| Кирилл ёзувидаги матн пастроқда

Xungarlarning sekey qavmi yashaydigan kichkina bir shaharcha. Qish­log‘imizdan unchalik uzoq bo‘lmagan bu manzildagi gimnaziyaga sakkiz yil o‘qishga qatnadim. Aniq hisob-kitobga ko‘ra, oraliqdagi masofa o‘n ikki kilometr edi. To‘g‘risini aytganda, ayniqsa, rojdestvo va pasxa bayramlari kunlari bu yo‘l menga juda olis tuyulib ketar edi. Odatda bu kunlari bizga ta’til berilar, men esa gimnaziya­dan uyimizga piyoda borib kelishdan bosh­qa ilojim yo‘q edi. Rojdestvoda bo‘rilar izg‘iydigan qalin qorlarga botib, pasxada esa, balchig‘u loy kechib, yo‘l azobini tortardim.

Yozda beriladigan katta ta’tillarda esa, uydagilar kelib aravada olib ketishardi.

Tez orada barcha sayru sayohatlarim, beg‘am va betashvish kunlarimni unutishimga to‘g‘ri keldi, chunki uyimizda qalashib yotgan ro‘zg‘or ishlari meni sabrsizlik bilan kutar edi. Shunday ishlardimki, go‘yo qish bo‘yi umuman bilim olmasdan, faqat xo‘jalik ishlarini bajarishgagina tayyorlanganman, xolos.

Ishdan bo‘yin tovlamasdim, ammo qachonlardir bu aqlli bosh yelib-yugurib, qora mehnat qilayotgan oyoq-qo‘llardan ko‘ra ustun bo‘lishiga ishonardim. Endi to‘rtinchi sinf­ga o‘taman deb turganimda to‘satdan barcha umidlarim birato‘la puchga chiqdi. Axir, yozda birinchi katta urush boshlanib qoldi, natijada yelkamga shunchalar ko‘p ish yuklandiki, uni tasavvur qilish amri mahol. Dam olmasdan, tinimsiz mehnat qilar edim. Chunki o‘ttiz ikki yoshgacha bo‘lgan barcha erkaklarni urushga olib ketishdi, faqat bizga o‘xshagan bolalar va qari-qartanglargina uyda qoldi.

Shunday qilib, o‘n besh yoshimda qo‘limga o‘roq olib, bellarim tolib o‘t o‘rishga tushdim. Tez orada epchilgina o‘roqchi bo‘lib qoldim. Mening oyoq-qo‘lim chaqqonligini ko‘rib bilgan qishloqdoshlar yoz o‘rtasida turnaqator bo‘lib eshigimizga tizilib kelishar, qarindoshlarimiz Xudoning zorini qilib, mendan o‘t o‘rishda yordam so‘rashar, begonalar esa, ancha-muncha pul bilan ko‘ndirmoqchi bo‘lib, holi-jonimga qo‘yishmas edi. Men ularning o‘tinchlarini indamay ting­lar, ammo “ha” yoki “yo‘q” deb javob berishga shoshilmas edim – ular ko‘proq kutgani ma’qul, o‘shanda mening qadrim yanada oshadi.

– O‘g‘lim, balki o‘roqqa yordamlasharsan-a? – der edi onam sukut saqlashimga chidab turolmasdan.

– Vaqtim yo‘q, umuman qo‘lim tegmaydi! – derdim xunob bo‘lib.

Ammo ko‘pni ko‘rgan qariya Lyorints Xadnad boboning yuzidan taralgan nur hammaning ko‘ng­lini yoritib yuborardi. Uning hikoyalari esa mening tasavvurlarimni boyitib, xayolimni osmonu falakka olib chiqardi. U nima haqida gapirmasin, bo‘lgan voqeani shunchaki aytib bermas, ta’sirchan so‘zlaridan ochilgan gullar yashnab, xushbo‘y ifor taratar, gurunglaridan yongan gulxan olov tillari bilan joningni isitar edi.

