Aziz Nesin. Uch kunda ingliz tilini o‘rgandim (hikoya)
| Кирилл ёзувидаги матн пастроқда
Hozir besh-olti turk xonadonlaridan iborat qishlog‘iga yo‘l olsangiz ham kamida bir yo ikki inglizcha biladigan odamlarni topasiz. Avvaldan shundaymidi, yo‘qmi bilmayman to‘g‘risi. Bilganim shuki bolaligimda Istanbul degan ulkan shahardayam ingliz tilini biluvchi odamlar barmoq bilan sanalardi. Maktablarda xorijiy til sifatida ingliz tilini o‘rganganlar biz edik. O‘quvchilarni xorijiy til sinflariga bo‘lishar ekan, sinfdoshlardan hech kimning ingliz tili sinfiga o‘tishni xohlamasdi. Maktablarga ingliz tili darslarini qo‘yishga qo‘ydilaru mutaxassis o‘qituvchi topa olishmadi. Axtara-axtara oxiri ingliz tili darsini o‘tishga bir imomni olib kelishdi. Xullas, bizning ingliz tili o‘qituvchimiz Edirqapidagi bir masjidning imomi edi. Birinchi jahon urushi davrida Falastindagi urushlardan birida inglizlarga asir tushgan, inglizlar uni Hindistonga surgun qilishgan va o‘sha yoqda inglizchani o‘rgangan. Oradan yillar o‘tib maktabimizga ingliz tilini biluvchi odamni izlasharkan imom afandini to‘g‘ri olib kelib bizning maktabga o‘qituvchi qilishgan.
O‘qituvchi keldi, ingliz tili darslar boshlandiyu uyda inglizcha o‘rganyapman, mendan zo‘ri yo‘q, hatto ustoz bilanam inglizcha gaplashyapman, deya uzundan uzun maqtanishlarimni hech kim to‘xtatolmadi. Bu gapdan avvalo otam sevindi, shundan beri meni tinmay maqtagani maqtagan. Bir kuni kechga yaqin otam bilan Ko‘prudan kemaga chiqdik, Heybaliyadagi uyimizga yo‘l oldik. Kema palubasida otamning tanishlari ham bor ekan. Qarshimizda o‘tirgan bit xorijlik biz tushunmaydigan tilda nimalardir dedi.
– Millatning nima do‘stim? – dedi.
Haligi odamning nima deyayotganini anglagan kabi hozirjavoblik bilan:
– Bu odam ingliz, ota, – dedim.
Otam birdan menga ishonuvchan ko‘zlarini tikib:
– O‘zing bir inglizcha gaplash bolam, – desa bo‘ladimi, kamiga yonidagi do‘stlari ham, – Qani, qani, gaplash, – deya jo‘r bo‘lishdi.
Imom ingliz tili o‘qituvchimizdan o‘rganganlarimni xayolimda bir joyga yig‘ib, nima bo‘lsa bo‘lar deya haligi odamga:
Odam og‘zini ko‘pirtirib birnimalar dedi, biroq hech narsani tushunmadim. Jim tursam sharmanda bo‘lamiz, go‘yo uning savoliga javob bergan kabi:
– May neym iz Hashan, – dedim.
Shu mahalda bu odamning jahli chiqayotganini sezdim, tilini tushunmasang, qayerdan sezding, deysizmi, uning rangi, qulog‘iyu burni qizarib, baland ovozda baqira ketganidan albatta.
Ichimdan tezroq Heybaliyaga yetib olsak, bu mash-mashalardan tezroq qutulsaydim deya duo qilardim. Xolbuki kema endigina Kinaliyadan qo‘zg‘olgandi. Haligi odamning og‘zidan gapini oldim:
Olisroqdagi paluba o‘rindiqlaridan birida o‘tirib bizning suhbatimizga quloq solayotgan kishi avvaliga hiqillab jilmaydi, keyin birdan “ho-ho”lab kulib yubordi. Yer yorilmadi yerga kirmadim, ahvolim og‘irlashardi, biroq ortga yo‘l yo‘q ekanini sezib turardim. Imom o‘qituvchimizning inglizcha darslaridan o‘rganganlarimizni yana eslay boshladim.
– Vat iz dish? Hev yu pensil? Tenk yu…
Xorijlik suhbatdoshim battar jahl otiga mindi, sakrab turdiyu qo‘llarini havoda o‘ynatib, bilmayman xullas, yana nimalardir dedi.
Men esa bamaylixotir davom etardim:
Bu safar suhbatdoshim soatini ko‘rsatib o‘zicha nimalardir dedi. O‘zimni tushungan ko‘rsatib qo‘lidagi soatiga qaradim, so‘ngra juda hayron qolgan odamdek tilimni tanglayimga urib chiq-chiq-chiq deya ovoz chiqarib boshimni ikki yonga qimirlatdim:
Haligi kulayotgan odam yana battar kuchaydi, kulaverganidan hatto ko‘zlaridan sharillab suv oqa boshladi. Meni uyalmasin deya boshimni boshqa tarafga qarab kulishga urinar, biroq hiqillagan ovozi hammasini oshko qilib turardi.
Xorijlik esa qo‘l soatini burnimgacha olib kelib yana nimalardir deb baqirdi. Bu safar men ham unga baqirib:
– May nambir is forti von, – dedim.
U yana baqirdi. Men ham unga yana:
– Du yu drink voter? – baqirdim.
Ayni shu vaqtda otamning do‘stlaridan biri mendan nima deyapti deb so‘rasa bo‘ladimi.
Nima deyishni bilmay qoldim… Jim tursam shuncha gap, aniq yolg‘onchi chiqaman, miyamga birinchi kelgan so‘zlarni aytaverdim:
– Bu qanaqa kema o‘zi, juda imillayapti, mana, necha soatdirki yo‘ldamiz, soatga qara qancha o‘tdi, hali yetib kelganimiz yo‘q, deyapti…
– Xo‘sh, sen nima deb javob qaytarding?
– Men unga, siqilmang, dedim, balki sizning soatingiz ishdan chiqqandir, dedim.
Haligi kulayotgan odam oxiri chidolmadi, o‘rnidan qornini ushlab turdiyu pastga tushib ketdi.
