Andre Morua. Oltin yombining qargʻishi (hikoya)
Men Nyu-Yorkdagi “Oltin ilon” restoranining doimiy mijozlaridan edim. Bu gal restoranga kirishim bilan birinchi stolda oʻtirgan kichik jussali cholga koʻzim tushdi. Uning oldida taqsimchada qonlari silqib turgan bifshteks bor edi. Rostini aytganda, avval diqqatimni goʻsht oʻziga jalb qildi, chunki yilning bu faslida goʻsht kamchilroq boʻlardi. Keyin esa men cholning oʻziga, uning mayus yuziga qiziqib qoldim. Men bir lahzada uni avval ham uchratganimni his qildim. Bilmadim, Parijdami yo boshqa biror joydami? Stol yoniga oʻrnashib oʻtirib olgach, xoʻjayinni chaqirdim. Asli Perigordan kelib qolgan bu abjir va chaqqon odam kichkinagina, torgina yertoʻlani shinavandalarning sevimli maskaniga aylantirgan edi.
— Ayting-chi, janob Rober, eshikning oʻng tomonida oʻtirgan anavi qariya kim boʻldi? Adashmasam, fransuz boʻlsa kerak-a?
— Qaysisini aytyapsiz? Stol ortida yolgʻiz oʻtirgan odammi? U kishi janob Borak boʻladi. Bu yerga har kuni kelib turadi.
— Borak? Sanoatchimi? Ha, albatta. Endi tanidim. Lekin avval men uni bu yerda biron marta ham koʻrmagan edim.
— U odatda hammadan avval keladi. Yolgʻizlikni yaxshi koʻradi. Xoʻjayin stolim ustiga egildi-da, ovozini pasaytirib qoʻshib qoʻydi:
— Uning oʻzi ham, xotini ham allanechuk gʻalati odamlar… Rost aytaman, jinday dovdirroqmi-yey. Koʻrib turibsiz, hozir bir oʻzi nonushta qilyapti. Bugun kechqurun soat oltida keling — uning xotinini koʻrasiz. U ham bir oʻzi oʻtirib ovqatlanadi. Bir-birlarini koʻrgani koʻzlari yoʻq boʻlsa kerak deb oʻylash mumkin. Haqiqatda esa juda inoq yashashadi. Ular “Deltoniko” mehmonxonasida istiqomat qilishadi. Men ularni tushuna olmayman. Turgan-bitganlari jumboq!..
— Xoʻjayin! — deb chaqirdi yugurdak bola. — Oʻn beshinchi stol bilan hisob-kitob qilar ekansiz.
Janob Rober ketdi. Men esa bu gʻaroyib er-xotin haqida oʻylay boshladim… Ha, albatta, men u bilan Parijda tanishgan edim. U yillarda, yaʼni ikkita jahon urushi oraligʻida u tez-tez dramaturg Fabernikiga kelib turardi. Faberning unga allanechuk tushunib boʻlmaydigan moyilligi bor edi; aftidan, ularni qandaydir mushtarak tashvishi birlashtirib turardi — ularning ikkovi ham sarmoyalarini eng ishonchli joyga qoʻyishni oʻylar va toʻplagan pullaridan ajrab qolishdan qoʻrqishardi. Borak… Hozir u saksonlarga borib qolgan boʻlsa kerak. 1923-yillar tevaragida sarmoyasi bir necha millionga yetganini esladim. Oʻsha paytda frankning qadrsizlanishidan bechora ancha kuygan edi.
— Bemaʼnilik! — deya xunobi chiqardi uning. — Qirq yil ter toʻkib mehnat qilay-da, oxirida kunlarim qashshoqlikda oʻtsinmi? Rentam bilan obligatsiyalarimning ikki pullik qadri qolmadi. Bu ham yetmagandek, sanoat korxonalarining aksiyalari ham koʻtarilmay qoldi. Pullar koʻz oʻngimizda kulga aylanyapti. Qariganda kunimiz nima kechar ekan?
— Mendan oʻrnak oling, — deb maslahat berdi unga Faber. — Men jamiki pulimni funtga aylantirib qoʻydim… Funt ishonsa boʻladigan valyuta…
Oradan uch-toʻrt yil oʻtgandan soʻng ikkala ogʻaynini yana uchratdim. Ular sarosimada edilar. Borak Faberning maslahatiga amal qilipti. Ammo shundan keyin Puadkare frankning kursini koʻtarishga muvaffaq boʻlipti. Funt esa juda tushib ketipti. Endi esa Borak qanday qilib daromad soligʻiga chap berish yoʻlini oʻylamoqda edi. Oʻsha kezlarda daromad soligʻi ham oʻsa boshlagandi.
— Qip-qizil bolasiz-a, — deb koyidi uni Faber. — Mening gapimga kiring… Dunyoda hech narsa kor qilmaydigan bitta-yu bitta narsa bor — oltin… 1918-yilda oltin yombilarini olib qoʻyganingizda daromadingiz uncha koʻp boʻlmas edi, lekin hech kim sizga soliq ham solmas edi. Qarabsizki, bugun boyu-badavlat boʻlib turaverar edingiz… Bor-yoʻgʻingizning hammasini oltinga aylantiring-da, bemalol uyquni uravering.
Eru xotin Boraklar Faberning gapiga kirishdi. Ular tilla sotib olishdi, bankda poʻlat sandiqni ijaraga olishdi, keyin vaqti-vaqti bilan bu moliya maʼbudiga borib, xursandlikdan ogʻizlarining tanobi qochib, oltin sanamlariga taʼzim qilib turishdi. Keyin men oʻn yilcha ularni nazardan qochirib qoʻydim. Keyin ularni 1937-yilda Fobur-Sent-Onoreda rasmlar sotadigan savdogarning doʻkonida uchratdim. Borak oʻzini juda sipo tutardi, qora shohi roʻmol oʻrab olgan jussasi kichik Borak xonim esa juda anoyi va samimiy koʻrinardi. Borak xijolat cheka-cheka mendan maslahat soʻradi:
— Siz, doʻstim, oʻzingiz sanʼat odamisiz. Nima deb oʻylaysiz, sizningcha, impressionistlarning narxi yana koʻtarilishiga umid qilsa boʻlarmikin? Bilmayman deysizmi? Ancha-muncha odam shunday boʻlishi mumkin deb hisoblayapti. Lekin impressionistlarning rasmlari shundoq ham juda qimmatlashib ketgan-ku! Eh, ularning rasmlarini asr boshida olib qoʻymaymanmi!.. Undan ham koʻra, qaysi oqim modaga kirishini oldindan bilib, ularning rasmlarini hozir arzon-garov sotib olib qoʻysa xoʻp zoʻr ish boʻlardi-da! Biroq chatoq joyi shundaki, bu ishda oldindan hech kim kafolat berolmaydi. Xoʻb zamonlarga qoldik-da! Hatto ekspertlar ham ojiz. Ishonasizmi, azizim, men ulardan soʻradim: “Yaqin oʻrtada qanday rasmlarning bahosi koʻtariladi?” Ular boʻlsa dudmallanadi, dami ichiga tushib ketadi. Bittasi Utrilloning bahosi oshadi deydi. Ikkinchisi Pikassoni aytadi… Ammo bular koʻpdan beri yaxshi tanilib qolgan nomlar-da…
— Xoʻsh, tillalaringiz nima boʻldi? — deb soʻradim undan.