U o‘tgan-ketgan voqealarni jonlantirib, chinakam hayotga aylantirar edi. Boboning so‘zlaridagi sehr meni maftun etgandi. Shuning uchun u bilan birga o‘t o‘rishga ikki oyog‘imni qo‘limga olib yugurardim. Bobo bilan birga kechgan kunlarni xuddi she’r marjonlarini xotiram ipiga tartib bilan tizgandek yodlab olganman. Ayniqsa, bir kun alohida ajralib turadi.

Kun tushga yaqinlashib qolgandi. Erta tongdanoq o‘t o‘rishga tushgandik. O‘tloqni shudring bosgan. Atrofda turfa tovushlar eshitiladi – hamma kular edi. Qushlarning chug‘ur-chug‘uri, chalg‘ining “shir-shir” o‘t o‘rayotgani… Kun ko‘tarilib, shudring quriganda esa, pirillab uchayotgan kapalaklar orasida o‘t o‘rdik. Boboning o‘rniga ahyon-ahyonda qandaydir qari kalxat qichqirib qolar, mening o‘rnimga esa ikki daraxt o‘rtasida ko‘prik solayotgan qizil­ishtonning sayrog‘i yangrardi.

Ayni tush pallasi Lyorints bobo osmondagi quyoshga qarab bosh chayqadi:

– Kunga qara, osmonning tos tepasini yondiradi-ya!

U nigohlari bilan shoxlari keng quloch yoygan bir eman daraxtini ko‘zladi, biz tushlik qilish uchun uning soyasi tomon yurdik. Tugunimizni ochib, ovqatlanayotganimizda faqat kalxatlar va mayda-chuyda qushlar bir-biri bilan o‘zaro gurunglashib turishdi. Qorni to‘ygach, Lyorints bobo ham tilga kirib, gap qo‘shdi:

– Xo‘sh, maktabni bitirganingdan so‘ng nima qilmoqchisan? – deb so‘radi u.

– Eh-hey, o‘qishim qachon tugaydi-yu, maktabni qachon bitiraman?.. – deb javob berdim.

– Qachon-qachon deyavermay, o‘qish uchun pul to‘lagandan keyin, oldindan kim bo‘lishni niyat qilib qo‘yish zarur, – deb bobo o‘z gapidan qaytmasdan ko‘zlarimga sinovchan tikildi.

Sershox emanning salqin soyasida boshimni qashib, ancha o‘ylanib qoldim, miyamga biron jo‘yali fikr kelavermagach, oxiri savol berdim:

– Siz nima deb o‘ylaysiz, Lyorints bobo, kim bo‘lsam ekan?

– Botir va to‘g‘ri odam bo‘lishing kerak! – dedi bobo.

Uning gapi tasavvurimda umumiy tushuncha hosil qilgan bo‘lsa ham, botir va to‘g‘ri odam bo‘lish menga yoqdi. Ammo osmondagi bulutlarni ko‘zing bilan ushlab qolishga qanchalik urinma, ular tutqich bermay suzib ketaveradi. Men qariyaning so‘zlariga shu­urim bilan qanchalar yopishmayin, ular ma’nosini anglatmas, to‘xtamasdan bulutlardek qochaverar – kun nuriga aralashib, osmonlarga singib ketaverardi.

– Xo‘p, bobo, qanday odam botir bo‘ladi?

– Yomon kunda ham, yaxshi kunda ham odamgarchilikni yo‘qotmagan kishi botir bo‘ladi.

– To‘g‘ri odam-chi, qanday bo‘ladi?

– Butun hayoti davomida umrining so‘nggi soatida yashagandek yashagan odam!

Bunday hikmatli so‘zlarni eshitib, ushbu ikki xislatning adolatli ekanini aqlim bilan angladim, chiroyli ekanini yuragim bilan his etdim.

Kimlarni botir va to‘g‘ri odam deb hisoblash mumkinligini yodimga muhrlab oldim-da, yana savol berdim:

– Ayting-chi, qanday kasbni tanlaganim ma’qul?

