| Кирилл ёзувидаги матн пастроқда

Tegirmonimdan qishloqqa tushish uchun yo‘l bo‘yi­da joylashgan katta xo‘jalik etagidagi serdaraxt hovli yonidan o‘tish lozim. Bu oddiy qishloq uyi: old tomondan qaraganda qizil cherepitsiya, tom ustiga qadalgan flyuger, pichan ortadigan chig‘ir shundoqqi­na ko‘zga tashlanadi. Tom orasidan ildizi qoray­gan pichan bog‘lamlarining xiyla qismi tashqariga chiqib qolgan. Negadir bu uyning ko‘rinishi meni ajablantirdi, yopiq darvozasi yuragimni siqdi. Bil­mayman. O‘sha tomondan esadigan yel ham menga sovuq tuyuldi. Atrofda tiq etgan tovush eshitilmaydi. O‘tgan-ketganga hurishni kanda qilmaydigan itlar ham jimib qolgan. Tovuqlar ivirsib yurishadi. Hatto xachir ham bo‘ynidagi qo‘ng‘iroqni jiringlatishni istamayotgandek. Derazalardagi pardalar, mo‘ridan chi­qayotgan tutun hisobga olinmasa, bu hovlida odam yashashi bilinmaydi.

Kecha qoq tush mahali qishloqdan qaytayotgan edim. Jaziramada yurmaslik uchun daraxtlar soyasi tushib turgan devor tagiga o‘tib oldim… Uyning oldida ishchilar aravaga pichan ortishardi… Darvozalar ochiq edi. O‘tib ketayotib, hovliga ko‘z tashladim va kalta kamzulli, yirtiq ishtondagi baland bo‘yli, qordek oppoq soqolli cholni ko‘rdim; u qo‘lini boshiga tiragancha katta tosh stolda o‘tirardi. Men to‘xtab qoldim. Ishchilardan biri menga pichirlab gapirdi:
– Tss! Xo‘jayin… U o‘g‘li halokatga uchragandan beri shunday bo‘lib qolgan.
Shu payt oltin suvi yugurtirilgan katta va naq­shinkor ibodat kitobini ko‘targan ayol bilan bola yonginamizdan o‘tib ketishdi-yu, fermaga kirib ko‘zdan uzoqlashdi.
– Beka va kenjatoy cherkovdan ibodat qilib qaytishyapti. Ular to‘ng‘ich o‘g‘illari Jan o‘z joniga qasd qilganidan beri u yerga qatnashadi… Oh, janob! Qanday baxtsizlik!.. Otasi hali ham marhumning kiyimini kiyib yuribdi. Undan sira ayrilgisi kelmaydi…
Men hikoyani oxirigacha bilgim keldi va aravaga chiqib, pichanga o‘tirgancha, bu hayajonli voqea taf­silotini tingladim…
Uni Jan deb atashardi: kamtar, arslondek baquvvat, yigirma yoshlarni qoralagan ko‘ngilchan dehqon yigiti. Qizlar undan ko‘z uzisholmasdi. Ammo uning xayolini Arlya amfiteatrida tasodifan uchratib qolgan qiz, duxoba va mayin ipak to‘rga burkangan arlyalik jonon egallashga ulgurgan edi. Janning munosabatlariga, avvalo, uning oilasi xayrixohlik bildirishmadi. Qizning otasi bu yerlik emas, aksiga olib qiz ham yengil tabiatli degan nom olishga ulgurgandi. Biroq, Jan butun borlig‘i bilan arlyalik tomon talpinardi.
U shunday derdi:
– Unga uylanmasam — o‘laman.
Nima ham qila olishardi. To‘y yig‘im-terimdan so‘ng o‘tkaziladigan bo‘ldi.