Xorijlik bilan esa hamon suhbatimiz davom etar, biroq na men uni, na u meni tushunardik… Bir tarafdan esa otam va uning do‘stlariga suhbatni tarjima qilardim. Shu g‘ala-g‘ovur ichida qanday qilib Heybaliyaga yetib kelganimizni ham bilmay qolibman. Kemadan tushar ekanmiz palubada suhbatimizni eshitib tinimsiz kulayotgan odam yonimga suqildi, yonimdagilar eshitmasin deya qulog‘imga sekingina shivirlab:
– U odam ingliz emasdi, – dedi. Sal qoldi, bilaman, amerikalik edi, demoqchiydim, u nusxa Olmon edi. Lekin rosaa-a dodini tavbasiga tayantirding-daaa… – dedi.
Mana, tamom, xullas mening birinchi tarjimonligim shunday omadsizlik bilan yakunlangan. To‘g‘risini aytadigan bo‘lsam, ikkinchisi ham undan qolishmadi rasvolikda. Ikkinchi sinfga o‘tgandim, aniqroq qilib aytsam inglizchamam ancha yaxshilanib qolgandi. Otam doimgidek kemadagi bor odamga mening inglizcha bilishimni aytib, maqtanib keldi. Oroldagi uyimizning qarshisiga o‘tgan yoz bir ingliz oilasi ko‘chib kelgandi. Otam “Qani bo‘l, inglizlarnikiga mehmonga boramiz, kayfi-tarovatini bilamiz, bahonada sen ham ular bilan inglizcha gaplashasan” deya qistovga soldi. Biroz avval otamga maqtangan emasmanmi, endi yo‘q, bormayman, gaplashmayman, deyish noqulay, yolg‘onchiga chiqaman. Qancha bormaslikka harakat qilsam-da otam fikridan qaytmadi, qo‘limdan yetaklab inglizlarni uyiga sudrab ketdi. Katta va chiroyli bog‘dan o‘tib mezbonlar eshigini jiringlatdik. Bir yoshgina qiz eshikni ochdi, yuzimizga termildi. Nima deyman endi bunga, deb boshim qotdi.
O‘zimcha jahli chiqqan odamga o‘xshab qosh chimirdim:
– Ota, bir qarang shu qiz inglizchani biladimi? Hamma bilanam inglizcha gaplashavermaydi-da…
Shu mahal qiz inglizchalab “Marhamat, nima istaysizlar?” deya so‘radi.
Qizning nima deganini anglashga angladim, biroq javob qaytarolmadim. Mening indamaganimni ko‘rgan otam o‘z tilimizda:
– Uyda katta odam yo‘qmi qizim, u bilan ko‘rishmoqchiydik, – dedi.
Men ham o‘zimni qo‘lga olib, yarim ingliz, yarim turkchalab “Mister qayerda, ver is sor…” deya bir nimalar dedim. Qiz gapimni tushundi shekilli, bizni ichkariga taklif qildi, kiraverishimizda xonadon sohibi bizni kutib qoldi. Daroz bo‘yli, katta ko‘zli, afti-angori biroz sovuq, nima desam ekan, xullas tangalari artilgan chiroz balig‘i kabi bir odam… Hammamiz tik oyoqda, bir-birimizga jimgina boqqancha bir fursat turib qoldik. Ingliz bizlarga hayron termilardi. Otam:
– Qani gapiraqolsang-chi, gapir o‘g‘lim, – dedi.
– Qo‘shni ekanimizni, xabar olgani, tanishgani kelganimizni ayt…
Nima deyishni bilmay, uyalganimdan qizara boshladim. O‘zim yaxshi biladigan bir-ikki inglizcha so‘zlar ham lip etib aqlimdan o‘chdi. Hatto otamdan ham bo‘yi uzun bo‘lgan bu odam, cho‘zib-cho‘zib nimalardir dedi.
Ilgari imom bo‘lgan ingliz tili o‘qituvchimiz bizga o‘qitgan “Metod Alge” kitobidan inglizcha bir bolaning hikoyasini yodlatgandi. Bu hikoya bir qishloqdan qochib ketgan mitti sichqoncha haqida bo‘lib, juda sodda, qisqa jumlalar bilan yozilgan edi. Hammamiz yod olgandik. O‘sha hikoyani yoddan o‘qiy boshladim.
– Bir zamonlar bir mitti siqoncha bo‘lgan ekan…
Mezbonning ko‘zlari kattalashdi.
– Kunlardan bir kun bechora sichqonchaning qorni ochqab qoladi.
Ingliz bir menga, bir otamga hayron tikildi.
– Mitti sichqoncha yashirinish ilinjida omborga kirib ketadi. Faqat u yerda xonadon mushugi bor edi.
Hatto bittagina so‘zni ham anglamaydigan tilda gapirayotgan o‘g‘lining shavqini ko‘rib otamning yuzi yorishdi.
– Mushuk mitti sichqonchani ko‘rishi bilan o‘rnidan sakrab turadi. Sichqonni quvayotgan mushuk bir murabbo bankasiga turtilib, uni sindirib qo‘yadi. Sichqoncha esa yana qochishga ulguradi. Bu safar mushuk yog‘ shishasini sindirib qo‘yadi.
Nihoyat gaplarimni katta qiziqish bilan eshitayotgan inglizning ham yuz mushaklari yumshadi, u endi miyig‘ida kulib qo‘yar, ko‘zlari o‘ynardi. Uning bu harakatlarni ilg‘ab menga battar jon kirdi.
– Mushuk bir sakrab sichqonni panjalari orasiga olmoqchi bo‘lgandi, mitti sichqoncha epchillik qilib yana qochib qoldi.
Inglizning og‘zidan ilk so‘z chiqdi:
– Mushuk un to‘la qopga tushib ketdi…
Mezbon qahqaha otib kula boshladi. Qo‘llarini ko‘ksiga qo‘yib, biz hurmat bajo ayladi va kresloga o‘tkazdi.
U o‘zini kulgudan to‘xtatolmasdi.
Xullas, hikoya shunday davom etar, sichqonchani qo‘lga tushirish umididagi mushuk omborda nimaiki bo‘lsa barini ag‘dar-to‘ntar qiladi. Biroq sichqon bir teshikdan qochishga muvaffaq bo‘ladi. Bu holni ko‘rgan buvi esa mushukning hamma joylariga tepib, urib tashlaydi.
Haligi ingliz mening chala-chulpa inglizchamdan shu qadar xursand bo‘ldiki, asti qo‘yaverasiz, bizni biskvit va shirin choy bilan mehmon qildi. Bu safar u inglizcha gapirar, men esa kulganimcha:
– Yes, yes… – deya gapini ma’qullab turdim.