– Nima desam ekan, – dedi Lyorints bobo miyig‘ida kulib. – Yoshlarga maslahat berish – nozik masala, ochig‘ini aytganda, pul topish uchun qandaydir bir ishning boshini tutish zarur, bu borada senga muhim gaplarni tayinlab qo‘yishni istayman. Ruhoniy bo‘lishingni maslahat bermayman, garchi ko‘pchilik ular boshqa bandalardan ko‘ra aniq jannatga tushadi, deb o‘ylasa ham. Garchi bizning dardimizga malham qo‘ysa ham, shifokor bo‘lishingni istamayman. Garchi adolatni hal qilsa ham, qozi bo‘lishingga rozi emasman. Bir so‘z bilan aytganda, bir paytning o‘zida ham ruhoniy, ham shifokor, ham qozi bo‘la oladigan odam bo‘l! Shoir bo‘l!

Bobo bu so‘zlarni aytayotganida to‘lqinlanganimdan o‘rnimdan sakrab turib ketdim. Shunday hayajonlandim, shunday o‘t-olov bo‘lib yondim, ilgari kimdir oddiy qishloq bolasiga shoir bo‘lishni maslahat berganini umuman eshitmagan edim-da.

– Qanday shoir bo‘lish kerak? – deb so‘radim.

– Shandor Petyofiday!

U shoirning nomini shunday ohangda ayt­diki, go‘yo haqiqatan ham Shandor Petyofini juda yaxshi biladigandek edi. Go‘yo uni ko‘rgan, u bilan gaplashgandek, ikkalovi hozir men bilan yonma-yon turib, shudring ho‘l qilgan xushbuy pichan o‘rgandan ham ko‘ra ko‘proq pichan o‘rgandek edi. Ko‘zlarimni katta-katta ochib, so‘radim:

– Siz u bilan tanish edingizmi, nahotki?

– Ha, tanish edim!

Men unga bir necha soniya hangu mang bo‘lib termulib qoldim. Qishlog‘imizdagilarning hammasini yaxshi bilar edim, lekin Lyorints Xadnad boboning Shandor Petyofi bilan tanish ekanini eshitmagan ekanman. Nihoyatda hayron bo‘ldim.

– Siz uni ko‘rganmisiz?

Bobo nigohlarini kengliklarga qadab, xuddi olis-olislarda yashayotgan odamdek chuqur uf tortdi. U manzil shu qadar olis ediki, u yerda voqelik bilan xayolot bir-biri bilan yaxlit bo‘lib, qo‘shilib ketgandek edi. So‘ngra u o‘rilgan pichan uyumi yonida ikki qo‘lini boshi ostiga qo‘ygancha, osmonga qarab yotib oldi. Ko‘zlari bilan eman daraxti barglari orasidan nimalarnidir izlagandek hikoya qila boshladi.

– Ona Vatanimizning ko‘ziga yosh to‘lgan qirq to‘qqizinchi yil1da askar bo‘lish uchun uydan qochib ketdim. Yoz avjiga chiqqan; xalq ko‘ziga qon to‘lgan edi; tog‘lar va vodiylar aro qo‘nimsiz shamoldek qo‘shiq kezar edi.

– O‘shanda necha yoshga kirgandingiz? – deb so‘radim.

Ammo shu topda noo‘rin savol berib, boboning so‘zini bo‘lganim uchun afsuslandim. U menga yalt etib qaradi-da, tug‘ilganlik haqidagi guvohnomamni uyda unutib qoldirgan edim, degandek ginador to‘ng‘illab qo‘ydi.

– Xo‘sh, keyin nima bo‘ldi? – dedim qiziqishim kuchayib.