— Tillalarim oʻzimda, oʻzimda… Men yana ancha-muncha yombi sotib odsim… Ammo hukumat tillani musodara qilishni oʻylayapti. Poʻlat sandiqlarni ochish payidan boʻlayapti… Oʻylashga qoʻrqasan, kishi… Bilaman, siz aytmoqchisizki, eng maʼquli hammasini xorijga oʻtqazib qoʻyish… Bu gap-ku toʻgʻri-ya!… Lekin qayoqqa? Britaniya hukumati ham xuddi biznikidek ildizga bolta uradigan xilidan… Gollandiya bilan Shveysariya urush boʻlib qolgan taqdirda juda katta xavf ostida qolishadi. Faqat Qoʻshma Shtatlar qolyapti. Biroq Ruzvelt prezident boʻlgandan beri dollar ham… Bundan tashqari koʻchib borib oʻsha yerda istiqomat qilish kerak boʻladi. Aks holda, bir emas, bir kuni sarmoyalarimizdan uzilib qolishimiz hech gap emas…
Oʻshanda unga nima deb javob berganim esimda yoʻq. Bu eru xotinlar gʻashimga tega boshladi — butun olamga oʻt ketyapti-yu, ular oʻzlarining xumchalaridan boshqa hech narsani oʻylamaydilar. Muzeydan chiqib ular bilan xayrlashdim-da, xush axloqli, lekin qora libosga oʻralib olgan bu ikki mudhish siymo mayda-mayda ehtiyotkor qadamlar bilan ketib borayotganiga ancha vaqt qarab qoldim. Mana, endi men Leksington-avenyudagi “Oltin ilon”da Borakka roʻpara kelib oʻtiribman. Urush boshlanganda ular qayerlarda yurishdi ekan? Qaysi shamol uchirib olib keldi ularni Nyu-Yorkka? Qiziqish tobora ortib borardi. Borak oʻrnidan qoʻzgʻolganda, men uning oldiga bordim-da, oʻzimni tanitdim.
— O, boʻlmasa-chi! Albatta, esimda, — dedi u. — Sizni koʻrganimdan juda xursandman, azizim. Biznikiga bir piyola choyga kirib chiqarsiz? Yoʻq demassiz? Biz “Delmoniko” mehmonxonasida turamiz. Xotinimning boshi osmonga yetadi… Biz bu yerda juda siqilib ketganmiz. Na u, na men inglizcha bilamiz.
— Amerikada doimiy yashayapsizmi?
— Boshqa ilojimiz yoʻq, — deb javob berdi u. — Biznikiga keling, hammasini tushuntirib beraman. Ertaga soat beshlarga.
Men uning taklifini qabul qildim va aniq aytilgan vaqtga yetib bordim. Borak xonim hamon oʻsha 1923-yilgi qora shohi koʻylakda, boʻynida bir shoda noyob dur. U menga juda ham kayfi buzuq koʻrindi.
— Shunday siqilganmanki, qoʻyaverasiz, — deb shikoyat qildi u. — Biz shu ikki xonaga qamalib olganmiz. Yaqin-atrofda bironta tanish zot yoʻq… Umrimning oxiri shunaqa badargʻada oʻtadi deb sira oʻylamagan edim.
— Kim sizni bunga majbur qilyapti, xonim? — deb soʻradim men. — Menga maʼlum boʻlishicha, shaxsan sizning nemislardan qoʻrqishingiz uchun hech qanday sabab yoʻq. Yaʼni aytmoqchimanki, siz ularning xumi ostida yashashni xohlamagansiz, buni bilaman, albatta. Lekin oʻz ixtiyoringiz bilan badargʻa boʻlish, tilini bilmaydigan begona yurtlarga kelish…
— Nima deyapsiz, nemislarning bu ishga sira daxli yoʻq, — dedi u. — Biz bu yerga urushdan ancha oldin kelganmiz.
Uning eri oʻrnidan turdi, eshikni ochib yoʻlakka nazar tashladi, hech kim bizning gaplarimizga quloq solmayotganiga ishonch hosil qilib, eshikni qulfladi-da, oʻrniga qaytib oʻtirib, shivirlab dedi:
— Men sizga hammasini gapirib beraman. Tilingiz mustahkam ekaniga ishonchim komil, doʻstona maslahat esa hozirgi ahvolimizda bizga juda qoʻl kelardi. Rost, bu yerda mening oʻz advokatim bor, lekin siz meni yaxshiroq tushunasiz… Bilasizmi… Esingizdami-yoʻqmi, bilmadim — Hokimiyat tepasiga xalq fronti kelgandan keyin biz oltinimizni fransuz bankida saqlashni xatarli deb hisobladik va uni Qoʻshma Shtatlarga oʻtkazib yuborishning ishonchli yashirin yoʻlini topdik. Tabiiyki, oʻzimiz ham bu yerga koʻchib oʻtishga qaror qildik. Axir, oltinimizni taqdir qoʻliga berib, indamay qarab turolmas edik-da… Xullas, bu oʻrinda tushuntirib oʻtirishning hojati ham yoʻq. 1938-yilga kelib, oltinlarimizni qogʻoz pulga — dollarga aylantirdik. Amerikada pul boshqa qadrsizlanmaydi deb hisobladik-da (bu hisobimiz toʻgʻri chiqdi ham). Bundan tashqari baʼzi bir boxabar odamlar bizga maʼlum qilishdiki, ruslarning geologiya sohasidagi yangi izlanishlari natijasida oltinning bahosi tushib ketadi… Buni eshitgandan keyin “pulimizni qanday asramoq kerak?” degan masala koʻndalang boʻldi. Bankda hisob ochmoq kerakmi? Pullarni qimmatli qogʻozlarga aylantirgan maʼqulmi? Yo aksiyalar sotib olmoq zarurmi? Agar biz Amerikaning qimmatli qogʻozlarini xarid qilsak, daromad soligʻi toʻlash kerak edi. Amerikada esa bu soliq juda baland… Shuning uchun hammasini qogʻoz dollarlarda qoldira qoldik.
Men toqatim toq boʻlib, uning gapini boʻldim:
— Bundan chiqadiki, siz ellik foizlik soliqni toʻlamaslik uchun oʻzingizga oʻzingiz yuz foizlik soliq solibsiz-da?
— Bu yerda boshqa sabablar ham bor edi, — deb davom etdi u yanada sirliroq ohangda. — Biz urush yaqinlashib kelayotganini his qildik. Hukumat bankdagi hisoblarni harakatdan toʻxtatib, poʻlat sandiqlarni ochadimi deb qoʻrqdik. Buning ustiga biz Amerika grajdanligiga ega emasmiz… Shuning uchun ham pulimizni hamisha yonimizda saqlashga ahd qildik.
— “Yonimiz”da deganingiz nimasi? — deb xitob qildim men. — Shu yerda, mehmonxonadami?
Ikkovlari ham bir amallab jilmaygan boʻlib, bosh irgʻadilar va oʻzlaridan mamnun bir kayfiyat bilan bir-birlariga qarab olishdi.
