Лев Толстой. Адолат тарозиси (ҳикоя)
Қадимги Миср шоҳларидан улуғ Бойкос ўз шаҳарларидан бирида адолатли қози борлигидан хабар топибди. Айтишларича, у жуда ростгўй бўлиб, оқни оққа, қорани қорага ажратар, унинг ўткир нигоҳидан битта ҳам муттаҳам қочиб қутулолмас экан! Иттифоқо, бир куни шоҳ Бойкос бунга ишонч ҳосил қилиш мақсадида савдогар кийимини кийибди-да, ўша ростгўй қози яшайдиган юртга равона бўлибди. Йўлда бир чўлоқ пайдо бўлиб, ундан хайр-садақа сўрабди. Шоҳ унга садақа бериб, йўлида давом этибди. Аммо тиланчи унинг этагига осилиб олибди.
– Хўш, сенга ўзи нима керак? – сўрабди шоҳ Бойкос.
– Сен менга садақа бердинг, лекин яна бир илтифот кўрсат, мени отингда шаҳар ўртасидаги майдонга олиб бор, токи мени йўлдаги от ва туялар эзиб ташламасин!
Шоҳ Бойкос чўлоқни отига мингаштириб, шаҳар марказидаги катта майдонга олиб борибди. Сўнг отини дарахтга боғлаб қўйибди, аммо қайсар тиланчи отдан ҳеч тушмас эмиш.
Шунда шоҳ Бойкос дебди:
– Хўш, нега отда ўтирибсан, биз етиб келдик, энди отдан туш!
Тиланчи унга шундай жавоб қайтарибди:
– Ахир, от меники бўлса, нега ундан тушишим керак, агар бунга гумонинг бўлса, унда шаҳар қозисига борамиз!
Атрофдаги оломон ҳам буни эшитиб, шовқин солибди:
– Қозига боринглар, тўғри ҳукмни қози чиқаради!
Ноилож шоҳ Бойкос ҳалиги чўлоқ билан шаҳар қозисининг олдига боришибди. Қозининг ҳовлисида тумонат одам тўпланган бўлиб, қози бу одамларни навбати билан ҳузурига чақирар экан.
У биринчи бўлиб олдига бир олим ва деҳқонни чорлабди. Улар битта гўзал аёл учун қозининг ҳузурига келишган экан. Деҳқон ўша аёлни хотиним деса, ё тавба, олим ҳам “бу аёл менинг завжаи ҳалолим” дермиш!
Қози икки томонни тинглаб бўлиб, ҳукм чиқарибди:
– Аёл менинг уйимда қолади, сизлар эса эртага келасизлар!
Улар чиқиб, хонага қассоб ва ёғфуруш киришибди. Қассобнинг қўли қон, ёғфурушнинг қўллари эса мойга беланган экан. Қассобнинг қўлида пул, ёғфуруш эса унинг қўлидан маҳкам тутиб олибди.
Шунда қассоб арз-додини айтибди:
– Тақсир, мен бу одамдан ёғ сотиб олиб, энди пулини бермоқчи эдим, у қўлимдан маҳкам ушлаб, пулни мендан тортиб олмоқчи бўлди. Мен қўлимда кармоним, у эса менинг қўлимдан ушлаган ҳолда ҳузурингизга келдик! Пуллар меники, ёғфуруш муттаҳам, ўғри!
Ёғфуруш эса қуйидагиларни айтибди:
– Бу ҳаммаси бўҳтон! Қассоб олдимга мой сотиб олиш учун келган эди. Мен унга кўзасини тўлдириб мой қуйдим. У мендан динорини майдалаб беришимни сўради. Мен майда чиқариб, пештахтага қўйдим. Қассоб бу пулларни олиб қочмоқчи бўлди. Мен шу пайт уни қўлидан ушлаб сизга олиб келдим, тақсир!
Қози бироз сукут сақлаб, кейин шундай дебди:
– Пуллар менда қолади, сизлар эртага келинглар.
Навбат шоҳ Бойкосга келгач, у ҳам бўлган воқеани оқизмай-томизмай айтиб берибди. Шунда қози чўлоққа юзланибди. Чўлоқ қуйидагиларни гапирибди:
– Унинг гаплари ғирт ёлғон! Мен ўз отимда сайр қилиб юрган эдим. Бу одам эса мендан ўзини майдонгача элтиб қўйишимни сўради. Кейин менга туҳмат қилиб, бу от ўзиники эканлигини даъво қилди. Унинг гаплари ғирт ёлғон!