– Shundan so‘ng yo‘limda duch kelgan odamlardan erinmasdan so‘rab chiqdim. Oxiri general Bem2ning armiyasi Shegeshvar hududida joylashganini bilib oldim. Jang maydoniga yetib borganimda meni moviy ko‘zli general huzuriga olib kirishdi. Qo‘mondon shu zahoti men qayerni istasam, o‘sha yerda jang qilishim haqida buyruq berdi. Men esa eng ilg‘or safda jang qilishga xumor edim, o‘zimga o‘xshagan ko‘ngillilar bilan frontning oldingi chizig‘iga qarab yugurdim. Shunday qilib naqd Feyeredxaza3 chegarasiga yetib bordik. Mojor qo‘shinlarining ilg‘or qismi chegaradagi yo‘lni kesib o‘tgan edi. Men borgan joy bir tepalik edi, atrofi tekis dalalar, ekinzorlar. O‘sha tepalikdagi askarlar qarorgohiga qo‘shildim. Ofitserlar ham, askarlar ham – hamma bir joyga berkinib olgan. Shu yaqin orada yurgan dushman sezib qolmasligi uchun baland ovozda so‘zlashish mumkin emasdi. Makkajo‘xorizor, baland poyalar orqasiga yashirinib olib, jim o‘tirardik. Oramizda faqat bir kishi sira tinib-tinchimas, bu yoqdan u yoqqa yelib yuguraverar edi. Nihoyat, u otdan tushdi, jilovni daraxt butasiga mahkamroq bog‘ladi. To‘riq ot edi. Negadir harbiy libos kiymagandi, masalan, hatto qilichi ham yo‘q edi. Bir qaraganimdayoq sezdim – naqd shamolda yashnab turgan toshko‘mir cho‘g‘i edi-ya…

Yuragim shuv etib ketdi.

– U Shandor Petyofi edi, shundaymi?

Lyorints bobo savolimga parvo qilmadi, ammo u so‘z mo‘jizasi bilan ko‘z o‘ngimda jonli hayotni yarata boshladi.

– Har zamon-har zamonda bir-ikki misra she’r o‘qiydi-yu, birdaniga kulib yuboradi. Men esa uning kim ekanini bilib, yaxshilab ko‘rib qolish niyatida unga kiprik qoqmay boqaman. Ko‘zlarimga ishonmayman, nahotki tirik shoirni ko‘rib turgan bo‘lsam. Ha, u shundoq yonginamda edi. Mana, qari nok daraxti tanasiga yelkasini suyab o‘tiribdi. Sumkasining ustiga qog‘oz qo‘yib, nimalarnidir tez-tez yozadi, yana birdaniga o‘ylanib qoladi, ko‘zlarida o‘t yonadi. U qari nok daraxtiga suyanib o‘tirgan paytda nogahon ro‘parasidagi terakka qo‘ngan qandaydir qush sayray bosh­ladi. Qush shunday yoqimli kuylardiki, go‘yo bu dunyoning barcha g‘amlarini olib, navoga qo‘shib osmonu falaklarga uchirib ketardi.

Bu qushning sayrashini hammamiz berilib tinglardik. Shoir betakror ohangga afsunlangandek ilkis o‘rnidan turdi-yu, oldinga bir-ikki qadam bosib, terak tomonga hayratlanib qarab qoldi. Biz ham bu g‘aroyib qushni tomosha qilish uchun shoirga yaqinroq bordik. Terakka qo‘nib sayrayotgan qushni o‘z ko‘zimiz bilan ko‘rganimizda hayratimiz yanada kuchayib, og‘zimiz lang ochilib qoldi. Chunki bu ajoyib qushning bo‘yin-to‘shi qizil, qanotlari oq, oyoqlari esa yashil edi4. Shoir mo‘jizaviy qushga nihoyatda hayratlanib qarab turib, birdaniga: “Bu bizning ozodligimiz qushi!” deya na’ra tortib yubordi.

Bobo birpas sukut saqlab jim bo‘lib qoldi. So‘ng yana hikoyasini davom ettirdi:

– “Bu – ozodlik qushi!” deb hayqirib ayt­ganidan keyin shoir shoshilmasdan terakka yaqinlashdi, mo‘jizaviy qushni tutish uchun daraxt tanasiga tirmashib, tepaga chiqa bosh­ladi. Shoir tobora balandroq, yanada baland­roq ko‘tarilaverdi. Dushman ayg‘oqchilari uni ko‘rib qolgan bo‘lsa kerak, chunki yovning butun armiyasi qo‘zg‘alib, ustimizga bostirib kela boshladi. Shunda biz xavfsizroq joyga chekinishga buyruq oldik. Kimdir shoir­ga dushman hujumga o‘tdi, qoch, deb qichqirdi. Shoir esa, o‘sha dushmanning basharasiga tupurdim, dedi parvo qilmay.

Bu voqeani aytib bo‘lgach, qartayib qolgan Lyorints bobo yotgan joyidan turib o‘tirdi. Bir necha lahza ko‘zlarimga tikilib qoldi.