— Ha, — deb davom etdi u eshitilar-eshitilmas ovozda. — Shu yerda, mehmonxonada. Biz dollarlarimizni ham, jinday tillamiz bor edi, uni ham qoʻshib, katta chemodanga joylab qoʻydik. Chemodan shu yerda, xobxonamizda…
Borak oʻrnidan turdi, qoʻshni xonaga qaragan eshikni ochdi va meni ostonaga olib borib, ichkarida yotgan qora chemodanni koʻrsatdi. U koʻrinishidan juda oddiy chemodan edi.
— Mana u, — dedi Borak shivirlab va asta eshikni yopdi.
— Biror odam chemodandan xabar topib qoladi deb qoʻrqmaysizmi? Buni qarang-a, har qanday oʻgʻrini yoʻldan ozdiradigan luqma-ku bu!
— Yoʻq, — dedi u. — Birinchidan, chemodanni advokatimizdan boshqa hech kim bilmaydi. Mana endi, siz bildingiz. Sizga toʻla ishonaman… Yoʻq, gapimga ishonavering, hammasini obdon oʻylab koʻrganmiz. Oddiy chemodan hech qachon diqqatni jalb qilmaydi. Unda butun boshli xazina yotgani hech kimning kallasiga kelmaydi. Buning ustiga biz ikkovimiz bu xonani kechasi-yu kunduzi qoʻriqlab chiqamiz.
— Hech qachon xonani xoli qoldirmaysizlarmi?
— Xonada birimiz boʻlmasak, birimiz, albatta, boʻlamiz. Bizning toʻpponchamiz bor, uni chemodanning yonida gʻaladonda saqlaymiz. Hech qachon xonani ikkovimiz baravar tark etmaymiz. Men siz bilan uchrashgan fransuz restoranida nonushta qilaman. Xotinim u yerda tushlik qiladi. Chemodan hech qachon qarovsiz qolmaydi. Tushundingizmi?
— Yoʻq, azizim janob Borak, tushunmayapman, tushuna olmayapman — nima uchun sizlar oʻz-oʻzlaringizni mana shunday ayanchli ahvolga solib qoʻydinglar? Nima uchun oʻzlaringni oʻzlaring qamab, azob chekib yotibsizlar? Soliqmi?.. Jin ursin uni-yey! Axir, pullaringiz umringizning oxirigacha bemalol yetib ortmaydimi?
— Gap bunda emas, — deb javob berdi u. — Shunchalik mashaqqat bilan topgan pulimni boshqalarga tutqazib qoʻymoqchi emasman.
Men gapni boshqa yoqqa burmoqchi boʻldim. Borak oʻqimishli odam edi, tarixni yaxshi bilardi. Bir vaqtlar u dastxatlar yiqqan edi. Unga shuni eslatmoqchi boʻldim. Biroq xotini eridan koʻra koʻproq vas-vasga uchragan ekan — u gapni yana avvalgi oʻzaniga qaytardi. Uni qiziqtirgan birdan-bir masala shu edi.
— Men bir odamdan qoʻrqaman, — dedi u shivirlab. — Bu nemis, ertalablar xonamizga nonushta olib keladigan mehmonxona xodimi. Baʼzan u mana shu eshikka shunaqa qaraydiki, uni koʻrib qoʻrqib ketaman. Darhol koʻnglimda shubha paydo boʻladi. Rost, u kelganida hamisha ikkovimiz ham uyda boʻlamiz, shuning uchun xatar unchalik katta emas deb oʻylayman.
Ularning yana bir tashvishi — kuchuk edi. Bejirim, oʻlguday ziyrak kuchukcha har doim mehmonxonaning bir burchagida yotardi. Biroq uni kuniga uch mahal tashqariga olib chiqib, aylantirib kelish kerak edi. Bu vazifani ham eru xotin navbatma-navbat bajarishardi. Men ularnikidan oʻzimda yoʻq holatda ketdim — vas-vasga tushgan bu ikki odamning oʻjarligi gʻazabimni qoʻzgʻadi. Ayni choqda, ularning feʼlu atvorida meni mahliyo etgan nimadir bor edi.
Oʻshandan beri men roppa-rosa soat yettida “Oltin ilon”da boʻlmoq uchun ishdan vaqtliroq chiqib ketadigan boʻldim. Restoranga borib, Borak xonimning stoliga oʻtirar edim. U eridan koʻra soʻzamolroq edi va yuragidagi dardlarini hamda rejalarini bamaylixotirroq gapirib berardi.
— Ejen gʻoyatda noyob aql egasi, — dedi u menga bir kuni oqshom. — Biror ish qilsa, hamisha hamma tomonini puxta oʻylab qiladi. Bugun kechasi kallasiga bir oʻy kelipti: hukumat xususiy odamlar qoʻlida pul toʻplanib qolishiga qarshi kurash maqsadida ularni almashtirish haqida buyruq chiqarsa nima boʻladi? Unda nima qilish kerak? Biz dollarlarimizni koʻrsatishga majbur boʻlamiz-ku!
— Shuning ham tashvishi bormi?
— Boʻlganda ham, juda katta tashvishi bor-da, — deb javob berdi Borak xonim. 1943-yilda Amerika gʻaznasi muhojirlarning molu mulkini roʻyxatdan oʻtqazishni eʼlon qilganida, biz hech narsamizni koʻrsatganimiz yoʻq… Endi boʻlsa ancha jiddiy koʻngilsizliklarga duch kelmogʻimiz turgan gap… Ejen shunga qarshi yangi reja oʻylab qoʻyipti. Janubiy Amerikaning baʼzi bir respublikalarida umuman daromad soligʻi Yoʻq emish. Qaniydi endi pullarimizni oʻsha yoqqa oʻtqazishga muvaffaq boʻlsak…
— Ammo ularni bojxonada koʻrsatmasdan qanday olib oʻtish mumkin?
— Ejenning aytishicha, biz qaysi mamlakatga koʻchib oʻtmoqchi boʻlsak, avval shu mamlakatning fuqaroligini qabul qilmogʻimiz kerak boʻlarkan. Agar biz, aytaylik, Urugvay fuqarosi boʻlsak, unda qonunga muvofiq pullarimizni bexavotir oʻtkazib olishimiz mumkin boʻladi.
Bu gʻoya menga shu qadar maʼqul boʻldiki, ertasiga ertalab nonushtaga restoranga yetib keldim. Borak meni koʻrib har doimdagidek xursand boʻldi.
— Marhamat, xush kelibsiz, — deb men bilan salomlashdi u. — Ayni vaqtida keldingiz-da. Men sizdan baʼzi narsalarni soʻrab olmoqchi edim. Venesuelaning fuqaroligiga oʻtmoq uchun qanaqa hujjatlar zarur boʻlarkin, bilmaysizmi?
— Xudo haqqi, bilmayman-a, — dedim men.
— Butkul bexabarman. Eng yaxshisi, bu mamlakatlarning elchixonasiga murojaat qilish kerak.
— Elchixonaga deysizmi? Nima balo, hushingiz joyidami? Hammaning eʼtiborini jalb qilaylikmi?