“Gudbay” deb eshikdan chiqishimiz bilan otam:
– Nimalar deding hay bola, buncha kuldirding bu inglizni? – dedi.
– Qarasam yuzini ochmayapti, biroz hazil-huzul qildim ota, – dedim.
Endi ruxsat qilsangiz, uchinchi tarjimonligim hikoyasini ham so‘zlab bersam. Bu voqea maktabni bitkazish arafasida ro‘y bergandi. To‘g‘risi hatto tilim ham kelishib ketgandi inglizcha gapirishga. Kunlardan bir kun ko‘prikdan o‘tayotganimda ikki inglizning mahalliy yo‘lovchilardan nimalarnidir so‘rayotganini ko‘rdim. Oralariga suqildim. Bo‘g‘ozchiga ketishni so‘rashayotgan ekan. Ularga aniq yo‘l ko‘rsata olishimga ishonchim komil.
– Men ham o‘sha yog‘ga ketyapman, istasangiz birga ketamiz, – dedim.
Asl maqsadim esa ular bilan suhbatlashib amaliyot o‘tash. Chunki pensioner dengiz ofitseri bo‘lgan ingliz tili fani o‘qituvchimiz har darsida “Praktik meyks perfekt”, derdi. Bu ikki ingliz bilan bemalol gaplashib borardik.
Bulardan birining moviyrang sport kiyimiga “R. A. F.” harflari katta-katta qilib yozilgandi. Undan qiziqib:
– Bu harflar nimani anglatadi, – deya so‘radim.
– “Qirollik Havo Kuchlari – Royal Air Force” degani, – dedi.
Bu odam zaxiradagi zobit, havo kuchlari qo‘mondoni, kamiga tajribali muhandis ham ekan. O‘sha zamonlarda tillarda doston Qarabuk temir-po‘lat fabrikasi qurilayotgan edi. Bu kishi o‘sha yerni ishga tushirayotgan muhandislardan biri emish. Shu yergacha hammasi yaxshi edi, faqatgina chipta oladigan paytimiz kelganida vaziyat boshqacha tus oldi. U o‘shanda menga qarab:
Ming urinmay bu so‘zning ma’nosini anglolmasdim. Ustiga ustak ingliz tinmasdan “Keviklar” deya baqirib yotardi. Hamisha hamrohim bo‘ladigan inglizcha so‘zlashgich bor edi. Uni titmagan yerim qolmadi, bunday so‘zni topolmadim.
– Nima u Keviklar, – deya so‘radim bir qadar xijolat tortib.U esa battar:
– Keviklar, Keviklar, deya baqirardi.
Zum o‘tmay atrofimizni odamlar to‘dasi o‘rab oldi. Olomon ichidan, tarjimon shekilli, bir odam:
– Yo tovba, shuniyam tushunmaysanmi, bu nusxalar ikki soatdan beri “Kavaklar, Kavaklar” deya baqir-chaqir qilishyapti, – dedi.
Yo Xudoyim… Xolbuki ular Inglizchalab Keviklar deya, Kavaklarni nazarda tutishayotgan ekan, Kavaklarga ketmoqchi emishlar. Va nihoyat Kavakka chipta oldik va kemaga chiqdik. Inglizlarning bo‘yinlarida durbinlari, fotoapparatlari osig‘liq turar, ahyon-ahyonda yon-atrofni suratga olishar, bu ishdan zavqlanishardi. Qaytishda kemamiz Beykozga to‘xtaganida ikki mirshablar inglizlarni tutib ketishdi. U mahallar bu yerlardan ko‘plab olmonlar kemalari o‘tar, bizlar uchun ingliz va amerikaliklar begona sanalardi. Inglizlar nimaga bu yerda yurishgani mirshablarga tushuntira olishmadi. Faqatgina, o‘z tilida “Bizning qo‘yib yuboring, bizni qo‘yib yuboring”, deya dag‘dag‘a qilishdi. Hammamiz birga mahkamaga yo‘l oldik. Ish oydinlashdi. Inglizlar kemada ketishayotganida durbindan boqishgan, Bo‘g‘ozning rasmlarini olishgan, torfe’l yurtdoshlarimizdan biri ilk pristanda tushib sohil mahkamaga “Shu kemadagi xorijliklar muborak Bo‘g‘ozimizning suratini olishdi” deya xabar bergan.
Sohil mahkamasi xodimi ham zudlik bilan Beykoz mahkamasiga telefon qilib, inglizlarni tutish kerakligini uqtirgan. Mahkamada mening tarjimonligim orqali tushuntirish xatlari olindi, keyin ikki mirshab ularni Xavfsizlik ma’muriyatiga yuborishdi. U yerda ham tushuntirish xatlari olindi, olgan suratlari fotoapparatlaridan o‘chirtirildi hamda inglizlarni qo‘yib yuborishdi.
Bir ikki kundan so‘ng ikki ingliz do‘stim tarjimonligim uchun minnatdorchilik bildirish ilinjida meni o‘zlari qo‘nim topgan mehmonxonaga chaqirishdi. Men ham darhol bordim, ovqatdan avval oldimga bir shisha toza viski qo‘yishdi… U zamonlarda Istanbulda viskining hatto nomini eshitganlar ham oz topilardi. Bu hayotimdagi birinchi marta viski ichishim edi. Shisha qadahim bo‘shashi bilan ikkisi ham teng viski quyishardi. Biri boshlab bersa, bittasi “hokimiyat chizig‘i”dan o‘tkazib qo‘yardi viskini.
Yaxshigina mast bo‘la boshlagandim. Ularga “Birin-ketin quyinglar shu qurmag‘urni”, demoqchiydim, biroq nimagadir “birin-ketin”ning inglizchasini eslolmadim. Bilaman, ha-ha, aniq bilaman, faqat mastligim uchun esimga kelmayapti. Shu holimda ularga “birin-ketin” deyish o‘rniga “vanar vanar, o‘h-o‘h, vanar vanar, deb yuboribman.
Xullas, uchinchi tarjimonligim ham muvaffaqiyatsizlikda oldingilardan qolishmaydi.