Shunday qilib, yakshanba oqshomida butun oila dasturxon atrofida edi. Ovqatlanish deyarli to‘y ziyofatiga aylandi. Albatta, u yerda kelin yo‘q, shunday bo‘lsa-da, uning sog‘lig‘i uchun bir necha bor qadah ko‘tarildi… Shu payt eshik oldida bir yigit paydo bo‘ldi va qaltiroq ovozda uy xojasi Estev bilan gaplashmoqchiligini aytdi. Estev ko‘chaga chiqdi.
– Xo‘jayin, – dedi yigit, – siz o‘g‘lingizni yaramas qizga uylantirmoqchimisiz?! Ikki yildan beri qiz bilan oshiq-ma’shuqman. Men buni sizga aytyapmanmi, demak, isbotlay ham olaman. Mana sizga xatlar!.. Ota-onasi ham hammasini bilishadi va uni menga uzatishga va’da berishgandi; biroq unga o‘g‘lingizni unashtirganingizdan beri na ular, na nozaninning o‘zi meni bir chaqaga olishadi… Ammo menimcha, bu gaplardan so‘ng u boshqa odamning xotini bo‘la olmaydi.
– Xo‘p, mayli! – dedi Estev xatlarni ko‘zdan ke­chirayotib, – kiring, bir stakan muskat iching.
– Rahmat! Meni chanqoq emas, dard qiynayapti.
U ketdi.
Ota hech narsa bo‘lmagandek ortiga qaytdi. Stulga o‘tirdi va avvalgidek quvnoq holda ovqatlandi…
Shu kecha Estev tog‘a dalaga o‘g‘li bilan ketdi. Ular uyga uzoq vaqt qaytishmadi; qaytib kelishganda esa ona ularni kutib o‘tirardi.
– Xotin, – dedi xo‘jayin o‘g‘lini uning oldiga olib kelib, – unga taskin ber, u g‘amga botgan…
Jan bo‘lib o‘tgan gaplardan xabar topishiga qaramay, qizga munosabatini o‘zgartirmadi. Uni kuchliroq se­vib borardi. Faqat Jan sho‘rlik o‘zini mag‘rur va bosiq tutishga urinar, ana shu holati unga azob bera boshlagan edi. Ba’zida u burchak-burchaklarga biqinib olardi. Ba’zan esa o‘zini ishga urar, alam ustida bir o‘zi o‘nlab odamlarning ishini bajarardi… Kechalari shafaq nurlariga uyg‘unlashgan shahar qo‘ng‘iroqlari aniq ko‘rinmaguncha Arlya yo‘llarini kezib yurardi. Shundan so‘ng ortga qaytardi.
Uni doimo bunday g‘amgin va yolg‘iz holda ko‘rgan ota-ona nima qilishni bilishmasdi. Biror halokat yuz berishidan yurak hovuchlashardi. Bir safar ona ovqat ustida yosh to‘la nigohi bilan qarab dedi:
– Jan, o‘g‘lim, agar sen uni chindan ham sevsang, usiz hayotingni tasavvur qila olmasang, u bilan baxtli bo‘lishingga ishonsang, biz seni unga uylantirishga rozimiz.
Otaning boshi beixtiyor egildi.
Jan ma’noli bosh chayqadi va tashqariga chiqdi.
Shu kundan boshlab u o‘z hayot tarzini o‘zgartirdi, ota-onasini tinchlantirish uchun quvnoq bo‘lib ko‘­rinishga harakat qildi. Raqs kechalarida, qovoq­xonalarda, bayramlarda yana paydo bo‘la boshladi.
Ota “U sog‘ayib qoldi…” deb o‘ylardi. Lekin onaning ko‘nglidagi g‘ashlik tarqamagan, o‘g‘lini avvalgidan ham ko‘proq kuzata boshlagan edi. Jan ukasi bilan ipak qurti boqiladigan uy yonida uxlardi; bechora ona esa ularning yotog‘iga yaqin joyga karavotini qo‘ydi. Ipak qurtlaridan xabar olish — onaning o‘g‘lidan boxabar bo‘lib turishi uchun o‘ylab topilgan bahona edi.
Nihoyat, fermerlar homiysi Muqaddas Eligiya ku­ni ham keldi.