U qovrilgan joʻja turgan taqsimchasini ijirgʻanib nari surib qoʻydi-da, xoʻrsindi:
— Qanaqa zamonlarga qoldik-a? Oʻzingiz oʻylang — agar biz 1830-yilda tugʻilgan boʻlganimizda tinchgina, xotirjam hayot kechirgan boʻlardik — soliqchilarning zulmidan ham xoli boʻlardik, bizni tunab ketishadi degan xavotir ham boʻlmas edi. Hozir boʻlsa, qaysi bir mamlakatni olma, hammasi yoʻltoʻsar, qaroqchi boʻlib ketgan… Hatto Angliya ham… Men u yerga besh-oltita rasm bilan gobelen-gilamlarni yashirib qoʻygandim. Keyin ularni bu yerga olib kelmoqchi boʻldim. Bilasizmi, ular mendan nima talab qilishdi? Oʻsha buyumlarni mamlakatdan olib chiqib ketish uchun yuz foiz miqdorda boj toʻlash kerak emish. Axir, bundan koʻra oʻsha buyumlarni musodara qilib qoʻya qolsa boʻlmaydimi? Kuppa-kunduz kuni odamni talashdan oʻzga narsa emas-ku! Haqiqiy talonchilik…
Shundan keyin oradan koʻp oʻtmay ishlarim yuzasidan Kaliforniyaga ketishimga toʻgʻri keldi. Boraklar oxir-pirovardida qaysi mamlakatning — Urugvaymi, Venesuelami yoxud Kolumbiyaningmi — fuqaroligini qabul qilishganidan bexabar qoldim. Bir yildan keyin Nyu-Yorkka qaytganimda, “Oltin ajdarho”ning xoʻjayini janob Roberdan ularni surishtirdim.
— Boraklar qalay yurishipti? Hali ham kelib turishadimi?
— Nimalar deyapsiz? — deb javob berdi u. — Nahotki, xabaringiz boʻlmasa? Xotini oʻtgan oyda vafot qildi. Yuragi yorildi, shekilli. Oʻshandan beri erini ham koʻrganim yoʻq. Betob boʻlib qoldimi gʻamdan deyman-da…
Lekin men Borakning gʻoyib boʻlib qolganiga sabab butunlay boshqa narsa deb oʻyladim. Men cholga taʼziya izhor etib, uch-toʻrt enlik maktub yozib yubordim. Undan huzuriga borishga ruxsat soʻradim. Ertasi kuni u menga qoʻngʻiroq qilib, huzuriga taklif qildi. Chol ozib ketipti, rangida rang qolmapti, lablari ham butunlay gezargan. Ovozi zoʻrgʻa chiqadi.
— Boshingizga tushgan koʻrgilikni men kechagina eshitdim, — dedim. — Sizga biror foydam tegib qolmasmikin? Boshingizga tushgan judolik turmushingizni juda ham qiyinlashtirib yuborgan boʻlsa kerak?
— Yoʻq, yoʻq, unaqa boʻlmadi, — deb javob berdi u. —Men uydan chiqmaslikka ahd qildim… Boshqa choram yoʻq. Chemodanni qoldirishga qoʻrqaman, ishonadigan biror kimsa yoʻq… Shuning uchun ovqatni shu yerga olib kelib berishlarini buyurdim.
— Bunaqa butkul qamalib oʻtirish sizga malol kelsa kerak?
— Yoʻq, yoʻq, sira malol kelmaydi… Hamma narsaga koʻnikib qolar ekansan… Derazadan oʻtgan-ketganlarga, mashinalarga qarab oʻtiraman… Keyin bilasizmi, bunaqa tarzda turmush kechira boshlaganimdan keyin boshimdagi xavf-xatarlardan butkul xalos boʻlganday his qilyapman… Avvallari nonushta qilganimda, butun bir soat mobaynida xotirjamlik nimaligini bilmay qolardim: men yoʻgʻimda biron kor hol boʻlmadimikin deb oʻylardim… Albatta, uyda shoʻrlik xotinim qolgan boʻlardi, lekin men uning toʻpponchani eplashini sira tasavvur qilolmasdim. Buning ustiga yuragi xasta boʻlsa… Endi boʻlsa, eshikni qiya ochib qoʻyganman. Chemodan hamishakoʻz oʻngimda… Binobarin, men uchun eng qadrli narsa hamisha oʻzim bilan. Bu esa tortayotgan azoblarim evaziga menga berilgan mukofotdir. Faqat Ferdinandga jabr boʻlgani qoldi, xolos.
Kuchuk oʻz ismini eshitib yaqinroq keldi va xoʻjayinning oyogʻi tagiga oʻtirib, unga savolchan nigoh tashladi.
— Ana koʻrdingizmi, endilikda uni oʻzim aylantirib kelolmayman, lekin bir yugurdak bolani yollaganman. Bu yerda ularni “ve-vou” deb atashadi. Hayronman, nega hamma joydagi kabi joʻngina qilib “dastyor” deb qoʻya qolishsa boʻlmasmikin? Xudo haqki, bu amerikaliklarning inglizcha talaffuzlari meni aqldan ozdiradi, shekilli. Xullas, men dastyor yollaganman. U jinday haq evaziga Ferdinandni olib chiqib, aylantirib keladi. Shunday qilib desangiz, bu muammo hal boʻldi… Menga yordam berishga tayyor ekaningiz uchun sizdan bagʻoyat minnatdorman, aziz doʻstim, rahmat, lekin men hech narsaga muhtoj emasman.
— Janubiy Amerikaga ketish niyatidan voz kechdingizmi?
— Albatta, doʻstim, albatta… Endi u yerga borib nima qilaman? Vashington pul almashtirish toʻgʻrisida gapirmay qoʻydi, mening yoshim esa…
U chindan ham qarib qolgan edi. Hozirgi yashash tarzi ham unga foyda qilmayotgan boʻlsa kerak. Yonoqlaridagi qizili oʻchib ketib, zoʻrgʻa-zoʻrgʻa yuradigan boʻlib qolipti.
“Uni, umuman tiriklar qatoriga qoʻshib boʻlarmikin?” degan xayol oʻtdi koʻnglimdan. Unga hech narsada yordam berolmasligimga ishonch hosil qilgach, men xayr-maʼzur qildim. Men gohi-gohida uning oldiga kelib turishga qaror qildim, ammo bir necha kundan keyin “Nyu-York tayms” gazetasini ochib, “Fransuz muhojirining oʻlimi. Chemodan toʻla dollar!” degan sarlavhaga eʼtibor berdim. Men xabarga koʻz yugurtirib chiqdim. Haqiqatan ham, gap mening Borakim haqida borardi. Ertalab uning jasadini topishibdi. U ustiga odeyal yopingan holda qora chemodan uzra choʻzilib yotgan ekan. U oʻz ajali bilan oʻlipti, uning xazinasi bus-butun va daxlsiz turgan ekan. Men dafn kunini bilmoq uchun “Deltoniko” mehmonxonasiga kirdim. Mehmonxona xodimidan Ferdinandni nima qilishganini soʻradim.
— Janob Borakning kuchugi nima boʻldi?
— Hech kim uni “men olaman” degani yoʻq, — deb javob berdi u. — Shuning uchun uni itxonaga berib yubordik.