– Undan keyin Shandor Petyofiga nima bo‘ldi? – deb so‘radim.

– Meningcha, u o‘sha terakning ustidan uchib ketdi.

Shu payt tepadan tars etib eman yong‘og‘i tushdi-yu, yer sathida nuqta bo‘ldi.

Rus tilidan Rustam Musurmon tarjimasi.

Арон Тамаши. Озодлик қуши (ҳикоя)

Хунгарларнинг секей қавми яшайдиган кичкина бир шаҳарча. Қиш­лоғимиздан унчалик узоқ бўлмаган бу манзилдаги гимназияга саккиз йил ўқишга қатнадим. Аниқ ҳисоб-китобга кўра, оралиқдаги масофа ўн икки километр эди. Тўғрисини айтганда, айниқса, рождество ва пасха байрамлари кунлари бу йўл менга жуда олис туюлиб кетар эди. Одатда бу кунлари бизга таътил берилар, мен эса гимназия­дан уйимизга пиёда бориб келишдан бош­қа иложим йўқ эди. Рождествода бўрилар изғийдиган қалин қорларга ботиб, пасхада эса, балчиғу лой кечиб, йўл азобини тортардим.

Ёзда бериладиган катта таътилларда эса, уйдагилар келиб аравада олиб кетишарди.

Тез орада барча сайру саёҳатларим, беғам ва беташвиш кунларимни унутишимга тўғри келди, чунки уйимизда қалашиб ётган рўзғор ишлари мени сабрсизлик билан кутар эди. Шундай ишлардимки, гўё қиш бўйи умуман билим олмасдан, фақат хўжалик ишларини бажаришгагина тайёрланганман, холос.

Ишдан бўйин товламасдим, аммо қачонлардир бу ақлли бош елиб-югуриб, қора меҳнат қилаётган оёқ-қўллардан кўра устун бўлишига ишонардим. Энди тўртинчи синф­га ўтаман деб турганимда тўсатдан барча умидларим биратўла пучга чиқди. Ахир, ёзда биринчи катта уруш бошланиб қолди, натижада елкамга шунчалар кўп иш юкландики, уни тасаввур қилиш амри маҳол. Дам олмасдан, тинимсиз меҳнат қилар эдим. Чунки ўттиз икки ёшгача бўлган барча эркакларни урушга олиб кетишди, фақат бизга ўхшаган болалар ва қари-қартангларгина уйда қолди.

Шундай қилиб, ўн беш ёшимда қўлимга ўроқ олиб, белларим толиб ўт ўришга тушдим. Тез орада эпчилгина ўроқчи бўлиб қолдим. Менинг оёқ-қўлим чаққонлигини кўриб билган қишлоқдошлар ёз ўртасида турнақатор бўлиб эшигимизга тизилиб келишар, қариндошларимиз Худонинг зорини қилиб, мендан ўт ўришда ёрдам сўрашар, бегоналар эса, анча-мунча пул билан кўндирмоқчи бўлиб, ҳоли-жонимга қўйишмас эди. Мен уларнинг ўтинчларини индамай тинг­лар, аммо “ҳа” ёки “йўқ” деб жавоб беришга шошилмас эдим – улар кўпроқ кутгани маъқул, ўшанда менинг қадрим янада ошади.

– Ўғлим, балки ўроққа ёрдамлашарсан-а? – дер эди онам сукут сақлашимга чидаб туролмасдан.

– Вақтим йўқ, умуман қўлим тегмайди! – дердим хуноб бўлиб.

Аммо кўпни кўрган қария Лёринц Хаднад бобонинг юзидан таралган нур ҳамманинг кўнг­лини ёритиб юборарди. Унинг ҳикоялари эса менинг тасаввурларимни бойитиб, хаёлимни осмону фалакка олиб чиқарди. У нима ҳақида гапирмасин, бўлган воқеани шунчаки айтиб бермас, таъсирчан сўзларидан очилган гуллар яшнаб, хушбўй ифор таратар, гурунгларидан ёнган гулхан олов тиллари билан жонингни иситар эди.