Fermada bayram baxtsizlik bilan boshlandi…
Barchaga shatonef uzatildi, oddiy vino esa serob edi. Keyin mushakbozlik boshlandi, barcha daraxtlarga rangli fonarlar ilindi.
Muqaddas Eligiyaga sharaflar bo‘lsin!
Hatto Jan ham xursanddek ko‘rindi: u onasini raqsga taklif qilarkan, bechora ayol sevinganidan yig‘lab yubordi.
Yarim tundagina uxlashga yotishdi. Barcha dam olish­ga mushtoq edi. Lekin Jan uxlamadi. Keyinchalik ukasining aytishicha, u kechasi bilan yig‘lab chiqibdi. hali tong yorishmay, onaning qulog‘iga kimningdir yotoqxonadan yugurib o‘tgani eshitildi. Uning yuragi bezovta bo‘layotgan edi.
– Jan, senmisan?
Javob bo‘lmadi; u allaqachon zinapoyada edi.
Ona bir sapchib tushdi:
– Jan, qayoqqa?
Jan cherdakka ko‘tarildi; ona uning ortidan chiqdi:
– Bolajonim, Xudo xayringni bersin!
Jan eshikni yopdi va zulfinni tushirdi.
– Jan, bolaginam, Jan, javob ber! Nima qil­moq­chisan?
Ona qaltiroq, serajin qo‘llari bilan zulfinni paypaslab axtarardi. Oyna ochilib, hovliga yotqizilgan plita ustidan gursillagan ovoz eshitildi. Hammasi bir zumda tugadi.
“Men uni haddan tashqari kuchli sevaman… Yaxshisi, men ketaman”. Bu Janning so‘nggi qarori edi. Eh, biz odamlar naqadar ojizmiz!
Shu tongda odamlar Estevlar hovlisi tomondan kelayotgan alamli yig‘i tovushi kimnikiligini bilol­may dong qotishdi.
Hovlidagi tosh stol ortida tonggi shabnam va qondan hamma yog‘i ho‘l bo‘lgan ona o‘g‘lining ustida hasrat bilan ko‘z yosh to‘kardi…

Rus tilidan Saidjalol Saidmurodov tarjimasi

Альфонс Доде. Арлялик қиз (ҳикоя)

Тегирмонимдан қишлоққа тушиш учун йўл бўйи­да жойлашган катта хўжалик этагидаги сердарахт ҳовли ёнидан ўтиш лозим. Бу оддий қишлоқ уйи: олд томондан қараганда қизил черепиция, том устига қадалган флюгер, пичан ортадиган чиғир шундоққи­на кўзга ташланади. Том орасидан илдизи қорай­ган пичан боғламларининг хийла қисми ташқарига чиқиб қолган. Негадир бу уйнинг кўриниши мени ажаблантирди, ёпиқ дарвозаси юрагимни сиқди. Бил­майман. Ўша томондан эсадиган ел ҳам менга совуқ туюлди. Атрофда тиқ этган товуш эшитилмайди. Ўтган-кетганга ҳуришни канда қилмайдиган итлар ҳам жимиб қолган. Товуқлар ивирсиб юришади. Ҳатто хачир ҳам бўйнидаги қўнғироқни жиринглатишни истамаётгандек. Деразалардаги пардалар, мўридан чи­қаётган тутун ҳисобга олинмаса, бу ҳовлида одам яшаши билинмайди.

Кеча қоқ туш маҳали қишлоқдан қайтаётган эдим. Жазирамада юрмаслик учун дарахтлар сояси тушиб турган девор тагига ўтиб олдим… Уйнинг олдида ишчилар аравага пичан ортишарди… Дарвозалар очиқ эди. Ўтиб кетаётиб, ҳовлига кўз ташладим ва калта камзулли, йиртиқ иштондаги баланд бўйли, қордек оппоқ соқолли чолни кўрдим; у қўлини бошига тираганча катта тош столда ўтирарди. Мен тўхтаб қолдим. Ишчилардан бири менга пичирлаб гапирди:
– Тсс! Хўжайин… У ўғли ҳалокатга учрагандан бери шундай бўлиб қолган.