Biroq to‘rtinchi tarjimonligim hikoyasi sizlarga yoqishiga shubha yo‘q. O‘shanda Turkiyaga Amerikaning ko‘magi boshlangan va ilk Amerika ko‘mak jamoasi biz tarafga yo‘l olgandi. Bizning idoramizda (idoramiz nomi aytilishi mumkinmas, taqiqlangan) ilk Amerika ko‘magi jamoasi rahbariga tarjimon izlashardi betinim… Izlay-izlay oxir meni tanlashibdi. Ishxonamiz rahbari meni xonasiga chaqirdi. Xonasida undan tashqari uchta odam meni kutayotgan ekan. Ulardan biri:
– Tarjimon sifatida seni tanladik. Jamoa rahbariga sen tarjimonlik qilasan, – dedi.
– Ma’zur tuting, afandim, – dedim, – kamina qulingiz inglizcha bilmaydi…
Xonadagilardan bir juda qattiq ohangda:
– Qanaqasiga bilmaysan, – dedi, – juda yaxshi bilasan-da, eshitganmiz… Bilmasmish bu kishim, o‘rgildim…
– Afandim, bilsam nega qilmay axir, bu vazifa men uchun juda sharafli ish axir. Ammo kamina haqiqatdan inglizchani bilmaydi… Yo‘q, Amerika ko‘magi jamoasi rahbari Turkcha bilsa bosh ustiga…
– Ahmoqmisan, amerikalik odam turkchani qayerdan biladi?
– Yurtimizda ko‘proq qolsa, albatta o‘zim o‘rgataman turkchani, Istanbulni ham ko‘rsataman…
– Ingliz tilini bilishimni o‘zim bilmas ekanman, siz bilar ekansiz, demak bilaman, afandim.
– Albatta bilasan-da, bu gapni sening ma’lumotnomangni ko‘zdan kechirgach o‘rtaga tashladik, yozishingcha maktabda inglizcha o‘rgangan emishsan…
Yo Xudoyim, shunday katta ishxonada inglizcha biladigan bitta menmi degan o‘y kechdi ichimdan.
– Afandim, inglizchani yaxshi biladigan boshqalar bor-ku, men bilmayman axir…
– To‘g‘ri, inglizcha biladiganlar bor, ammo ularga ishonch yo‘q. Bu uchrashuvlar xufiyona, yashirincha bo‘ladi. Axir ma’lumotnomangizda “Inglizchani mukammal biladi, so‘zlashish va yozishni ham qotiradi, shuningdek, bu borada praktikasi bor…”, deya yozilgan. Kamtarlik qilma. Sendan yaxshi inglizcha biladigan, qolaversa biz ishona oladigan odamni qayerdan topaylik?! Xullas, to‘rtinchi tarjimonligim voqeasi shunday boshlangan.
Xorijlik rahbar kelishiga uch kun qolgandi. Uch kecha-kunduz tinmay ingliz tili lug‘atimni boyitishga harakat qildim. Oradan ko‘p yillar o‘tgani uchun avval bilganlarim ham yodimdan ko‘tarilgandi. O‘zim o‘zimga savol berdim: bu odam men bilan nimalarni gaplashishi mumkin? Taxminan, so‘ralishi mumkin bo‘lgan narsalarni daftarimga yozdim. To‘g‘risini javoblarini ham kiritdim. Keyin hammasini yodlay boshladim bir boshdan, agar shularni so‘rasa, xudo xohlasa shartta-shartta javob berib, barchani hangu mang qilaman. Shuningdek, bu odamga Istanbulning diqqatga sazovor joylarini ko‘rsatishni ham rejamga kiritib qo‘ydim. Bularni ham batafsil inglizchalab daftarga tushirdim. Dengiz bilan bog‘liq tafsilotlar yozishni ham unutmadim.
Barbaros va Turgut Raisning hayoti haqida ham alohida ma’lumotlar yozdim inglizchalab.
O‘lkamizga guruh yetib keldi. Ertasi kun tongda ular qo‘nim topgan mehmonxonaga bordim, rahbar bilan uchrashdim. Bu juda mas’uliyatli vazifa edi. Avvaliga sof ingliz tilida o‘zimni tanishtirdim va ularga tarjimonlik qilishimni aytdim. Rahbar meni inglizchani yaxshi biladi deb o‘yladi shekilli, juda tez va g‘o‘ng‘illagan ovozda nimalarnidir so‘zladi. To‘g‘risini aytsam birorta so‘zini ham tushunmadim. Uning nima deyayotganiga qaramay, o‘zim yaxshi biladigan va yodlagan ma’lumotlarimni so‘zlarimni takrorlayverdim. Birozdan u bilan tashqariga chiqdik. Yurib ketayotgan chog‘imizda u menga nimalarnidir to‘lib-toshib so‘zlar, men ham undan qolishmasdim. Biroq na gapimiz qovushardi, na bir-birimizni eshitardik. Shunday siqilib ketdimki… Qarasam og‘zi tinmaydiganga o‘xshadi, men ham bo‘sh kelmay, og‘zidan so‘zini oldim:
– Sayohatimiz yaxshi o‘tyaptimi afandim?
Nimalardir dedi, demoqchi bo‘ldi to‘g‘rirog‘i… Yana gapimda davom etdim:
– Bu yerdan keyingi manzilingiz qayer?
U yana nimalardir dedi. Izma-iz savollarni qalashtirdim. Bu orqali men siqilishdan qutuldim, biroq endi u siqilishga tushdi, bu uning yuz-ko‘zidan shunday ko‘rinib turardi.
Axir nima qilay, shularni so‘raydi deya tayyorlagan narsalarimdan birortasini so‘ramadi. Eng avvalo rahbarga Istanbulning qanday fath etilgani haqida so‘z ochdim…
Barbaros haqida ham batafsil gapirdim. Rahbar birdan jimib qoldi, birorta so‘z ham aytmadi. Tushlik qilish uchun mehmonxonaga qaytdik. Mehmonxona zalida uni kutdim, ammo kelmadi… Mehmonxona xizmatchilaridan biri yonimga kelib:
– Rahbar Anqaraga yo‘l oldi beyim, chamasi 10 daqiqa bo‘ldi chiqib ketganiga, dedi.