У ўтган-кетган воқеаларни жонлантириб, чинакам ҳаётга айлантирар эди. Бобонинг сўзларидаги сеҳр мени мафтун этганди. Шунинг учун у билан бирга ўт ўришга икки оёғимни қўлимга олиб югурардим. Бобо билан бирга кечган кунларни худди шеър маржонларини хотирам ипига тартиб билан тизгандек ёдлаб олганман. Айниқса, бир кун алоҳида ажралиб туради.

Кун тушга яқинлашиб қолганди. Эрта тонгданоқ ўт ўришга тушгандик. Ўтлоқни шудринг босган. Атрофда турфа товушлар эшитилади – ҳамма кулар эди. Қушларнинг чуғур-чуғури, чалғининг “шир-шир” ўт ўраётгани… Кун кўтарилиб, шудринг қуриганда эса, пириллаб учаётган капалаклар орасида ўт ўрдик. Бобонинг ўрнига аҳён-аҳёнда қандайдир қари калхат қичқириб қолар, менинг ўрнимга эса икки дарахт ўртасида кўприк солаётган қизил­иштоннинг сайроғи янграрди.

Айни туш палласи Лёринц бобо осмондаги қуёшга қараб бош чайқади:

– Кунга қара, осмоннинг тос тепасини ёндиради-я!

У нигоҳлари билан шохлари кенг қулоч ёйган бир эман дарахтини кўзлади, биз тушлик қилиш учун унинг сояси томон юрдик. Тугунимизни очиб, овқатланаётганимизда фақат калхатлар ва майда-чуйда қушлар бир-бири билан ўзаро гурунглашиб туришди. Қорни тўйгач, Лёринц бобо ҳам тилга кириб, гап қўшди:

– Хўш, мактабни битирганингдан сўнг нима қилмоқчисан? – деб сўради у.

– Эҳ-ҳей, ўқишим қачон тугайди-ю, мактабни қачон битираман?.. – деб жавоб бердим.

– Қачон-қачон деявермай, ўқиш учун пул тўлагандан кейин, олдиндан ким бўлишни ният қилиб қўйиш зарур, – деб бобо ўз гапидан қайтмасдан кўзларимга синовчан тикилди.

Сершох эманнинг салқин соясида бошимни қашиб, анча ўйланиб қолдим, миямга бирон жўяли фикр келавермагач, охири савол бердим:

– Сиз нима деб ўйлайсиз, Лёринц бобо, ким бўлсам экан?

– Ботир ва тўғри одам бўлишинг керак! – деди бобо.

Унинг гапи тасаввуримда умумий тушунча ҳосил қилган бўлса ҳам, ботир ва тўғри одам бўлиш менга ёқди. Аммо осмондаги булутларни кўзинг билан ушлаб қолишга қанчалик уринма, улар тутқич бермай сузиб кетаверади. Мен қариянинг сўзларига шу­урим билан қанчалар ёпишмайин, улар маъносини англатмас, тўхтамасдан булутлардек қочаверар – кун нурига аралашиб, осмонларга сингиб кетаверарди.

– Хўп, бобо, қандай одам ботир бўлади?

– Ёмон кунда ҳам, яхши кунда ҳам одамгарчиликни йўқотмаган киши ботир бўлади.

– Тўғри одам-чи, қандай бўлади?

– Бутун ҳаёти давомида умрининг сўнгги соатида яшагандек яшаган одам!

Бундай ҳикматли сўзларни эшитиб, ушбу икки хислатнинг адолатли эканини ақлим билан англадим, чиройли эканини юрагим билан ҳис этдим.

Кимларни ботир ва тўғри одам деб ҳисоблаш мумкинлигини ёдимга муҳрлаб олдим-да, яна савол бердим:

– Айтинг-чи, қандай касбни танлаганим маъқул?