Шу пайт олтин суви югуртирилган катта ва нақ­шинкор ибодат китобини кўтарган аёл билан бола ёнгинамиздан ўтиб кетишди-ю, фермага кириб кўздан узоқлашди.
– Бека ва кенжатой черковдан ибодат қилиб қайтишяпти. Улар тўнғич ўғиллари Жан ўз жонига қасд қилганидан бери у ерга қатнашади… Оҳ, жаноб! Қандай бахтсизлик!.. Отаси ҳали ҳам марҳумнинг кийимини кийиб юрибди. Ундан сира айрилгиси келмайди…
Мен ҳикояни охиригача билгим келди ва аравага чиқиб, пичанга ўтирганча, бу ҳаяжонли воқеа таф­силотини тингладим…
Уни Жан деб аташарди: камтар, арслондек бақувват, йигирма ёшларни қоралаган кўнгилчан деҳқон йигити. Қизлар ундан кўз узишолмасди. Аммо унинг хаёлини Арля амфитеатрида тасодифан учратиб қолган қиз, духоба ва майин ипак тўрга бурканган арлялик жонон эгаллашга улгурган эди. Жаннинг муносабатларига, аввало, унинг оиласи хайрихоҳлик билдиришмади. Қизнинг отаси бу ерлик эмас, аксига олиб қиз ҳам енгил табиатли деган ном олишга улгурганди. Бироқ, Жан бутун борлиғи билан арлялик томон талпинарди.
У шундай дерди:
– Унга уйланмасам — ўламан.
Нима ҳам қила олишарди. Тўй йиғим-теримдан сўнг ўтказиладиган бўлди.
Шундай қилиб, якшанба оқшомида бутун оила дастурхон атрофида эди. Овқатланиш деярли тўй зиёфатига айланди. Албатта, у ерда келин йўқ, шундай бўлса-да, унинг соғлиғи учун бир неча бор қадаҳ кўтарилди… Шу пайт эшик олдида бир йигит пайдо бўлди ва қалтироқ овозда уй хожаси Эстев билан гаплашмоқчилигини айтди. Эстев кўчага чиқди.
– Хўжайин, – деди йигит, – сиз ўғлингизни ярамас қизга уйлантирмоқчимисиз?! Икки йилдан бери қиз билан ошиқ-маъшуқман. Мен буни сизга айтяпманми, демак, исботлай ҳам оламан. Мана сизга хатлар!.. Ота-онаси ҳам ҳаммасини билишади ва уни менга узатишга ваъда беришганди; бироқ унга ўғлингизни унаштирганингиздан бери на улар, на нозаниннинг ўзи мени бир чақага олишади… Аммо менимча, бу гаплардан сўнг у бошқа одамнинг хотини бўла олмайди.
– Хўп, майли! – деди Эстев хатларни кўздан ке­чираётиб, – киринг, бир стакан мускат ичинг.
– Раҳмат! Мени чанқоқ эмас, дард қийнаяпти.
У кетди.
Ота ҳеч нарса бўлмагандек ортига қайтди. Стулга ўтирди ва аввалгидек қувноқ ҳолда овқатланди…
Шу кеча Эстев тоға далага ўғли билан кетди. Улар уйга узоқ вақт қайтишмади; қайтиб келишганда эса она уларни кутиб ўтирарди.
– Хотин, – деди хўжайин ўғлини унинг олдига олиб келиб, – унга таскин бер, у ғамга ботган…
Жан бўлиб ўтган гаплардан хабар топишига қарамай, қизга муносабатини ўзгартирмади. Уни кучлироқ се­виб борарди. Фақат Жан шўрлик ўзини мағрур ва босиқ тутишга уринар, ана шу ҳолати унга азоб бера бошлаган эди. Баъзида у бурчак-бурчакларга биқиниб оларди. Баъзан эса ўзини ишга урар, алам устида бир ўзи ўнлаб одамларнинг ишини бажарарди… Кечалари шафақ нурларига уйғунлашган шаҳар қўнғироқлари аниқ кўринмагунча Арля йўлларини кезиб юрарди. Шундан сўнг ортга қайтарди.
