Omon Matjon. Ajdar quduq (doston)
| Кирилл ёзувидаги матн пастроқда
Mana u boy qo‘shnisining tannoz xotinini nima deb g‘iybat qilibdi:
Mana u qassobni qanday g‘iybat qilibdi?
Mana, kampirimiz bir to‘yga borib, baxshini qanday g‘iybat qilibdi:
Axiran kampirni tartibga chorlash uchun madrasaning domlasini yuboribdilar. Kampir uning va’z-nasihatlarini tinglab bo‘lib, shunday deb shang‘illabdi.
Domla gap bilan kampirni yengib bo‘lmasligini anglab, talabalarni uni kalaka qilishga gijgijladi. Lekin kampir ularga qarab shunday qattiq va ko‘p gapirdiki, biz birgina parchasini keltirish bilan kifoyalanamiz.
«A? Bularni yo o‘g‘ri, yo hokim bo‘ladi dedingmi?..»
Gap darhol hokimga borib yetibdi. Bilasiz, hokim aslida rahmdil, insofli odam bo‘ladi. Lekin o‘zini haqoratlagan odamni jazolashi kerak-da! Kampirni qirq ming yildan beri yoniga birov borishga qo‘rqadigan, elda «Ajdar quduq» nomi bilan mashhur bo‘lgan chuqurga tashlashga buyuribdi. Kampir qo‘rqib ketib hokimga ancha yig‘i-sig‘i qilibdi. Hokim esa maza qilib kulibdi, xolos: «U yerda bir o‘zing yotmaysan-ku? Jin-ajinalar ulfat bo‘ladi! U dunyoni ham bir boplab g‘iybat qil...» Shunda kampirning jahli chiqib ketibdi, bari bir o‘laman, deb gapni aytib qolibdi. Ko‘p gapiribdi, xo‘p gapiribdi, hokimga aytganlarining hammasini elga oshkor qilmay, biz bir og‘izini keltirdik, xolos:
Qo‘y, qo‘y, zamonang qursin!!!
Xullas, bu gaplar endi befoyda edi. Kampir yomon kunga qoldi, «Ajdar quduq» g‘oyat dahshatli, etni jimirlatadigan turli-tuman g‘o‘ng‘illashlarga to‘la zax va qorong‘i joy edi. «Tavba!» debdi kampir quduqning tagida o‘tirib. «Ajdar deganlari katta va kuchli maxluq bo‘ladi, der edilar. Uni gapirib, bolalarimizni qo‘rqitar edik. Biz bilgan ajdarlar butun-butun shaharlarni, davlatlarni egallab, qurbonlik so‘rar edi. Deyman, bu maxluqlar ham zamoniga qarab har xil bo‘lar ekan-da! Manov quduqda yashagan ajdar, deyman, fahm-farosatsiz, o‘z haqqini tanimaydigan, hukmdorlarning tilsiz-zabonsiz xizmatkoriga aylanib qolgan, umri-bo‘yi eshakdan battar xizmat qilib, oxirida yetishgani faqat shu qorong‘i go‘r – sayoq itlar ham hazar qiladigan o‘ra – bir baxti qora ajdar bo‘lsa kerak! Gapim noto‘g‘ri bo‘lsa bu jahannam qudug‘i «ajdar» degan ulkan nomga munosibmi, eh dunyo, dunyo! Men gapirsam – otim g‘iybatchi...»
Kampirning gapi dahshatli bir guldurosdan bo‘linibdi. Quduq ichida go‘yo momaqaldiroq turganday zilzila boshlanib, yer yorilganday bo‘libdi. Sababi, bu yerda chindan ham qirq ming yil burun uyquga ketgan bir keksa Ajdar tuproq ostida oromda yotar ekan. Qirq ming yilki, uni hech narsa uyg‘ota olmagan ekan. Lekin kampirning g‘alati tanqidi, ta’nakor gaplari sho‘rlikning jon-jonidan o‘tib ketibdi. Ajdar hayoti chindan ham kampirning qarg‘ishidagidek alamli bo‘lgan ekanmi yo shunchaki g‘iybatga chidamasdanmi, ishqilib, shart o‘rnidan qo‘zg‘alib osmoni falakka ko‘tarilib, quduqni tark etibdi.
– Aytishlariga qaraganda, shu kuni havo ochiq ekan, lekin birdan momaqaldiroqni eshitib, hamma hayron qolibdi. Birov: «Ana, Ajdar g‘iybatchi kampirni narigi dunyoga olib ketdi!» – desa, birov: «Yo‘q, Ajdarning o‘zi kampirning gaplaridan bezor bo‘lib qochib ketgan!» – deb gap qilgan. Xullas, shu-shu, bu joyni endi goh «Ajdar quduq», gohi esa «Kampir quduq» deydigan bo‘lishibdi. Bu voqea qayerda o‘tgan dersiz? Aytmayman! Buni o‘zingiz eslab ko‘ring: yashayotgan joyingizga yaqin yerda «ajdar quduq», «alvasti g‘or», «shayton o‘ra», «jin teshik» kabi sirli, xilvat joylar bor! Ularning ko‘pchiligidan haligacha g‘o‘ng‘illagan ovozlar eshitilib turadi. Ishonmasangiz, borib ko‘ring...
