Abdugʻani Abduvaliyev. “Matn”shunos (hajviya)
| Кирилл ёзувидаги матн пастроқда
Bir bemaʼni hazil tufayli boshimga tushgan tashvishlar haqida sizga yozmoqdaman. Oʻtgan oyning boshlarida bir yigit mendan:
– Akaxon, siz Gʻirvon qishlogʻida yasharkansiz, “Gʻirvon” soʻzining maʼnosi nima? – deb soʻrab qoldi. Ke, shu yigitga bitta hazil qilib qoʻyay, dedim:
– “Gʻirvon” “gʻir” degan oʻzbekcha, “von!” degan oʻrischa soʻzlardan tarkib topgan boʻlib, “Bu qishloqdan toʻxtamay gʻir etib oʻtib ket, daf boʻl!” degani, – dedim.
Hammasi muxbirning xabaridan keyin boshlandi. Oradan uch kun oʻtmay uyimizga galstuk taqqan, papka koʻtargan yigit kirib kelib:
– Siz matnshunos ekansiz, men shu soha boʻyicha ilmiy ish olib boryapman, – aspirantman, – dedi.
– Xoʻsh, nima xizmat? – dedim.
– Shu kunlarda meva-sabzavotlar nomini tadqiq qilyapman. Masalan “olxoʻri”, “olcha”, “olma” degandek. Shularning maʼnosi nimaykin?
Shumligim qoʻzgʻab, ke, shu dono aspirantga ham bir hazil qilib qoʻyay dedim:
– “Olxoʻri” oʻzbekcha “ol” va tojikcha “xoʻri” yaʼni “yegin” soʻzlaridan tuzilgan boʻlib, “ol, yeyver, tekin”, degani. “Olma” esa, oʻz nomi bilan – “olma, men ruxsat bermaguncha yema!”, degani.
– Yaxshi, – dedi aspirant shoshib qoʻlidagi daftarchaga yozarkan. – Endi, mana, sabzavotlar, masalan “pomidor”?..
– “Pomidor” oʻrischa “pomni”, oʻzbekcha “dori” soʻzlaridan olingan. “Yodingda tut, bu – dori”, maʼnosini bildiradi.
– Rahmat, domla, men yana kelaman.
Yigit chiqib ketdi, unga toʻgʻrisini aytmadim, oʻzi izlansin. Qaysi mevadaki “ol” boʻgʻini boʻlsa, bilingki “qizil, qizgʻish”, degani. “Pomidor” ham ajnabiy tilda “qizil” degani.
Oradan ikki hafta oʻtib, tong saharda, qoʻlida bolishdek sumka koʻtargan, choʻqqi soqol chol kirib keldi. Salom-alikdan soʻng, peshonasini artib soʻrining chetiga gup etib choʻkdi:
– Itimologman, olimman, joy nomlarining kelib chiqish tarixi, atamalarning maʼnosi bilan qiziqaman. Bir ogʻaynim, “Gʻirvonda zoʻr matnshunos bor”, degandi. Tajriba almashib, baʼzi farazlarimni oʻrtoqlashay degandim.
– E-e, gap bu yoqda ekan-da, – dedim boshimni changallab. Keyin darrov dasturxon yozib, bechora nafasini rostlab olsin, deb choy qoʻydim. Oʻziga biroz kelib, “Xudoga shukr”, deganidan soʻng soʻradim:
– Daa, – dedi olim koʻzoynagini taqib, sumkasidan qalam-daftar olarkan. – Mana, masalan olaylik, Toshkan. Tosh shahri degani, bu yasna. Oʻtmishda “Shosh” degan. Nega?
– Chunki odamlar qadimda shoshib yurgan, hozir ham baʼzilar shoshib yuradi. “Salom” deydi-da, xayr-maʼzurni nasiya qilib joʻnavoradi, – dedim.
– Daa, – dedi olim. – Toshkandan sal nariroqda “Durman” degan mavze bor. Shu joyning itimologiyasi, yaʼni maʼnosiga chuqurroq tushib, tahlil etishimiz lozim.
– Chuqurroq tushish shart emas, “Durman” demang. Aslida “Doʻrmon” – darmon deyilgan. Chunki bu yerlar qadimda qaragʻayzor, soya-salqin, dam oladigan joy boʻlgan. Dardi borlar darmon istab, shu yerga kelgan. Oʻtmishdagi urugʻ-aymoqlarning shevasida “Darmon” Doʻrmon boʻlib ketgan.
– Voh! – dedi olim suyunib. – Siz odamlar taʼriflagandek, haqiqiy ilm sohibi ekansiz, kollega. Sizdan yana bir narsani soʻrab olishni lozim topdim. Mana bu yerga yozib qoʻyibman: “Qoʻshiq” soʻzi “Qoʻsh ishq”, yaʼni, shoir va bastakorning ishqi, hamkorligi, degan maʼnoni anglatadi. Xoʻsh, “sanʼat” degani nimasi? Sizning fikringiz qanday?