Уни доимо бундай ғамгин ва ёлғиз ҳолда кўрган ота-она нима қилишни билишмасди. Бирор ҳалокат юз беришидан юрак ҳовучлашарди. Бир сафар она овқат устида ёш тўла нигоҳи билан қараб деди:
– Жан, ўғлим, агар сен уни чиндан ҳам севсанг, усиз ҳаётингни тасаввур қила олмасанг, у билан бахтли бўлишингга ишонсанг, биз сени унга уйлантиришга розимиз.
Отанинг боши беихтиёр эгилди.
Жан маъноли бош чайқади ва ташқарига чиқди.
Шу кундан бошлаб у ўз ҳаёт тарзини ўзгартирди, ота-онасини тинчлантириш учун қувноқ бўлиб кў­ринишга ҳаракат қилди. Рақс кечаларида, қовоқ­хоналарда, байрамларда яна пайдо бўла бошлади.
Ота “У соғайиб қолди…” деб ўйларди. Лекин онанинг кўнглидаги ғашлик тарқамаган, ўғлини аввалгидан ҳам кўпроқ кузата бошлаган эди. Жан укаси билан ипак қурти боқиладиган уй ёнида ухларди; бечора она эса уларнинг ётоғига яқин жойга каравотини қўйди. Ипак қуртларидан хабар олиш — онанинг ўғлидан бохабар бўлиб туриши учун ўйлаб топилган баҳона эди.
Ниҳоят, фермерлар ҳомийси Муқаддас Элигия ку­ни ҳам келди.
Фермада байрам бахтсизлик билан бошланди…
Барчага шатонеф узатилди, оддий вино эса сероб эди. Кейин мушакбозлик бошланди, барча дарахтларга рангли фонарлар илинди.
Муқаддас Элигияга шарафлар бўлсин!
Ҳатто Жан ҳам хурсанддек кўринди: у онасини рақсга таклиф қиларкан, бечора аёл севинганидан йиғлаб юборди.
Ярим тундагина ухлашга ётишди. Барча дам олиш­га муштоқ эди. Лекин Жан ухламади. Кейинчалик укасининг айтишича, у кечаси билан йиғлаб чиқибди. ҳали тонг ёришмай, онанинг қулоғига кимнингдир ётоқхонадан югуриб ўтгани эшитилди. Унинг юраги безовта бўлаётган эди.
– Жан, сенмисан?
Жавоб бўлмади; у аллақачон зинапояда эди.
Она бир сапчиб тушди:
– Жан, қаёққа?
Жан чердакка кўтарилди; она унинг ортидан чиқди:
– Болажоним, Худо хайрингни берсин!
Жан эшикни ёпди ва зулфинни туширди.
– Жан, болагинам, Жан, жавоб бер! Нима қил­моқ­чисан?
Она қалтироқ, серажин қўллари билан зулфинни пайпаслаб ахтарарди. Ойна очилиб, ҳовлига ётқизилган плита устидан гурсиллаган овоз эшитилди. Ҳаммаси бир зумда тугади.
“Мен уни ҳаддан ташқари кучли севаман… Яхшиси, мен кетаман”. Бу Жаннинг сўнгги қарори эди. Эҳ, биз одамлар нақадар ожизмиз!
Шу тонгда одамлар Эстевлар ҳовлиси томондан келаётган аламли йиғи товуши кимникилигини билол­май донг қотишди.
Ҳовлидаги тош стол ортида тонгги шабнам ва қондан ҳамма ёғи ҳўл бўлган она ўғлининг устида ҳасрат билан кўз ёш тўкарди…

Рус тилидан Саиджалол Саидмуродов таржимаси