— Agar merosxoʻrlari chiqmasa, pullar Amerika hukumatining mulkiga aylanadi.
— Buni qarang-a! Intiho ham chiroyli boʻlipti, — dedim men.
Shunday deganimda, men pullarning qismatini nazarda tutgan edim, albatta.
Rus tilidan Ozod Sharafiddinov tarjimasi
Андре Моруа. Олтин ёмбининг қарғиши (ҳикоя)
Мен Нью-Йоркдаги «Олтин илон» ресторанининг доимий мижозларидан эдим. Бу гал ресторанга киришим билан биринчи столда ўтирган кичик жуссали чолга кўзим тушди. Унинг олдида тақсимчада қонлари силқиб турган бифштекс бор эди. Ростини айтганда, аввал диққатимни гўшт ўзига жалб қилди, чунки йилнинг бу фаслида гўшт камчилроқ бўларди. Кейин эса мен чолнинг ўзига, унинг маъюс юзига қизиқиб қолдим. Мен бир лаҳзада уни аввал ҳам учратганимни ҳис қилдим. Билмадим, Париждами ё бошқа бирор жойдами? Стол ёнига ўрнашиб ўтириб олгач, хўжайинни чақирдим. Асли Перигордан келиб қолган бу абжир ва чаққон одам кичкинагина, торгина ертўлани шинавандаларнинг севимли масканига айлантирган эди.
— Айтинг-чи, жаноб Робер, эшикнинг ўнг томонида ўтирган анави қария ким бўлди? Адашмасам, француз бўлса керак-а?
— Қайсисини айтяпсиз? Стол ортида ёлғиз ўтирган одамми? У киши жаноб Борак бўлади. Бу ерга ҳар куни келиб туради.
— Борак? Саноатчими? Ҳа, албатта. Энди танидим. Лекин аввал мен уни бу ерда бирон марта ҳам кўрмаган эдим.
— У одатда ҳаммадан аввал келади. Ёлғизликни яхши кўради. Хўжайин столим устига эгилди-да, овозини пасайтириб қўшиб қўйди:
— Унинг ўзи ҳам, хотини ҳам алланечук ғалати одамлар… Рост айтаман, жиндай довдирроқми-ей. Кўриб турибсиз, ҳозир бир ўзи нонушта қиляпти. Бугун кечқурун соат олтида келинг — унинг хотинини кўрасиз. У ҳам бир ўзи ўтириб овқатланади. Бир-бирларини кўргани кўзлари йўқ бўлса керак деб ўйлаш мумкин. Ҳақиқатда эса жуда иноқ яшашади. Улар «Дельтонико» меҳмонхонасида истиқомат қилишади. Мен уларни тушуна олмайман. Турган-битганлари жумбоқ!..
— Хўжайин! — деб чақирди югурдак бола. — Ўн бешинчи стол билан ҳисоб-китоб қилар экансиз.
Жаноб Робер кетди. Мен эса бу ғаройиб эр-хотин ҳақида ўйлай бошладим… Ҳа, албатта, мен у билан Парижда танишган эдим. У йилларда, яъни иккита жаҳон уруши оралиғида у тез-тез драматург Фаберникига келиб турарди. Фабернинг унга алланечук тушуниб бўлмайдиган мойиллиги бор эди; афтидан, уларни қандайдир муштарак ташвиши бирлаштириб турарди — уларнинг иккови ҳам сармояларини энг ишончли жойга қўйишни ўйлар ва тўплаган пулларидан ажраб қолишдан қўрқишарди. Борак… Ҳозир у саксонларга бориб қолган бўлса керак. 1923 йиллар теварагида сармояси бир неча миллионга етганини эсладим. Ўша пайтда франкнинг қадрсизланишидан бечора анча куйган эди.
— Бемаънилик! — дея хуноби чиқарди унинг. — Қирқ йил тер тўкиб меҳнат қилай-да, охирида кунларим қашшоқликда ўтсинми? Рентам билан облигацияларимнинг икки пуллик қадри қолмади. Бу ҳам етмагандек, саноат корхоналарининг акциялари ҳам кўтарилмай қолди. Пуллар кўз ўнгимизда кулга айланяпти. Қариганда кунимиз нима кечар экан?
— Мендан ўрнак олинг, — деб маслаҳат берди унга Фабер. — Мен жамики пулимни фунтга айлантириб қўйдим… Фунт ишонса бўладиган валюта…
Орадан уч-тўрт йил ўтгандан сўнг иккала оғайнини яна учратдим. Улар саросимада эдилар. Борак Фабернинг маслаҳатига амал қилипти. Аммо шундан кейин Пуадкаре франкнинг курсини кўтаришга муваффақ бўлипти. Фунт эса жуда тушиб кетипти. Энди эса Борак қандай қилиб даромад солиғига чап бериш йўлини ўйламоқда эди. Ўша кезларда даромад солиғи ҳам ўса бошлаганди.
— Қип-қизил боласиз-а, — деб койиди уни Фабер. — Менинг гапимга киринг… Дунёда ҳеч нарса кор қилмайдиган битта-ю битта нарса бор — олтин… 1918 йилда олтин ёмбиларини олиб қўйганингизда даромадингиз унча кўп бўлмас эди, лекин ҳеч ким сизга солиқ ҳам солмас эди. Қарабсизки, бугун бою-бадавлат бўлиб тураверар эдингиз… Бор-йўғингизнинг ҳаммасини олтинга айлантиринг-да, бемалол уйқуни ураверинг.
Эру хотин Бораклар Фабернинг гапига киришди. Улар тилла сотиб олишди, банкда пўлат сандиқни ижарага олишди, кейин вақти-вақти билан бу молия маъбудига бориб, хурсандликдан оғизларининг таноби қочиб, олтин санамларига таъзим қилиб туришди. Кейин мен ўн йилча уларни назардан қочириб қўйдим. Кейин уларни 1937 йилда Фобур-Сент-Онореда расмлар сотадиган савдогарнинг дўконида учратдим. Борак ўзини жуда сипо тутарди, қора шоҳи рўмол ўраб олган жуссаси кичик Борак хоним эса жуда анойи ва самимий кўринарди. Борак хижолат чека-чека мендан маслаҳат сўради:
— Сиз, дўстим, ўзингиз санъат одамисиз. Нима деб ўйлайсиз, сизнингча, импрессионистларнинг нархи яна кўтарилишига умид қилса бўлармикин? Билмайман дейсизми? Анча-мунча одам шундай бўлиши мумкин деб ҳисоблаяпти. Лекин импрессионистларнинг расмлари шундоқ ҳам жуда қимматлашиб кетган-ку! Эҳ, уларнинг расмларини аср бошида олиб қўймайманми!.. Ундан ҳам кўра, қайси оқим модага киришини олдиндан билиб, уларнинг расмларини ҳозир арзон-гаров сотиб олиб қўйса хўп зўр иш бўларди-да! Бироқ чатоқ жойи шундаки, бу ишда олдиндан ҳеч ким кафолат беролмайди. Хўб замонларга қолдик-да! Ҳатто экспертлар ҳам ожиз. Ишонасизми, азизим, мен улардан сўрадим: «Яқин ўртада қандай расмларнинг баҳоси кўтарилади?» Улар бўлса дудмалланади, дами ичига тушиб кетади. Биттаси Утриллонинг баҳоси ошади дейди. Иккинчиси Пикассони айтади… Аммо булар кўпдан бери яхши танилиб қолган номлар-да…
— Хўш, тиллаларингиз нима бўлди? — деб сўрадим ундан.