Буни эшитиб, қози жавоб қайтарибди:
– Отни менинг уйимда қолдириб, ўзларингиз эртага келинг!
Эртасига эрталаб шаҳарнинг марказий майдонига тумонат одам тўпланган, ҳамма қозининг адолатли қарорини кутар экан.
Биринчи бўлиб олим ва деҳқон қозининг қабулига киришибди. Қози ўйлаб туриб, ўзининг биринчи қарорини халққа эълон қилибди:
– Хотин олимга тегишли, деҳқонга эса эллик дарра урилсин!
Олим ўз хотинини олибди, деҳқон эса жазога тортилибди.
Кейин қози қассоб ва ёғфурушни олдига чақирибди.
– Бу пуллар сеники, – дебди қози қассобга. Кейин ёғфурушга юзланибди: – Ёғфурушга эллик дарра урилсин!
Ниҳоят навбат шоҳ Бойкос ва чўлоққа келибди.
– Сен ўз отингни йигирмата бошқа отнинг орасидан таний оласанми? – сўрабди қози шоҳ Бойкосдан.
– Таний оламан, тақсир! – жавоб қайтарибди шоҳ Бойкос.
– Сен-чи?! – юзланибди қози чўлоққа.
– Мен ҳам ўз отимни танийман! – жавоб берибди чўлоқ.
– Ортимдан юринглар-чи!
Ҳаммалари биргалашиб отхонага ўтишибди. Шоҳ Бойкос гувоҳлар олдида йигирмата от орасидан ўзининг отини кўрсатибди. Кейин қози чўлоқни чақириб, уни ҳам отхонага олиб борибди ва ундан ўз отини топиб беришини сўрабди. Чўлоқ ҳам ўша отни кўрсатибди. Шундан сўнг қози ўз ўрнига ўтиб, қарорини ҳаммага эълон қилибди:
– От Бойкосники, чўлоққа эса эллик дарра урилсин!
Иш куни тугаб, қози уйига қайтаётганида, шоҳ Бойкос унинг ортидан эргашибди.
– Хўш, нима гап, ё менинг қароримдан норозимисан? – сўрабди қози шоҳ Бойкосдан.
– Йўғ-э, мен қарорингдан розиман, фақат хотин олимники, пуллар қассобники, от меники эканини қандай аниқлаганингга ақлим етмаяпти!
Шунда қози жавоб қайтарибди:
– Хотин кимникилигини мен бундай билиб олдим: уни эрталаб ҳузуримга чақириб, “Сиёҳдонга сиёҳ қуйиб бер!” деб сўрадим. У сиёҳдонни олди, уни чаққонлик билан ювиб-тозалаб, сўнг сиёҳ қуйди. Афтидан, хотин бу ишни олдин ҳам қилиб юрган, шунинг учун бу иш унга унча қийин бўлмади. Агар у деҳқоннинг хотини бўлганида, бу ишни уддалай олмасди. Демак, хотин олимга тегишли бўлиб чиқди.
Пулларни эса сувга солиб қўйдим, эрталаб қарасам, пиёладаги сувнинг бети топ-тоза. Агар бу пуллар ёғфурушга тегишли бўлганида, сув юзида мой доғлари пайдо бўларди. Демак, қассоб тўғри гапирган!
От кимга тегишли эканлигини аниқлаш анча оғир кечди. Чунки чўлоқ ҳам сенинг отингни таниди. Сизларни отхонага бошлаб борганимда, мен учун сизларнинг отни танишингиз эмас, балки отнинг сизларни таниши зарурроқ эди! Сен яқинлашганингда, от бошини кўтариб сенга интилди, чўлоқ унга яқин келганида эса от қулоқларини чимирди! Бунга кўра, отнинг ҳақиқий хўжайини сен эдинг!
Шунда шоҳ Бойкос дебди:
– Мен оддий савдогар эмасман, шу юртнинг подшоҳи – шоҳ Бойкосман! Одамларнинг сен ҳақингда айтаётган сўзларига ўзим гувоҳ бўлиш учун бу ерга келган эдим! Сенинг ростгўй қози эканингга буткул ишондим! Тила тилагингни, сени мукофотлайман!
Ростгўй қози вазминлик билан жавоб қайтарибди:
– Менга мукофот керак эмас, жаноби олийлари, улуғ шоҳимнинг мақтовлари мен учун энг олий шараф!