– Нима десам экан, – деди Лёринц бобо мийиғида кулиб. – Ёшларга маслаҳат бериш – нозик масала, очиғини айтганда, пул топиш учун қандайдир бир ишнинг бошини тутиш зарур, бу борада сенга муҳим гапларни тайинлаб қўйишни истайман. Руҳоний бўлишингни маслаҳат бермайман, гарчи кўпчилик улар бошқа бандалардан кўра аниқ жаннатга тушади, деб ўйласа ҳам. Гарчи бизнинг дардимизга малҳам қўйса ҳам, шифокор бўлишингни истамайман. Гарчи адолатни ҳал қилса ҳам, қози бўлишингга рози эмасман. Бир сўз билан айтганда, бир пайтнинг ўзида ҳам руҳоний, ҳам шифокор, ҳам қози бўла оладиган одам бўл! Шоир бўл!

Бобо бу сўзларни айтаётганида тўлқинланганимдан ўрнимдан сакраб туриб кетдим. Шундай ҳаяжонландим, шундай ўт-олов бўлиб ёндим, илгари кимдир оддий қишлоқ боласига шоир бўлишни маслаҳат берганини умуман эшитмаган эдим-да.

– Қандай шоир бўлиш керак? – деб сўрадим.

– Шандор Петёфидай!

У шоирнинг номини шундай оҳангда айт­дики, гўё ҳақиқатан ҳам Шандор Петёфини жуда яхши биладигандек эди. Гўё уни кўрган, у билан гаплашгандек, иккалови ҳозир мен билан ёнма-ён туриб, шудринг ҳўл қилган хушбуй пичан ўргандан ҳам кўра кўпроқ пичан ўргандек эди. Кўзларимни катта-катта очиб, сўрадим:

– Сиз у билан таниш эдингизми, наҳотки?

– Ҳа, таниш эдим!

Мен унга бир неча сония ҳангу манг бўлиб термулиб қолдим. Қишлоғимиздагиларнинг ҳаммасини яхши билар эдим, лекин Лёринц Хаднад бобонинг Шандор Петёфи билан таниш эканини эшитмаган эканман. Ниҳоятда ҳайрон бўлдим.

– Сиз уни кўрганмисиз?

Бобо нигоҳларини кенгликларга қадаб, худди олис-олисларда яшаётган одамдек чуқур уф тортди. У манзил шу қадар олис эдики, у ерда воқелик билан хаёлот бир-бири билан яхлит бўлиб, қўшилиб кетгандек эди. Сўнгра у ўрилган пичан уюми ёнида икки қўлини боши остига қўйганча, осмонга қараб ётиб олди. Кўзлари билан эман дарахти барглари орасидан нималарнидир излагандек ҳикоя қила бошлади.

– Она Ватанимизнинг кўзига ёш тўлган қирқ тўққизинчи йил1да аскар бўлиш учун уйдан қочиб кетдим. Ёз авжига чиққан; халқ кўзига қон тўлган эди; тоғлар ва водийлар аро қўнимсиз шамолдек қўшиқ кезар эди.

– Ўшанда неча ёшга киргандингиз? – деб сўрадим.

Аммо шу топда ноўрин савол бериб, бобонинг сўзини бўлганим учун афсусландим. У менга ялт этиб қаради-да, туғилганлик ҳақидаги гувоҳномамни уйда унутиб қолдирган эдим, дегандек гинадор тўнғиллаб қўйди.

– Хўш, кейин нима бўлди? – дедим қизиқишим кучайиб.

– Шундан сўнг йўлимда дуч келган одамлардан эринмасдан сўраб чиқдим. Охири генерал Бем2нинг армияси Шегешвар ҳудудида жойлашганини билиб олдим. Жанг майдонига етиб борганимда мени мовий кўзли генерал ҳузурига олиб киришди. Қўмондон шу заҳоти мен қаерни истасам, ўша ерда жанг қилишим ҳақида буйруқ берди. Мен эса энг илғор сафда жанг қилишга хумор эдим, ўзимга ўхшаган кўнгиллилар билан фронтнинг олдинги чизиғига қараб югурдим. Шундай қилиб нақд Фейередхаза3 чегарасига етиб бордик. Можор қўшинларининг илғор қисми чегарадаги йўлни кесиб ўтган эди. Мен борган жой бир тепалик эди, атрофи текис далалар, экинзорлар. Ўша тепаликдаги аскарлар қароргоҳига қўшилдим. Офицерлар ҳам, аскарлар ҳам – ҳамма бир жойга беркиниб олган. Шу яқин орада юрган душман сезиб қолмаслиги учун баланд овозда сўзлашиш мумкин эмасди. Маккажўхоризор, баланд поялар орқасига яшириниб олиб, жим ўтирардик. Орамизда фақат бир киши сира тиниб-тинчимас, бу ёқдан у ёққа елиб югураверар эди. Ниҳоят, у отдан тушди, жиловни дарахт бутасига маҳкамроқ боғлади. Тўриқ от эди. Негадир ҳарбий либос киймаганди, масалан, ҳатто қиличи ҳам йўқ эди. Бир қараганимдаёқ сездим – нақд шамолда яшнаб турган тошкўмир чўғи эди-я…