– Bu hammaga maʼlumku, – dedim olimga ajablangandek qarab. – “Sanʼat” “san, ayt” degani. Ashulachilar doim “Yo san ayt, yo man aytay” deb, bir-biri bilan tortishadi, baʼzan yoqalashib ketadi. Shu payt, dahlizda televizor qoʻyigʻliq edi, “Gol!” degan hayqiriq eshitildi. Aftidan bolalar futbol koʻrishayotgan shekilli.
– Darvoqe, inglizlar toʻpni “bol” deydi, “fut” esa – oyoq. “Futbol – oyoqda tepiladigan toʻp, degani. Darvozaga “gol” kiritilmaydi, toʻp kiritiladi. Nega “Gol!” deb baqirishadi? – soʻradi olim qosh chimirib menga qararkan.
– Asli bu soʻz oʻzbekcha “goʻl” soʻzidan olingan boʻlib, futbolchi toʻpni darvoza ichiga emas, yoniga yoki tepasiga qarab tepsa, atrofdagi tomoshabinlar “Hoy, goʻl!” deb baqirishgan. “Ura!” degan hayqiriq ham “Ur!” soʻzidan olingan. Ota-bobolarimiz juda aqlli boʻlishgan. Oʻz his-hayajonlarini aniq ifoda etishgan.
– Molodes, kollega! Mana, vizitniy kartochkam, qoʻngʻiroqlashib turaylik, bergan tuzingizga rozi boʻling. Besh-oʻnta talabalarim bor, joʻnataman, yordam berarsiz, xayr.
Hurmatli redaksiya! Men bir necha yil avval pedinstitutni bitirgan pilolog edim. Hozir urologman. Yigitga qirq hunar oz. Axir men, kap-katta odamman, shuning uchun menga yetmish hunar oz. Shularni oʻylab, “UZI” apparati sotib oldim. Peshobdagi toshni aniqlab beryapman. Navbatda turganlar koʻp. Nashringiz orqali iltimos qilaman, olimu aspirantlarga tushuntirib qoʻysangiz: men hozir pilolog emas, urologman, ilmiy ishlarga vaqt yoʻq, – pasiyentlar koʻp.
Абдуғани Абдувалиев. “Матн”шунос (ҳажвия)
Бир бемаъни ҳазил туфайли бошимга тушган ташвишлар ҳақида сизга ёзмоқдаман. Ўтган ойнинг бошларида бир йигит мендан:
– Акахон, сиз Ғирвон қишлоғида яшаркансиз, “Ғирвон” сўзининг маъноси нима? – деб сўраб қолди. Ке, шу йигитга битта ҳазил қилиб қўяй, дедим:
– “Ғирвон” “ғир” деган ўзбекча, “вон!” деган ўрисча сўзлардан таркиб топган бўлиб, “Бу қишлоқдан тўхтамай ғир этиб ўтиб кет, даф бўл!” дегани, – дедим.
Бу йигит мухбир экан, матбуотда чиқариб юборди. Мухбирлигини билганимда тўғрисини айтардим. “Ғирвон” “ғарибон” атамасидан олинган, ғариб, мискин, камтар, самимий одамлар маъносини билдиради, дердим.
Ҳаммаси мухбирнинг хабаридан кейин бошланди. Орадан уч кун ўтмай уйимизга галстук таққан, папка кўтарган йигит кириб келиб:
– Сиз матншунос экансиз, мен шу соҳа бўйича илмий иш олиб боряпман, – аспирантман, – деди.
– Шу кунларда мева-сабзавотлар номини тадқиқ қиляпман. Масалан “олхўри”, “олча”, “олма” дегандек. Шуларнинг маъноси нимайкин?
Шумлигим қўзғаб, ке, шу доно аспирантга ҳам бир ҳазил қилиб қўяй дедим:
– “Олхўри” ўзбекча “ол” ва тожикча “хўри” яъни “егин” сўзларидан тузилган бўлиб, “ол, ейвер, текин”, дегани. “Олма” эса, ўз номи билан – “олма, мен рухсат бермагунча ема!”, дегани.
– Яхши, – деди аспирант шошиб қўлидаги дафтарчага ёзаркан. – Энди, мана, сабзавотлар, масалан “помидор”?..
– “Помидор” ўрисча “помни”, ўзбекча “дори” сўзларидан олинган. “Ёдингда тут, бу – дори”, маъносини билдиради.
– Раҳмат, домла, мен яна келаман.