Eshitishimcha mening tarjimonligim tufayli rejalar o‘zgaribdi. Bu voqeaga 1 oy to‘lganida amerika muhri bor maktub keldi uyimga:
“Istanbuldagi yordamingiz, ko‘rsatgan hurmat va xizmatlaringiz uchun minnatdorlik bildiraman”. Xat ostiga o‘sha rahbarning imzosi ham chekilgan. O‘sha kundan beri mana qancha suvlar oqdi, yillar kechdi, bu yillar davomida men ingliz tilini mukammal o‘rgandim. Endi bundan keyin qarshimdagi inglizmi, amerikalikmi nima istasa, barini anglata olaman. Biroq haligacha qarshimdan chiqqan xorijliklar ingliz tilida menga hech narsa tushuntirolmaydi. Tushuntirolmaydi ham. Axir faqatgina men uringanim bilan ish hal bo‘lmaydi, albatta ular ham ingliz tilini o‘rganishlari lozim.
Turk tilidan Rahmat Bobojon tarjimasi
Азиз Несин. Уч кунда инглиз тилини ўргандим (ҳикоя)
Ҳозир беш-олти турк хонадонларидан иборат қишлоғига йўл олсангиз ҳам камида бир ё икки инглизча биладиган одамларни топасиз. Аввалдан шундаймиди, йўқми билмайман тўғриси. Билганим шуки болалигимда Истанбул деган улкан шаҳардаям инглиз тилини билувчи одамлар бармоқ билан саналарди. Мактабларда хорижий тил сифатида инглиз тилини ўрганганлар биз эдик. Ўқувчиларни хорижий тил синфларига бўлишар экан, синфдошлардан ҳеч кимнинг инглиз тили синфига ўтишни хоҳламасди. Мактабларга инглиз тили дарсларини қўйишга қўйдилару мутахассис ўқитувчи топа олишмади. Ахтара-ахтара охири инглиз тили дарсини ўтишга бир имомни олиб келишди. Хуллас, бизнинг инглиз тили ўқитувчимиз Эдирқапидаги бир масжиднинг имоми эди. Биринчи жаҳон уруши даврида Фаластиндаги урушлардан бирида инглизларга асир тушган, инглизлар уни Ҳиндистонга сургун қилишган ва ўша ёқда инглизчани ўрганган. Орадан йиллар ўтиб мактабимизга инглиз тилини билувчи одамни излашаркан имом афандини тўғри олиб келиб бизнинг мактабга ўқитувчи қилишган.
Ўқитувчи келди, инглиз тили дарслар бошландию уйда инглизча ўрганяпман, мендан зўри йўқ, ҳатто устоз биланам инглизча гаплашяпман, дея узундан-узун мақтанишларимни ҳеч ким тўхтатолмади. Бу гапдан аввало отам севинди, шундан бери мени тинмай мақтагани мақтаган. Бир куни кечга яқин отам билан Кўпрудан кемага чиқдик, Ҳейбалиядаги уйимизга йўл олдик. Кема палубасида отамнинг танишлари ҳам бор экан. Қаршимизда ўтирган бит хорижлик биз тушунмайдиган тилда нималардир деди.
– Миллатнинг нима дўстим? – деди.
Ҳалиги одамнинг нима деяётганини англаган каби ҳозиржавоблик билан:
– Бу одам инглиз, ота, – дедим.
Отам бирдан менга ишонувчан кўзларини тикиб:
– Ўзинг бир инглизча гаплаш болам, – деса бўладими, камига ёнидаги дўстлари ҳам, – Қани, қани, гаплаш, – дея жўр бўлишди.
Имом инглиз тили ўқитувчимиздан ўрганганларимни хаёлимда бир жойга йиғиб, нима бўлса бўлар дея ҳалиги одамга:
Одам оғзини кўпиртириб бирнималар деди, бироқ ҳеч нарсани тушунмадим. Жим турсам шарманда бўламиз, гўё унинг саволига жавоб берган каби:
Шу маҳалда бу одамнинг жаҳли чиқаётганини сездим, тилини тушунмасанг, қаердан сездинг, дейсизми, унинг ранги, қулоғию бурни қизариб, баланд овозда бақира кетганидан албатта.
Ичимдан тезроқ Ҳейбалияга етиб олсак, бу маш-машалардан тезроқ қутулсайдим дея дуо қилардим. Холбуки кема эндигина Киналиядан қўзғолганди. Ҳалиги одамнинг оғзидан гапини олдим:
Олисроқдаги палуба ўриндиқларидан бирида ўтириб бизнинг суҳбатимизга қулоқ солаётган киши аввалига ҳиқиллаб жилмайди, кейин бирдан “ҳо-ҳо”лаб кулиб юборди. Ер ёрилмади ерга кирмадим, аҳволим оғирлашарди, бироқ ортга йўл йўқ эканини сезиб турардим. Имом ўқитувчимизнинг инглизча дарсларидан ўрганганларимизни яна эслай бошладим.
– Ват из диш? Ҳев ю пенсил? Тенк ю…
Хорижлик суҳбатдошим баттар жаҳл отига минди, сакраб турдию қўлларини ҳавода ўйнатиб, билмайман хуллас, яна нималардир деди.
Мен эса бамайлихотир давом этардим:
Бу сафар суҳбатдошим соатини кўрсатиб ўзича нималардир деди. Ўзимни тушунган кўрсатиб қўлидаги соатига қарадим, сўнгра жуда ҳайрон қолган одамдек тилимни танглайимга уриб чиқ-чиқ-чиқ дея овоз чиқариб бошимни икки ёнга қимирлатдим:
Ҳалиги кулаётган одам яна баттар кучайди, кулаверганидан ҳатто кўзларидан шариллаб сув оқа бошлади. Мени уялмасин дея бошимни бошқа тарафга қараб кулишга уринар, бироқ ҳиқиллаган овози ҳаммасини ошко қилиб турарди.
Хорижлик эса қўл соатини бурнимгача олиб келиб яна нималардир деб бақирди. Бу сафар мен ҳам унга бақириб:
– Май намбир ис форти вон, – дедим.
У яна бақирди. Мен ҳам унга яна:
– Ду ю дринк вотер? – бақирдим.
Айни шу вақтда отамнинг дўстларидан бири мендан нима деяпти деб сўраса бўладими.
Нима дейишни билмай қолдим… Жим турсам шунча гап, аниқ ёлғончи чиқаман, миямга биринчи келган сўзларни айтавердим:
– Бу қанақа кема ўзи, жуда имиллаяпти, мана, неча соатдирки йўлдамиз, соатга қара қанча ўтди, ҳали етиб келганимиз йўқ, деяпти…
– Хўш, сен нима деб жавоб қайтардинг?
– Мен унга, сиқилманг, дедим, балки сизнинг соатингиз ишдан чиққандир, дедим.