Рус тилидан Раҳмат Тўла таржимаси
=============
Lev Tolstoy. Adolat tarozisi (hikoya)
Qadimgi Misr shohlaridan ulug‘ Boykos o‘z shaharlaridan birida adolatli qozi borligidan xabar topibdi. Aytishlaricha, u juda rostgo‘y bo‘lib, oqni oqqa, qorani qoraga ajratar, uning o‘tkir nigohidan bitta ham muttaham qochib qutulolmas ekan! Ittifoqo, bir kuni shoh Boykos bunga ishonch hosil qilish maqsadida savdogar kiyimini kiyibdi-da, o‘sha rostgo‘y qozi yashaydigan yurtga ravona bo‘libdi. Yo‘lda bir cho‘loq paydo bo‘lib, undan xayr-sadaqa so‘rabdi. Shoh unga sadaqa berib, yo‘lida davom etibdi. Ammo tilanchi uning etagiga osilib olibdi.
– Xo‘sh, senga o‘zi nima kerak? – so‘rabdi shoh Boykos.
– Sen menga sadaqa berding, lekin yana bir iltifot ko‘rsat, meni otingda shahar o‘rtasidagi maydonga olib bor, toki meni yo‘ldagi ot va tuyalar ezib tashlamasin!
Shoh Boykos cho‘loqni otiga mingashtirib, shahar markazidagi katta maydonga olib boribdi.
So‘ng otini daraxtga bog‘lab qo‘yibdi, ammo qaysar tilanchi otdan hech tushmas emish.
Shunda shoh Boykos debdi:
– Xo‘sh, nega otda o‘tiribsan, biz yetib keldik, endi otdan tush!
Tilanchi unga shunday javob qaytaribdi:
– Axir, ot meniki bo‘lsa, nega undan tushishim kerak, agar bunga gumoning bo‘lsa, unda shahar qozisiga boramiz!
Atrofdagi olomon ham buni eshitib, shovqin solibdi:
– Qoziga boringlar, to‘g‘ri hukmni qozi chiqaradi!
Noiloj shoh Boykos haligi cho‘loq bilan shahar qozisining oldiga borishibdi. Qozining hovlisida tumonat odam to‘plangan bo‘lib, qozi bu odamlarni navbati bilan huzuriga chaqirar ekan.
U birinchi bo‘lib oldiga bir olim va dehqonni chorlabdi. Ular bitta go‘zal ayol uchun qozining huzuriga kelishgan ekan. Dehqon o‘sha ayolni xotinim desa, yo tavba, olim ham “bu ayol mening zavjai halolim” dermish!
Qozi ikki tomonni tinglab bo‘lib, hukm chiqaribdi:
– Ayol mening uyimda qoladi, sizlar esa ertaga kelasizlar!
Ular chiqib, xonaga qassob va yog‘furush kirishibdi. Qassobning qo‘li qon, yog‘furushning qo‘llari esa moyga belangan ekan. Qassobning qo‘lida pul, yog‘furush esa uning qo‘lidan mahkam tutib olibdi.
Shunda qassob arz-dodini aytibdi:
– Taqsir, men bu odamdan yog‘ sotib olib, endi pulini bermoqchi edim, u qo‘limdan mahkam ushlab, pulni mendan tortib olmoqchi bo‘ldi. Men qo‘limda karmonim, u esa mening qo‘limdan ushlagan holda huzuringizga keldik! Pullar meniki, yog‘furush muttaham, o‘g‘ri!
Yog‘furush esa quyidagilarni aytibdi:
– Bu hammasi bo‘hton! Qassob oldimga moy sotib olish uchun kelgan edi. Men unga ko‘zasini to‘ldirib moy quydim. U mendan dinorini maydalab berishimni so‘radi. Men mayda chiqarib, peshtaxtaga qo‘ydim. Qassob bu pullarni olib qochmoqchi bo‘ldi. Men shu payt uni qo‘lidan ushlab sizga olib keldim, taqsir!
Qozi biroz sukut saqlab, keyin shunday debdi:
– Pullar menda qoladi, sizlar ertaga kelinglar.
Navbat shoh Boykosga kelgach, u ham bo‘lgan voqeani oqizmay-tomizmay aytib beribdi. Shunda qozi cho‘loqqa yuzlanibdi. Cho‘loq quyidagilarni gapiribdi:
– Uning gaplari g‘irt yolg‘on! Men o‘z otimda sayr qilib yurgan edim. Bu odam esa mendan o‘zini maydongacha eltib qo‘yishimni so‘radi. Keyin menga tuhmat qilib, bu ot o‘ziniki ekanligini da’vo qildi. Uning gaplari g‘irt yolg‘on!