Омон Матжон. Аждар қудуқ (достон)
Мана у бой қўшнисининг танноз хотинини нима деб ғийбат қилибди:
Мана у қассобни қандай ғийбат қилибди?
Мана, кампиримиз бир тўйга бориб, бахшини қандай ғийбат қилибди:
Ахиран кампирни тартибга чорлаш учун мадрасанинг домласини юборибдилар. Кампир унинг ваъз-насиҳатларини тинглаб бўлиб, шундай деб шанғиллабди.
Домла гап билан кампирни енгиб бўлмаслигини англаб, талабаларни уни калака қилишга гижгижлади. Лекин кампир уларга қараб шундай қаттиқ ва кўп гапирдики, биз биргина парчасини келтириш билан кифояланамиз.
«А? Буларни ё ўғри, ё ҳоким бўлади дедингми?..»
Гап дарҳол ҳокимга бориб етибди. Биласиз, ҳоким аслида раҳмдил, инсофли одам бўлади. Лекин ўзини ҳақоратлаган одамни жазолаши керак-да! Кампирни қирқ минг йилдан бери ёнига биров боришга қўрқадиган, элда «Аждар қудуқ» номи билан машҳур бўлган чуқурга ташлашга буюрибди. Кампир қўрқиб кетиб ҳокимга анча йиғи-сиғи қилибди. Ҳоким эса маза қилиб кулибди, холос: «У ерда бир ўзинг ётмайсан-ку? Жин-ажиналар улфат бўлади! У дунёни ҳам бир боплаб ғийбат қил...» Шунда кампирнинг жаҳли чиқиб кетибди, бари бир ўламан, деб гапни айтиб қолибди. Кўп гапирибди, хўп гапирибди, ҳокимга айтганларининг ҳаммасини элга ошкор қилмай, биз бир оғизини келтирдик, холос:
Хуллас, бу гаплар энди бефойда эди. Кампир ёмон кунга қолди, «Аждар қудуқ» ғоят даҳшатли, этни жимирлатадиган турли-туман ғўнғиллашларга тўла зах ва қоронғи жой эди. «Тавба!» дебди кампир қудуқнинг тагида ўтириб. «Аждар деганлари катта ва кучли махлуқ бўлади, дер эдилар. Уни гапириб, болаларимизни қўрқитар эдик. Биз билган аждарлар бутун-бутун шаҳарларни, давлатларни эгаллаб, қурбонлик сўрар эди. Дейман, бу махлуқлар ҳам замонига қараб ҳар хил бўлар экан-да! Манов қудуқда яшаган аждар, дейман, фаҳм-фаросатсиз, ўз ҳаққини танимайдиган, ҳукмдорларнинг тилсиз-забонсиз хизматкорига айланиб қолган, умри-бўйи эшакдан баттар хизмат қилиб, охирида етишгани фақат шу қоронғи гўр – саёқ итлар ҳам ҳазар қиладиган ўра – бир бахти қора аждар бўлса керак! Гапим нотўғри бўлса бу жаҳаннам қудуғи «аждар» деган улкан номга муносибми, эҳ дунё, дунё! Мен гапирсам – отим ғийбатчи...»
Кампирнинг гапи даҳшатли бир гулдуросдан бўлинибди. Қудуқ ичида гўё момақалдироқ тургандай зилзила бошланиб, ер ёрилгандай бўлибди. Сабаби, бу ерда чиндан ҳам қирқ минг йил бурун уйқуга кетган бир кекса Аждар тупроқ остида оромда ётар экан. Қирқ минг йилки, уни ҳеч нарса уйғота олмаган экан. Лекин кампирнинг ғалати танқиди, таънакор гаплари шўрликнинг жон-жонидан ўтиб кетибди. Аждар ҳаёти чиндан ҳам кампирнинг қарғишидагидек аламли бўлган эканми ё шунчаки ғийбатга чидамасданми, ишқилиб, шарт ўрнидан қўзғалиб осмони фалакка кўтарилиб, қудуқни тарк этибди.
– Айтишларига қараганда, шу куни ҳаво очиқ экан, лекин бирдан момақалдироқни эшитиб, ҳамма ҳайрон қолибди. Биров: «Ана, Аждар ғийбатчи кампирни нариги дунёга олиб кетди!» – деса, биров: «Йўқ, Аждарнинг ўзи кампирнинг гапларидан безор бўлиб қочиб кетган!» – деб гап қилган. Хуллас, шу-шу, бу жойни энди гоҳ «Аждар қудуқ», гоҳи эса «Кампир қудуқ» дейдиган бўлишибди. Бу воқеа қаерда ўтган дерсиз? Айтмайман! Буни ўзингиз эслаб кўринг: яшаётган жойингизга яқин ерда «аждар қудуқ», «алвасти ғор», «шайтон ўра», «жин тешик» каби сирли, хилват жойлар бор! Уларнинг кўпчилигидан ҳалигача ғўнғиллаган овозлар эшитилиб туради. Ишонмасангиз, бориб кўринг...