Ҳалиги кулаётган одам охири чидолмади, ўрнидан қорнини ушлаб турдию пастга тушиб кетди.
Хорижлик билан эса ҳамон суҳбатимиз давом этар, бироқ на мен уни, на у мени тушунардик… Бир тарафдан эса отам ва унинг дўстларига суҳбатни таржима қилардим. Шу ғала-ғовур ичида қандай қилиб Ҳейбалияга етиб келганимизни ҳам билмай қолибман. Кемадан тушар эканмиз палубада суҳбатимизни эшитиб тинимсиз кулаётган одам ёнимга суқилди, ёнимдагилар эшитмасин дея қулоғимга секингина шивирлаб:
– У одам инглиз эмасди, – деди. Сал қолди, биламан, америкалик эди, демоқчийдим, у нусха Олмон эди. Лекин росаа-а додини тавбасига таянтирдинг-дааа… – деди.
Мана, тамом, хуллас менинг биринчи таржимонлигим шундай омадсизлик билан якунланган. Тўғрисини айтадиган бўлсам, иккинчиси ҳам ундан қолишмади расволикда. Иккинчи синфга ўтгандим, аниқроқ қилиб айтсам инглизчамам анча яхшиланиб қолганди. Отам доимгидек кемадаги бор одамга менинг инглизча билишимни айтиб, мақтаниб келди. Оролдаги уйимизнинг қаршисига ўтган ёз бир инглиз оиласи кўчиб келганди. Отам “Қани бўл, инглизларникига меҳмонга борамиз, кайфи-тароватини биламиз, баҳонада сен ҳам улар билан инглизча гаплашасан” дея қистовга солди. Бироз аввал отамга мақтанган эмасманми, энди йўқ, бормайман, гаплашмайман, дейиш ноқулай, ёлғончига чиқаман. Қанча бормасликка ҳаракат қилсам-да отам фикридан қайтмади, қўлимдан етаклаб инглизларни уйига судраб кетди. Катта ва чиройли боғдан ўтиб мезбонлар эшигини жиринглатдик. Бир ёшгина қиз эшикни очди, юзимизга термилди. Нима дейман энди бунга, деб бошим қотди.
Ўзимча жаҳли чиққан одамга ўхшаб қош чимирдим:
– Ота, бир қаранг шу қиз инглизчани биладими? Ҳамма биланам инглизча гаплашавермайди-да…
Шу маҳал қиз инглизчалаб “Марҳамат, нима истайсизлар?” дея сўради.
Қизнинг нима деганини англашга англадим, бироқ жавоб қайтаролмадим. Менинг индамаганимни кўрган отам ўз тилимизда:
– Уйда катта одам йўқми қизим, у билан кўришмоқчийдик, – деди.
Мен ҳам ўзимни қўлга олиб, ярим инглиз, ярим туркчалаб “Мистер қаерда, вер ис сор…” дея бир нималар дедим. Қиз гапимни тушунди шекилли, бизни ичкарига таклиф қилди, кираверишимизда хонадон соҳиби бизни кутиб қолди. Дароз бўйли, катта кўзли, афти-ангори бироз совуқ, нима десам экан, хуллас тангалари артилган чироз балиғи каби бир одам… Ҳаммамиз тик оёқда, бир-биримизга жимгина боққанча бир фурсат туриб қолдик. Инглиз бизларга ҳайрон термиларди. Отам:
– Қани гапирақолсанг-чи, гапир ўғлим, – деди.
– Қўшни эканимизни, хабар олгани, танишгани келганимизни айт…
Нима дейишни билмай, уялганимдан қизара бошладим. Ўзим яхши биладиган бир-икки инглизча сўзлар ҳам лип этиб ақлимдан ўчди. Ҳатто отамдан ҳам бўйи узун бўлган бу одам, чўзиб-чўзиб нималардир деди.
Илгари имом бўлган инглиз тили ўқитувчимиз бизга ўқитган “Метод Алге” китобидан инглизча бир боланинг ҳикоясини ёдлатганди. Бу ҳикоя бир қишлоқдан қочиб кетган митти сичқонча ҳақида бўлиб, жуда содда, қисқа жумлалар билан ёзилган эди. Ҳаммамиз ёд олгандик. Ўша ҳикояни ёддан ўқий бошладим.
– Бир замонлар бир митти сиқонча бўлган экан…
Мезбоннинг кўзлари катталашди.
– Кунлардан бир кун бечора сичқончанинг қорни очқаб қолади.
Инглиз бир менга, бир отамга ҳайрон тикилди.
– Митти сичқонча яшириниш илинжида омборга кириб кетади. Фақат у ерда хонадон мушуги бор эди.
Ҳатто биттагина сўзни ҳам англамайдиган тилда гапираётган ўғлининг шавқини кўриб отамнинг юзи ёришди.
– Мушук митти сичқончани кўриши билан ўрнидан сакраб туради. Сичқонни қуваётган мушук бир мураббо банкасига туртилиб, уни синдириб қўяди. Сичқонча эса яна қочишга улгуради. Бу сафар мушук ёғ шишасини синдириб қўяди.
Ниҳоят гапларимни катта қизиқиш билан эшитаётган инглизнинг ҳам юз мушаклари юмшади, у энди мийиғида кулиб қўяр, кўзлари ўйнарди. Унинг бу ҳаракатларни илғаб менга баттар жон кирди.
– Мушук бир сакраб сичқонни панжалари орасига олмоқчи бўлганди, митти сичқонча эпчиллик қилиб яна қочиб қолди.
Инглизнинг оғзидан илк сўз чиқди:
– Мушук ун тўла қопга тушиб кетди…
Мезбон қаҳқаҳа отиб кула бошлади. Қўлларини кўксига қўйиб, биз ҳурмат бажо айлади ва креслога ўтказди.
У ўзини кулгудан тўхтатолмасди.
Хуллас, ҳикоя шундай давом этар, сичқончани қўлга тушириш умидидаги мушук омборда нимаики бўлса барини ағдар-тўнтар қилади. Бироқ сичқон бир тешикдан қочишга муваффақ бўлади. Бу ҳолни кўрган буви эса мушукнинг ҳамма жойларига тепиб, уриб ташлайди.
Ҳалиги инглиз менинг чала-чулпа инглизчамдан шу қадар хурсанд бўлдики, асти қўяверасиз, бизни бисквит ва ширин чой билан меҳмон қилди. Бу сафар у инглизча гапирар, мен эса кулганимча:
– Ес, ес… – дея гапини маъқуллаб турдим.