— Тиллаларим ўзимда, ўзимда… Мен яна анча-мунча ёмби сотиб одцим… Аммо ҳукумат тиллани мусодара қилишни ўйлаяпти. Пўлат сандиқларни очиш пайидан бўлаяпти… Ўйлашга қўрқасан, киши… Биламан, сиз айтмоқчисизки, энг маъқули ҳаммасини хорижга ўтқазиб қўйиш… Бу гап-ку тўғри-я!… Лекин қаёққа? Британия ҳукумати ҳам худди бизникидек илдизга болта урадиган хилидан… Голландия билан Швейцария уруш бўлиб қолган тақдирда жуда катта хавф остида қолишади. Фақат Қўшма Штатлар қоляпти. Бироқ Рузвельт президент бўлгандан бери доллар ҳам… Бундан ташқари кўчиб бориб ўша ерда истиқомат қилиш керак бўлади. Акс ҳолда, бир эмас, бир куни сармояларимиздан узилиб қолишимиз ҳеч гап эмас…
Ўшанда унга нима деб жавоб берганим эсимда йўқ. Бу эру хотинлар ғашимга тега бошлади — бутун оламга ўт кетяпти-ю, улар ўзларининг хумчаларидан бошқа ҳеч нарсани ўйламайдилар. Музейдан чиқиб улар билан хайрлашдим-да, хуш ахлоқли, лекин қора либосга ўралиб олган бу икки мудҳиш сиймо майда-майда эҳтиёткор қадамлар билан кетиб бораётганига анча вақт қараб қолдим. Мана, энди мен Лексингтон-авенюдаги «Олтин илон»да Боракка рўпара келиб ўтирибман. Уруш бошланганда улар қаерларда юришди экан? Қайси шамол учириб олиб келди уларни Нью-Йоркка? Қизиқиш тобора ортиб борарди. Борак ўрнидан қўзғолганда, мен унинг олдига бордим-да, ўзимни танитдим.
— О, бўлмаса-чи! Албатта, эсимда, — деди у. — Сизни кўрганимдан жуда хурсандман, азизим. Бизникига бир пиёла чойга кириб чиқарсиз? Йўқ демассиз? Биз «Делмонико» меҳмонхонасида турамиз. Хотинимнинг боши осмонга етади… Биз бу ерда жуда сиқилиб кетганмиз. На у, на мен инглизча биламиз.
— Америкада доимий яшаяпсизми?
— Бошқа иложимиз йўқ, — деб жавоб берди у. — Бизникига келинг, ҳаммасини тушунтириб бераман. Эртага соат бешларга.
Мен унинг таклифини қабул қилдим ва аниқ айтилган вақтга етиб бордим. Борак хоним ҳамон ўша 1923 йилги қора шоҳи кўйлакда, бўйнида бир шода ноёб дур. У менга жуда ҳам кайфи бузуқ кўринди.
— Шундай сиқилганманки, қўяверасиз, — деб шикоят қилди у. — Биз шу икки хонага қамалиб олганмиз. Яқин-атрофда биронта таниш зот йўқ… Умримнинг охири шунақа бадарғада ўтади деб сира ўйламаган эдим.
— Ким сизни бунга мажбур қиляпти, хоним? — деб сўрадим мен. — Менга маълум бўлишича, шахсан сизнинг немислардан қўрқишингиз учун ҳеч қандай сабаб йўқ. Яъни айтмоқчиманки, сиз уларнинг хуми остида яшашни хоҳламагансиз, буни биламан, албатта. Лекин ўз ихтиёрингиз билан бадарға бўлиш, тилини билмайдиган бегона юртларга келиш…
— Нима деяпсиз, немисларнинг бу ишга сира дахли йўқ, — деди у. — Биз бу ерга урушдан анча олдин келганмиз.
Унинг эри ўрнидан турди, эшикни очиб йўлакка назар ташлади, ҳеч ким бизнинг гапларимизга қулоқ солмаётганига ишонч ҳосил қилиб, эшикни қулфлади-да, ўрнига қайтиб ўтириб, шивирлаб деди:
— Мен сизга ҳаммасини гапириб бераман. Тилингиз мустаҳкам эканига ишончим комил, дўстона маслаҳат эса ҳозирги аҳволимизда бизга жуда қўл келарди. Рост, бу ерда менинг ўз адвокатим бор, лекин сиз мени яхшироқ тушунасиз… Биласизми… Эсингиздами-йўқми, билмадим — Ҳокимият тепасига халқ фронти келгандан кейин биз олтинимизни француз банкида сақлашни хатарли деб ҳисобладик ва уни Қўшма Штатларга ўтказиб юборишнинг ишончли яширин йўлини топдик. Табиийки, ўзимиз ҳам бу ерга кўчиб ўтишга қарор қилдик. Ахир, олтинимизни тақдир қўлига бериб, индамай қараб туролмас эдик-да… Хуллас, бу ўринда тушунтириб ўтиришнинг ҳожати ҳам йўқ. 1938 йилга келиб, олтинларимизни қоғоз пулга — долларга айлантирдик. Америкада пул бошқа қадрсизланмайди деб ҳисобладик-да (бу ҳисобимиз тўғри чиқди ҳам). Бундан ташқари баъзи бир бохабар одамлар бизга маълум қилишдики, русларнинг геология соҳасидаги янги изланишлари натижасида олтиннинг баҳоси тушиб кетади… Буни эшитгандан кейин «пулимизни қандай асрамоқ керак?» деган масала кўндаланг бўлди. Банкда ҳисоб очмоқ керакми? Пулларни қимматли қоғозларга айлантирган маъқулми? Ё акциялар сотиб олмоқ зарурми? Агар биз Американинг қимматли қоғозларини харид қилсак, даромад солиғи тўлаш керак эди. Америкада эса бу солиқ жуда баланд… Шунинг учун ҳаммасини қоғоз долларларда қолдира қолдик.
Мен тоқатим тоқ бўлиб, унинг гапини бўлдим:
— Бундан чиқадики, сиз эллик фоизлик солиқни тўламаслик учун ўзингизга ўзингиз юз фоизлик солиқ солибсиз-да?
— Бу ерда бошқа сабаблар ҳам бор эди, — деб давом этди у янада сирлироқ оҳангда. — Биз уруш яқинлашиб келаётганини ҳис қилдик. Ҳукумат банкдаги ҳисобларни ҳаракатдан тўхтатиб, пўлат сандиқларни очадими деб қўрқдик. Бунинг устига биз Америка гражданлигига эга эмасмиз… Шунинг учун ҳам пулимизни ҳамиша ёнимизда сақлашга аҳд қилдик.
— «Ёнимиз»да деганингиз нимаси? — деб хитоб қилдим мен. — Шу ерда, меҳмонхонадами?