Йигит чиқиб кетди, унга тўғрисини айтмадим, ўзи излансин. Қайси мевадаки “ол” бўғини бўлса, билингки “қизил, қизғиш”, дегани. “Помидор” ҳам ажнабий тилда “қизил” дегани.
Орадан икки ҳафта ўтиб, тонг саҳарда, қўлида болишдек сумка кўтарган, чўққисоқол чол кириб келди. Салом-аликдан сўнг, пешонасини артиб сўрининг четига гуп этиб чўкди:
– Итимологман, олимман, жой номларининг келиб чиқиш тарихи, атамаларнинг маъноси билан қизиқаман. Бир оғайним, “Ғирвонда зўр матншунос бор”, деганди. Тажриба алмашиб, баъзи фаразларимни ўртоқлашай дегандим.
– Э-э, гап бу ёқда экан-да, – дедим бошимни чангаллаб. Кейин дарров дастурхон ёзиб, бечора нафасини ростлаб олсин, деб чой қўйдим. Ўзига бироз келиб, “Худога шукр”, деганидан сўнг сўрадим:
– Да-а, – деди олим кўзойнагини тақиб, сумкасидан қалам-дафтар оларкан. – Мана, масалан олайлик, Тошкан. Тош шаҳри дегани, бу ясна. Ўтмишда “Шош” деган. Нега?
– Чунки одамлар қадимда шошиб юрган, ҳозир ҳам баъзилар шошиб юради. “Салом” дейди-да, хайр-маъзурни насия қилиб жўнаворади, – дедим.
– Да-а, – деди олим. – Тошкандан сал нарироқда “Дурман” деган мавзе бор. Шу жойнинг итимологияси, яъни маъносига чуқурроқ тушиб, таҳлил этишимиз лозим.
– Чуқурроқ тушиш шарт эмас, “Дурман” деманг. Аслида “Дўрмон” – дармон дейилган. Чунки бу ерлар қадимда қарағайзор, соя-салқин, дам оладиган жой бўлган. Дарди борлар дармон истаб, шу ерга келган. Ўтмишдаги уруғ-аймоқларнинг шевасида “Дармон” Дўрмон бўлиб кетган.
– Воҳ! – деди олим суюниб. – Сиз одамлар таърифлагандек, ҳақиқий илм соҳиби экансиз, коллега. Сиздан яна бир нарсани сўраб олишни лозим топдим. Мана бу ерга ёзиб қўйибман: “Қўшиқ” сўзи “Қўш ишқ”, яъни, шоир ва бастакорнинг ишқи, ҳамкорлиги, деган маънони англатади. Хўш, “санъат” дегани нимаси? Сизнинг фикрингиз қандай?
– Бу ҳаммага маълум-ку, – дедим олимга ажаблангандек қараб. – “Санъат” “сан, айт” дегани. Ашулачилар доим “Ё сан айт, ё ман айтай” деб, бир-бири билан тортишади, баъзан ёқалашиб кетади. Шу пайт, даҳлизда телевизор қўйиғлиқ эди, “Гол!” деган ҳайқириқ эшитилди. Афтидан болалар футбол кўришаётган шекилли.
– Дарвоқе, инглизлар тўпни “бол” дейди, “фут” эса – оёқ. “Футбол – оёқда тепиладиган тўп, дегани. Дарвозага “гол” киритилмайди, тўп киритилади. Нега “Гол!” деб бақиришади? – сўради олим қош чимириб менга қараркан.
– Асли бу сўз ўзбекча “гўл” сўзидан олинган бўлиб, футболчи тўпни дарвоза ичига эмас, ёнига ёки тепасига қараб тепса, атрофдаги томошабинлар “Ҳой, гўл!” деб бақиришган. “Ура!” деган ҳайқириқ ҳам “Ур!” сўзидан олинган. Ота-боболаримиз жуда ақлли бўлишган. Ўз ҳис-ҳаяжонларини аниқ ифода этишган.
– Молодес, коллега! Мана, визитний карточкам, қўнғироқлашиб турайлик, берган тузингизга рози бўлинг. Беш-ўнта талабаларим бор, жўнатаман, ёрдам берарсиз, хайр.
Ҳурматли редаксия! Мен бир неча йил аввал пединститутни битирган пилолог эдим. Ҳозир урологман. Йигитга қирқ ҳунар оз. Ахир мен, кап-катта одамман, шунинг учун менга етмиш ҳунар оз. Шуларни ўйлаб, “УЗИ” аппарати сотиб олдим. Пешобдаги тошни аниқлаб беряпман. Навбатда турганлар кўп. Нашрингиз орқали илтимос қиламан, олиму аспирантларга тушунтириб қўйсангиз: мен ҳозир пилолог эмас, урологман, илмий ишларга вақт йўқ, – пасиентлар кўп.