“Гудбай” деб эшикдан чиқишимиз билан отам:
– Нималар дединг ҳай бола, бунча кулдирдинг бу инглизни? – деди.
– Қарасам юзини очмаяпти, бироз ҳазил-ҳузул қилдим ота, – дедим.
Энди рухсат қилсангиз, учинчи таржимонлигим ҳикоясини ҳам сўзлаб берсам. Бу воқеа мактабни битказиш арафасида рўй берганди. Тўғриси ҳатто тилим ҳам келишиб кетганди инглизча гапиришга. Кунлардан бир кун кўприкдан ўтаётганимда икки инглизнинг маҳаллий йўловчилардан нималарнидир сўраётганини кўрдим. Ораларига суқилдим. Бўғозчига кетишни сўрашаётган экан. Уларга аниқ йўл кўрсата олишимга ишончим комил.
– Мен ҳам ўша ёққа кетяпман, истасангиз бирга кетамиз, – дедим.
Асл мақсадим эса улар билан суҳбатлашиб амалиёт ўташ. Чунки пенсионер денгиз офицери бўлган инглиз тили фани ўқитувчимиз ҳар дарсида “Praktik meyks perfekt”, дерди. Бу икки инглиз билан бемалол гаплашиб борардик.
Булардан бирининг мовийранг спорт кийимига “Р. А. Ф.” ҳарфлари катта-катта қилиб ёзилганди. Ундан қизиқиб:
– Бу ҳарфлар нимани англатади, – дея сўрадим.
– “Қироллик Ҳаво Кучлари – Royal Air Force” дегани, – деди.
Бу одам захирадаги зобит, ҳаво кучлари қўмондони, камига тажрибали муҳандис ҳам экан. Ўша замонларда тилларда достон Қарабук темир-пўлат фабрикаси қурилаётган эди. Бу киши ўша ерни ишга тушираётган муҳандислардан бири эмиш. Шу ергача ҳаммаси яхши эди, фақатгина чипта оладиган пайтимиз келганида вазият бошқача тус олди. У ўшанда менга қараб:
Минг уринмай бу сўзнинг маъносини англолмасдим. Устига устак инглиз тинмасдан “Кевиклар” дея бақириб ётарди. Ҳамиша ҳамроҳим бўладиган инглизча сўзлашгич бор эди. Уни титмаган ерим қолмади, бундай сўзни тополмадим.
– Нима у Кевиклар, – дея сўрадим бир қадар хижолат тортиб.У эса баттар:
– Кевиклар, Кевиклар, дея бақирарди.
Зум ўтмай атрофимизни одамлар тўдаси ўраб олди. Оломон ичидан, таржимон шекилли, бир одам:
– Ё товба, шуниям тушунмайсанми, бу нусхалар икки соатдан бери “Каваклар, Каваклар” дея бақир-чақир қилишяпти, – деди.
Ё Худойим… Холбуки улар Инглизчалаб Кевиклар дея, Кавакларни назарда тутишаётган экан, Кавакларга кетмоқчи эмишлар. Ва ниҳоят Кавакка чипта олдик ва кемага чиқдик. Инглизларнинг бўйинларида дурбинлари, фотоаппаратлари осиғлиқ турар, аҳён-аҳёнда ён-атрофни суратга олишар, бу ишдан завқланишарди. Қайтишда кемамиз Бейкозга тўхтаганида икки миршаблар инглизларни тутиб кетишди. У маҳаллар бу ерлардан кўплаб олмонлар кемалари ўтар, бизлар учун инглиз ва америкаликлар бегона саналарди. Инглизлар нимага бу ерда юришгани миршабларга тушунтира олишмади. Фақатгина, ўз тилида “Бизнинг қўйиб юборинг, бизни қўйиб юборинг”, дея дағдаға қилишди. Ҳаммамиз бирга маҳкамага йўл олдик. Иш ойдинлашди. Инглизлар кемада кетишаётганида дурбиндан боқишган, Бўғознинг расмларини олишган, торфеъл юртдошларимиздан бири илк пристанда тушиб соҳил маҳкамага “Шу кемадаги хорижликлар муборак Бўғозимизнинг суратини олишди” дея хабар берган.
Соҳил маҳкамаси ходими ҳам зудлик билан Бейкоз маҳкамасига телефон қилиб, инглизларни тутиш кераклигини уқтирган. Маҳкамада менинг таржимонлигим орқали тушунтириш хатлари олинди, кейин икки миршаб уларни Хавфсизлик маъмуриятига юборишди. У ерда ҳам тушунтириш хатлари олинди, олган суратлари фотоаппаратларидан ўчиртирилди ҳамда инглизларни қўйиб юборишди.
Бир икки кундан сўнг икки инглиз дўстим таржимонлигим учун миннатдорчилик билдириш илинжида мени ўзлари қўним топган меҳмонхонага чақиришди. Мен ҳам дарҳол бордим, овқатдан аввал олдимга бир шиша тоза виски қўйишди… У замонларда Истанбулда вискининг ҳатто номини эшитганлар ҳам оз топиларди. Бу ҳаётимдаги биринчи марта виски ичишим эди. Шиша қадаҳим бўшаши билан иккиси ҳам тенг виски қуйишарди. Бири бошлаб берса, биттаси “ҳокимият чизиғи”дан ўтказиб қўярди вискини.
Яхшигина маст бўла бошлагандим. Уларга “Бирин-кетин қуйинглар шу қурмағурни”, демоқчийдим, бироқ нимагадир “бирин-кетин”нинг инглизчасини эслолмадим. Биламан, ҳа-ҳа, аниқ биламан, фақат мастлигим учун эсимга келмаяпти. Шу ҳолимда уларга “бирин-кетин” дейиш ўрнига “ванар ванар, ўҳ-ўҳ, ванар ванар, деб юборибман.
Хуллас, учинчи таржимонлигим ҳам муваффақиятсизликда олдингилардан қолишмайди.
Бироқ тўртинчи таржимонлигим ҳикояси сизларга ёқишига шубҳа йўқ. Ўшанда Туркияга Американинг кўмаги бошланган ва илк Америка кўмак жамоаси биз тарафга йўл олганди. Бизнинг идорамизда (идорамиз номи айтилиши мумкинмас, тақиқланган) илк Америка кўмаги жамоаси раҳбарига таржимон излашарди бетиним… Излай-излай охир мени танлашибди. Ишхонамиз раҳбари мени хонасига чақирди. Хонасида ундан ташқари учта одам мени кутаётган экан. Улардан бири:
– Таржимон сифатида сени танладик. Жамоа раҳбарига сен таржимонлик қиласан, – деди.