Икковлари ҳам бир амаллаб жилмайган бўлиб, бош ирғадилар ва ўзларидан мамнун бир кайфият билан бир-бирларига қараб олишди.
— Ҳа, — деб давом этди у эшитилар-эшитилмас овозда. — Шу ерда, меҳмонхонада. Биз долларларимизни ҳам, жиндай тилламиз бор эди, уни ҳам қўшиб, катта чемоданга жойлаб қўйдик. Чемодан шу ерда, хобхонамизда…
Борак ўрнидан турди, қўшни хонага қараган эшикни очди ва мени остонага олиб бориб, ичкарида ётган қора чемоданни кўрсатди. У кўринишидан жуда оддий чемодан эди.
— Мана у, — деди Борак шивирлаб ва аста эшикни ёпди.
— Бирор одам чемодандан хабар топиб қолади деб қўрқмайсизми? Буни қаранг-а, ҳар қандай ўғрини йўлдан оздирадиган луқма-ку бу!
— Йўқ, — деди у. — Биринчидан, чемоданни адвокатимиздан бошқа ҳеч ким билмайди. Мана энди, сиз билдингиз. Сизга тўла ишонаман… Йўқ, гапимга ишонаверинг, ҳаммасини обдон ўйлаб кўрганмиз. Оддий чемодан ҳеч қачон диққатни жалб қилмайди. Унда бутун бошли хазина ётгани ҳеч кимнинг калласига келмайди. Бунинг устига биз икковимиз бу хонани кечаси-ю кундузи қўриқлаб чиқамиз.
— Ҳеч қачон хонани холи қолдирмайсизларми?
— Хонада биримиз бўлмасак, биримиз, албатта, бўламиз. Бизнинг тўппончамиз бор, уни чемоданнинг ёнида ғаладонда сақлаймиз. Ҳеч қачон хонани икковимиз баравар тарк этмаймиз. Мен сиз билан учрашган француз ресторанида нонушта қиламан. Хотиним у ерда тушлик қилади. Чемодан ҳеч қачон қаровсиз қолмайди. Тушундингизми?
— Йўқ, азизим жаноб Борак, тушунмаяпман, тушуна олмаяпман — нима учун сизлар ўз-ўзларингизни мана шундай аянчли аҳволга солиб қўйдинглар? Нима учун ўзларингни ўзларинг қамаб, азоб чекиб ётибсизлар? Солиқми?.. Жин урсин уни-ей! Ахир, пулларингиз умрингизнинг охиригача бемалол етиб ортмайдими?
— Гап бунда эмас, — деб жавоб берди у. — Шунчалик машаққат билан топган пулимни бошқаларга тутқазиб қўймоқчи эмасман.
Мен гапни бошқа ёққа бурмоқчи бўлдим. Борак ўқимишли одам эди, тарихни яхши биларди. Бир вақтлар у дастхатлар йиққан эди. Унга шуни эслатмоқчи бўлдим. Бироқ хотини эридан кўра кўпроқ вас-васга учраган экан — у гапни яна аввалги ўзанига қайтарди. Уни қизиқтирган бирдан-бир масала шу эди.
— Мен бир одамдан қўрқаман, — деди у шивирлаб. — Бу немис, эрталаблар хонамизга нонушта олиб келадиган меҳмонхона ходими. Баъзан у мана шу эшикка шунақа қарайдики, уни кўриб қўрқиб кетаман. Дарҳол кўнглимда шубҳа пайдо бўлади. Рост, у келганида ҳамиша икковимиз ҳам уйда бўламиз, шунинг учун хатар унчалик катта эмас деб ўйлайман.
Уларнинг яна бир ташвиши — кучук эди. Бежирим, ўлгудай зийрак кучукча ҳар доим меҳмонхонанинг бир бурчагида ётарди. Бироқ уни кунига уч маҳал ташқарига олиб чиқиб, айлантириб келиш керак эди. Бу вазифани ҳам эру хотин навбатма-навбат бажаришарди. Мен уларникидан ўзимда йўқ ҳолатда кетдим — вас-васга тушган бу икки одамнинг ўжарлиги ғазабимни қўзғади. Айни чоқда, уларнинг феълу атворида мени маҳлиё этган нимадир бор эди.
Ўшандан бери мен роппа-роса соат еттида «Олтин илон»да бўлмоқ учун ишдан вақтлироқ чиқиб кетадиган бўлдим. Ресторанга бориб, Борак хонимнинг столига ўтирар эдим. У эридан кўра сўзамолроқ эди ва юрагидаги дардларини ҳамда режаларини бамайлихотирроқ гапириб берарди.
— Эжен ғоятда ноёб ақл эгаси, — деди у менга бир куни оқшом. — Бирор иш қилса, ҳамиша ҳамма томонини пухта ўйлаб қилади. Бугун кечаси калласига бир ўй келипти: ҳукумат хусусий одамлар қўлида пул тўпланиб қолишига қарши кураш мақсадида уларни алмаштириш ҳақида буйруқ чиқарса нима бўлади? Унда нима қилиш керак? Биз долларларимизни кўрсатишга мажбур бўламиз-ку!
— Бўлганда ҳам, жуда катта ташвиши бор-да, — деб жавоб берди Борак хоним. 1943 йилда Америка ғазнаси муҳожирларнинг молу мулкини рўйхатдан ўтқазишни эълон қилганида, биз ҳеч нарсамизни кўрсатганимиз йўқ… Энди бўлса анча жиддий кўнгилсизликларга дуч келмоғимиз турган гап… Эжен шунга қарши янги режа ўйлаб қўйипти. Жанубий Американинг баъзи бир республикаларида умуман даромад солиғи Йўқ эмиш. Қанийди энди пулларимизни ўша ёққа ўтқазишга муваффақ бўлсак…
— Аммо уларни божхонада кўрсатмасдан қандай олиб ўтиш мумкин?
— Эженнинг айтишича, биз қайси мамлакатга кўчиб ўтмоқчи бўлсак, аввал шу мамлакатнинг фуқаролигини қабул қилмоғимиз керак бўларкан. Агар биз, айтайлик, Уругвай фуқароси бўлсак, унда қонунга мувофиқ пулларимизни бехавотир ўтказиб олишимиз мумкин бўлади.
Бу ғоя менга шу қадар маъқул бўлдики, эртасига эрталаб нонуштага ресторанга етиб келдим. Борак мени кўриб ҳар доимдагидек хурсанд бўлди.
— Марҳамат, хуш келибсиз, — деб мен билан саломлашди у. — Айни вақтида келдингиз-да. Мен сиздан баъзи нарсаларни сўраб олмоқчи эдим. Венесуэланинг фуқаролигига ўтмоқ учун қанақа ҳужжатлар зарур бўларкин, билмайсизми?
— Худо ҳаққи, билмайман-а, — дедим мен.
— Буткул бехабарман. Энг яхшиси, бу мамлакатларнинг элчихонасига мурожаат қилиш керак.
— Элчихонага дейсизми? Нима бало, ҳушингиз жойидами? Ҳамманинг эътиборини жалб қилайликми?