Юрагим шув этиб кетди.

– У Шандор Петёфи эди, шундайми?

Лёринц бобо саволимга парво қилмади, аммо у сўз мўъжизаси билан кўз ўнгимда жонли ҳаётни ярата бошлади.

– Ҳар замон-ҳар замонда бир-икки мисра шеър ўқийди-ю, бирданига кулиб юборади. Мен эса унинг ким эканини билиб, яхшилаб кўриб қолиш ниятида унга киприк қоқмай боқаман. Кўзларимга ишонмайман, наҳотки тирик шоирни кўриб турган бўлсам. Ҳа, у шундоқ ёнгинамда эди. Мана, қари нок дарахти танасига елкасини суяб ўтирибди. Сумкасининг устига қоғоз қўйиб, нималарнидир тез-тез ёзади, яна бирданига ўйланиб қолади, кўзларида ўт ёнади. У қари нок дарахтига суяниб ўтирган пайтда ногаҳон рўпарасидаги теракка қўнган қандайдир қуш сайрай бош­лади. Қуш шундай ёқимли куйлардики, гўё бу дунёнинг барча ғамларини олиб, навога қўшиб осмону фалакларга учириб кетарди.

Бу қушнинг сайрашини ҳаммамиз берилиб тинглардик. Шоир бетакрор оҳангга афсунлангандек илкис ўрнидан турди-ю, олдинга бир-икки қадам босиб, терак томонга ҳайратланиб қараб қолди. Биз ҳам бу ғаройиб қушни томоша қилиш учун шоирга яқинроқ бордик. Теракка қўниб сайраётган қушни ўз кўзимиз билан кўрганимизда ҳайратимиз янада кучайиб, оғзимиз ланг очилиб қолди. Чунки бу ажойиб қушнинг бўйин-тўши қизил, қанотлари оқ, оёқлари эса яшил эди4. Шоир мўъжизавий қушга ниҳоятда ҳайратланиб қараб туриб, бирданига: “Бу бизнинг озодлигимиз қуши!” дея наъра тортиб юборди.

Бобо бирпас сукут сақлаб жим бўлиб қолди. Сўнг яна ҳикоясини давом эттирди:

– “Бу – озодлик қуши!” деб ҳайқириб айт­ганидан кейин шоир шошилмасдан теракка яқинлашди, мўъжизавий қушни тутиш учун дарахт танасига тирмашиб, тепага чиқа бош­лади. Шоир тобора баландроқ, янада баланд­роқ кўтарилаверди. Душман айғоқчилари уни кўриб қолган бўлса керак, чунки ёвнинг бутун армияси қўзғалиб, устимизга бостириб кела бошлади. Шунда биз хавфсизроқ жойга чекинишга буйруқ олдик. Кимдир шоир­га душман ҳужумга ўтди, қоч, деб қичқирди. Шоир эса, ўша душманнинг башарасига тупурдим, деди парво қилмай.

Бу воқеани айтиб бўлгач, қартайиб қолган Лёринц бобо ётган жойидан туриб ўтирди. Бир неча лаҳза кўзларимга тикилиб қолди.

– Ундан кейин Шандор Петёфига нима бўлди? – деб сўрадим.

– Менингча, у ўша теракнинг устидан учиб кетди.

Шу пайт тепадан тарс этиб эман ёнғоғи тушди-ю, ер сатҳида нуқта бўлди.

Рус тилидан Рустам Мусурмон таржимаси.