– Маъзур тутинг, афандим, – дедим, – камина қулингиз инглизча билмайди…
Хонадагилардан бир жуда қаттиқ оҳангда:
– Қанақасига билмайсан, – деди, – жуда яхши биласан-да, эшитганмиз… Билмасмиш бу кишим, ўргилдим…
– Афандим, билсам нега қилмай ахир, бу вазифа мен учун жуда шарафли иш ахир. Аммо камина ҳақиқатдан инглизчани билмайди… Йўқ, Америка кўмаги жамоаси раҳбари Туркча билса бош устига…
– Аҳмоқмисан, америкалик одам туркчани қаердан билади?
– Юртимизда кўпроқ қолса, албатта ўзим ўргатаман туркчани, Истанбулни ҳам кўрсатаман…
– Инглиз тилини билишимни ўзим билмас эканман, сиз билар экансиз, демак биламан, афандим.
– Албатта биласан-да, бу гапни сенинг маълумотномангни кўздан кечиргач ўртага ташладик, ёзишингча мактабда инглизча ўрганган эмишсан…
Ё Худойим, шундай катта ишхонада инглизча биладиган битта менми деган ўй кечди ичимдан.
– Афандим, инглизчани яхши биладиган бошқалар бор-ку, мен билмайман ахир…
– Тўғри, инглизча биладиганлар бор, аммо уларга ишонч йўқ. Бу учрашувлар хуфиёна, яширинча бўлади. Ахир маълумотномангизда “Инглизчани мукаммал билади, сўзлашиш ва ёзишни ҳам қотиради, шунингдек, бу борада практикаси бор…”, дея ёзилган. Камтарлик қилма. Сендан яхши инглизча биладиган, қолаверса биз ишона оладиган одамни қаердан топайлик?! Хуллас, тўртинчи таржимонлигим воқеаси шундай бошланган.
Хорижлик раҳбар келишига уч кун қолганди. Уч кеча-кундуз тинмай инглиз тили луғатимни бойитишга ҳаракат қилдим. Орадан кўп йиллар ўтгани учун аввал билганларим ҳам ёдимдан кўтарилганди. Ўзим ўзимга савол бердим: бу одам мен билан нималарни гаплашиши мумкин? Тахминан, сўралиши мумкин бўлган нарсаларни дафтаримга ёздим. Тўғрисини жавобларини ҳам киритдим. Кейин ҳаммасини ёдлай бошладим бир бошдан, агар шуларни сўраса, худо хоҳласа шартта-шартта жавоб бериб, барчани ҳангу манг қиламан. Шунингдек, бу одамга Истанбулнинг диққатга сазовор жойларини кўрсатишни ҳам режамга киритиб қўйдим. Буларни ҳам батафсил инглизчалаб дафтарга туширдим. Денгиз билан боғлиқ тафсилотлар ёзишни ҳам унутмадим.
Барбарос ва Тургут Раиснинг ҳаёти ҳақида ҳам алоҳида маълумотлар ёздим инглизчалаб.
Ўлкамизга гуруҳ етиб келди. Эртаси кун тонгда улар қўним топган меҳмонхонага бордим, раҳбар билан учрашдим. Бу жуда масъулиятли вазифа эди. Аввалига соф инглиз тилида ўзимни таништирдим ва уларга таржимонлик қилишимни айтдим. Раҳбар мени инглизчани яхши билади деб ўйлади шекилли, жуда тез ва ғўнғиллаган овозда нималарнидир сўзлади. Тўғрисини айтсам бирорта сўзини ҳам тушунмадим. Унинг нима деяётганига қарамай, ўзим яхши биладиган ва ёдлаган маълумотларимни сўзларимни такрорлайвердим. Бироздан у билан ташқарига чиқдик. Юриб кетаётган чоғимизда у менга нималарнидир тўлиб-тошиб сўзлар, мен ҳам ундан қолишмасдим. Бироқ на гапимиз қовушарди, на бир-биримизни эшитардик. Шундай сиқилиб кетдимки… Қарасам оғзи тинмайдиганга ўхшади, мен ҳам бўш келмай, оғзидан сўзини олдим:
– Саёҳатимиз яхши ўтяптими афандим?
Нималардир деди, демоқчи бўлди тўғрироғи… Яна гапимда давом этдим:
– Бу ердан кейинги манзилингиз қаер?
У яна нималардир деди. Изма-из саволларни қалаштирдим. Бу орқали мен сиқилишдан қутулдим, бироқ энди у сиқилишга тушди, бу унинг юз-кўзидан шундай кўриниб турарди.
Ахир нима қилай, шуларни сўрайди дея тайёрлаган нарсаларимдан бирортасини сўрамади. Энг аввало раҳбарга Истанбулнинг қандай фатҳ этилгани ҳақида сўз очдим…
Барбарос ҳақида ҳам батафсил гапирдим. Раҳбар бирдан жимиб қолди, бирорта сўз ҳам айтмади. Тушлик қилиш учун меҳмонхонага қайтдик. Меҳмонхона залида уни кутдим, аммо келмади… Меҳмонхона хизматчиларидан бири ёнимга келиб:
– Раҳбар Анқарага йўл олди бейим, чамаси 10 дақиқа бўлди чиқиб кетганига, деди.
Эшитишимча менинг таржимонлигим туфайли режалар ўзгарибди. Бу воқеага 1 ой тўлганида америка муҳри бор мактуб келди уйимга:
“Истанбулдаги ёрдамингиз, кўрсатган ҳурмат ва хизматларингиз учун миннатдорлик билдираман”. Хат остига ўша раҳбарнинг имзоси ҳам чекилган. Ўша кундан бери мана қанча сувлар оқди, йиллар кечди, бу йиллар давомида мен инглиз тилини мукаммал ўргандим. Энди бундан кейин қаршимдаги инглизми, америкаликми нима истаса, барини англата оламан. Бироқ ҳалигача қаршимдан чиққан хорижликлар инглиз тилида менга ҳеч нарса тушунтиролмайди. Тушунтиролмайди ҳам. Ахир фақатгина мен уринганим билан иш ҳал бўлмайди, албатта улар ҳам инглиз тилини ўрганишлари лозим.