У қоврилган жўжа турган тақсимчасини ижирғаниб нари суриб қўйди-да, хўрсинди:
— Қанақа замонларга қолдик-а? Ўзингиз ўйланг — агар биз 1830 йилда туғилган бўлганимизда тинчгина, хотиржам ҳаёт кечирган бўлардик — солиқчиларнинг зулмидан ҳам холи бўлардик, бизни тунаб кетишади деган хавотир ҳам бўлмас эди. Ҳозир бўлса, қайси бир мамлакатни олма, ҳаммаси йўлтўсар, қароқчи бўлиб кетган… Ҳатто Англия ҳам… Мен у ерга беш-олтита расм билан гобелен-гиламларни яшириб қўйгандим. Кейин уларни бу ерга олиб келмоқчи бўлдим. Биласизми, улар мендан нима талаб қилишди? Ўша буюмларни мамлакатдан олиб чиқиб кетиш учун юз фоиз миқдорда бож тўлаш керак эмиш. Ахир, бундан кўра ўша буюмларни мусодара қилиб қўя қолса бўлмайдими? Куппа-кундуз куни одамни талашдан ўзга нарса эмас-ку! Ҳақиқий талончилик…
Шундан кейин орадан кўп ўтмай ишларим юзасидан Калифорнияга кетишимга тўғри келди. Бораклар охир-пировардида қайси мамлакатнинг — Уругвайми, Венесуэлами ёхуд Колумбиянингми — фуқаролигини қабул қилишганидан бехабар қолдим. Бир йилдан кейин Нью-Йоркка қайтганимда, «Олтин аждарҳо»нинг хўжайини жаноб Робердан уларни суриштирдим.
— Бораклар қалай юришипти? Ҳали ҳам келиб туришадими?
— Нималар деяпсиз? — деб жавоб берди у. — Наҳотки, хабарингиз бўлмаса? Хотини ўтган ойда вафот қилди. Юраги ёрилди, шекилли. Ўшандан бери эрини ҳам кўрганим йўқ. Бетоб бўлиб қолдими ғамдан дейман-да…
Лекин мен Боракнинг ғойиб бўлиб қолганига сабаб бутунлай бошқа нарса деб ўйладим. Мен чолга таъзия изҳор этиб, уч-тўрт энлик мактуб ёзиб юбордим. Ундан ҳузурига боришга рухсат сўрадим. Эртаси куни у менга қўнғироқ қилиб, ҳузурига таклиф қилди. Чол озиб кетипти, рангида ранг қолмапти, лаблари ҳам бутунлай гезарган. Овози зўрға чиқади.
— Бошингизга тушган кўргиликни мен кечагина эшитдим, — дедим. — Сизга бирор фойдам тегиб қолмасмикин? Бошингизга тушган жудолик турмушингизни жуда ҳам қийинлаштириб юборган бўлса керак?
— Йўқ, йўқ, унақа бўлмади, — деб жавоб берди у. —Мен уйдан чиқмасликка аҳд қилдим… Бошқа чорам йўқ. Чемоданни қолдиришга қўрқаман, ишонадиган бирор кимса йўқ… Шунинг учун овқатни шу ерга олиб келиб беришларини буюрдим.
— Бунақа буткул қамалиб ўтириш сизга малол келса керак?
— Йўқ, йўқ, сира малол келмайди… Ҳамма нарсага кўникиб қолар экансан… Деразадан ўтган-кетганларга, машиналарга қараб ўтираман… Кейин биласизми, бунақа тарзда турмуш кечира бошлаганимдан кейин бошимдаги хавф-хатарлардан буткул халос бўлгандай ҳис қиляпман… Авваллари нонушта қилганимда, бутун бир соат мобайнида хотиржамлик нималигини билмай қолардим: мен йўғимда бирон кор ҳол бўлмадимикин деб ўйлардим… Албатта, уйда шўрлик хотиним қолган бўларди, лекин мен унинг тўппончани эплашини сира тасаввур қилолмасдим. Бунинг устига юраги хаста бўлса… Энди бўлса, эшикни қия очиб қўйганман. Чемодан ҳамишакўз ўнгимда… Бинобарин, мен учун энг қадрли нарса ҳамиша ўзим билан. Бу эса тортаётган азобларим эвазига менга берилган мукофотдир. Фақат Фердинандга жабр бўлгани қолди, холос.
Кучук ўз исмини эшитиб яқинроқ келди ва хўжайиннинг оёғи тагига ўтириб, унга саволчан нигоҳ ташлади.
— Ана кўрдингизми, эндиликда уни ўзим айлантириб келолмайман, лекин бир югурдак болани ёллаганман. Бу ерда уларни «ве-воу» деб аташади. Ҳайронман, нега ҳамма жойдаги каби жўнгина қилиб «дастёр» деб қўя қолишса бўлмасмикин? Худо ҳақки, бу америкаликларнинг инглизча талаффузлари мени ақлдан оздиради, шекилли. Хуллас, мен дастёр ёллаганман. У жиндай ҳақ эвазига Фердинандни олиб чиқиб, айлантириб келади. Шундай қилиб десангиз, бу муаммо ҳал бўлди… Менга ёрдам беришга тайёр эканингиз учун сиздан бағоят миннатдорман, азиз дўстим, раҳмат, лекин мен ҳеч нарсага муҳтож эмасман.
— Жанубий Америкага кетиш ниятидан воз кечдингизми?
— Албатта, дўстим, албатта… Энди у ерга бориб нима қиламан? Вашингтон пул алмаштириш тўғрисида гапирмай қўйди, менинг ёшим эса…
У чиндан ҳам қариб қолган эди. Ҳозирги яшаш тарзи ҳам унга фойда қилмаётган бўлса керак. Ёноқларидаги қизили ўчиб кетиб, зўрға-зўрға юрадиган бўлиб қолипти.
«Уни, умуман тириклар қаторига қўшиб бўлармикин?» деган хаёл ўтди кўнглимдан. Унга ҳеч нарсада ёрдам беролмаслигимга ишонч ҳосил қилгач, мен хайр-маъзур қилдим. Мен гоҳи-гоҳида унинг олдига келиб туришга қарор қилдим, аммо бир неча кундан кейин «Нью-Йорк таймс» газетасини очиб, «Француз муҳожирининг ўлими. Чемодан тўла доллар!» деган сарлавҳага эътибор бердим. Мен хабарга кўз югуртириб чиқдим. Ҳақиқатан ҳам, гап менинг Бораким ҳақида борарди. Эрталаб унинг жасадини топишибди. У устига одеял ёпинган ҳолда қора чемодан узра чўзилиб ётган экан. У ўз ажали билан ўлипти, унинг хазинаси бус-бутун ва дахлсиз турган экан. Мен дафн кунини билмоқ учун «Дельтонико» меҳмонхонасига кирдим. Меҳмонхона ходимидан Фердинандни нима қилишганини сўрадим.
— Жаноб Боракнинг кучуги нима бўлди?
— Ҳеч ким уни «мен оламан» дегани йўқ, — деб жавоб берди у. — Шунинг учун уни итхонага бериб юбордик.
— Агар меросхўрлари чиқмаса, пуллар Америка ҳукуматининг мулкига айланади.
— Буни қаранг-а! Интиҳо ҳам чиройли бўлипти, — дедим мен.
Шундай деганимда, мен пулларнинг қисматини назарда тутган эдим, албатта.