Buni eshitib, qozi javob qaytaribdi:
– Otni mening uyimda qoldirib, o‘zlaringiz ertaga keling!
Ertasiga ertalab shaharning markaziy maydoniga tumonat odam to‘plangan, hamma qozining adolatli qarorini kutar ekan.
Birinchi bo‘lib olim va dehqon qozining qabuliga kirishibdi. Qozi o‘ylab turib, o‘zining birinchi qarorini xalqqa e’lon qilibdi:
– Xotin olimga tegishli, dehqonga esa ellik darra urilsin!
Olim o‘z xotinini olibdi, dehqon esa jazoga tortilibdi.
Keyin qozi qassob va yog‘furushni oldiga chaqiribdi.
– Bu pullar seniki, – debdi qozi qassobga. Keyin yog‘furushga yuzlanibdi: – Yog‘furushga ellik darra urilsin!
Nihoyat navbat shoh Boykos va cho‘loqqa kelibdi.
– Sen o‘z otingni yigirmata boshqa otning orasidan taniy olasanmi? – so‘rabdi qozi shoh Boykosdan.
– Taniy olaman, taqsir! – javob qaytaribdi shoh Boykos.
– Sen-chi?! – yuzlanibdi qozi cho‘loqqa.
– Men ham o‘z otimni taniyman! – javob beribdi cho‘loq.
– Ortimdan yuringlar-chi!
Hammalari birgalashib otxonaga o‘tishibdi. Shoh Boykos guvohlar oldida yigirmata ot orasidan o‘zining otini ko‘rsatibdi. Keyin qozi cho‘loqni chaqirib, uni ham otxonaga olib boribdi va undan o‘z otini topib berishini so‘rabdi. Cho‘loq ham o‘sha otni ko‘rsatibdi.
Shundan so‘ng qozi o‘z o‘rniga o‘tib, qarorini hammaga e’lon qilibdi:
– Ot Boykosniki, cho‘loqqa esa ellik darra urilsin!
Ish kuni tugab, qozi uyiga qaytayotganida, shoh Boykos uning ortidan ergashibdi.
– Xo‘sh, nima gap, yo mening qarorimdan norozimisan? – so‘rabdi qozi shoh Boykosdan.
– Yo‘g‘-e, men qaroringdan roziman, faqat xotin olimniki, pullar qassobniki, ot meniki ekanini qanday aniqlaganingga aqlim yetmayapti!
Shunda qozi javob qaytaribdi:
– Xotin kimnikiligini men bunday bilib oldim: uni ertalab huzurimga chaqirib, “Siyohdonga siyoh quyib ber!” deb so‘radim. U siyohdonni oldi, uni chaqqonlik bilan yuvib-tozalab, so‘ng siyoh quydi. Aftidan, xotin bu ishni oldin ham qilib yurgan, shuning uchun bu ish unga uncha qiyin bo‘lmadi. Agar u dehqonning xotini bo‘lganida, bu ishni uddalay olmasdi. Demak, xotin olimga tegishli bo‘lib chiqdi.
Pullarni esa suvga solib qo‘ydim, ertalab qarasam, piyoladagi suvning beti top-toza. Agar bu pullar yog‘furushga tegishli bo‘lganida, suv yuzida moy dog‘lari paydo bo‘lardi. Demak, qassob to‘g‘ri gapirgan!
Ot kimga tegishli ekanligini aniqlash ancha og‘ir kechdi. Chunki cho‘loq ham sening otingni tanidi. Sizlarni otxonaga boshlab borganimda, men uchun sizlarning otni tanishingiz emas, balki otning sizlarni tanishi zarurroq edi! Sen yaqinlashganingda, ot boshini ko‘tarib senga intildi, cho‘loq unga yaqin kelganida esa ot quloqlarini chimirdi! Bunga ko‘ra, otning haqiqiy xo‘jayini sen eding!
Shunda shoh Boykos debdi:
– Men oddiy savdogar emasman, shu yurtning podshohi – shoh Boykosman! Odamlarning sen haqingda aytayotgan so‘zlariga o‘zim guvoh bo‘lish uchun bu yerga kelgan edim! Sening rostgo‘y qozi ekaningga butkul ishondim! Tila tilagingni, seni mukofotlayman!
Rostgo‘y qozi vazminlik bilan javob qaytaribdi:
– Menga mukofot kerak emas, janobi oliylari, ulug‘ shohimning maqtovlari men uchun eng oliy sharaf!
Rus tilidan Rahmat To‘la tarjimasi
Манба: ziyouz.uz
Xushnudbek.uz каналига уланиш: 👇