Ayzek Azimov. «O‘qituvchi odam bo‘lgan ekan…»
O‘sha tunda Mari bu haqda hatto xotira daftarchasiga ham yozib qo‘ydi.
Daftarchaning 2155 yil 15 mayga tegishli sahifasida shunday deyilgan edi: «Bugun Tommi uydan kitob topib oldi!»
Kitoblar haqida Mari bobosidan eshitgan edi. Bobosiga ham o‘z paytida o‘zining bobosi aytib bergan emish. Bobosining aytishicha, bir paytlar yozuvlar qog‘ozlarda chop etilgan!
Tommi topib olgan kitob juda eski edi. Aka-singil uni varaqlay boshlashdi.
Kitobda qimirlamay turgan harflarni tomosha qilish ularga haddan ziyod zavqli edi. Chunki ular so‘zlarni ekranda o‘qishga o‘rganib qolishgan edi-da…
— Buni qara! — dedi Tommi, — esizgina… Bunday kitoblarni o‘qib bo‘lgach, tashlab yuborgan bo‘lishsa kerak. Bizning elektron kutubxonamizda millionlab kitoblar bo‘lsa ham, bunisi ulardan ming marta yaxshiroqqa o‘xshaydi. Uni qo‘lda ushlash, hatto yoningda olib yurishing ham mumkin. Men bunaqa kitoblarni tashlab yubormagan bo‘lardim.
— Men ham, — dedi Mari kitobni avaylabgina siypalarkan.U endigina o‘n bir yoshga kirgan, Tommichalik telekitoblarni ko‘p ko‘rmagan edi. Tommining yoshi o‘n uchda, elektron kutubxonaga kiritilgan kitoblarni ko‘p o‘qiydi, til o‘rganishga qiziqadi, hatto qadimiy tillardan ayrimlarini ham o‘zlashtirgan.
— Buni qayerdan topding? — so‘radi qizaloq. Bola kitobdan ko‘zini uzmagan holda qo‘li bilan ishora qildi: “tomdan”.
Tommi kitob yozilgan qadimiy tilni uncha-buncha tushunar ekan, uni o‘qishga berilib ketdi.
— Nima haqda ekan? — so‘radi Mari sabri chidamay.
Mari bu gapdan burnini jiyirdi. «Maktab? Maktab haqida nimani ham yozish mumkin? Men maktabni yomon ko‘raman!»
Qizcha maktabni chindan ham yomon ko‘rardi. Negaki, robot “o‘qituvchi” qizchaga fanlardan test ustiga test berar, u esa hech yaxshi o‘zlashtira olmasdi. Bu holat to uning onasi uyga “o‘qituvchi”ning holatini tekshirib ko‘rish uchun texnik mutaxassisni chaqirmaguncha davom etdi. Mutaxassis o‘zining har xil temir-tersaklarga to‘la asboblar qutisi bilan kelib, “o‘qituvchi”ni bo‘laklab ko‘rdi. O‘sha tobda Mari “o‘qituvchi”sining qayta tiklanmasdan, bir uyum temir-tersak holida qolib ketishini shunday xohladiki… Biroq unday bo‘lmadi. Texnik usta hammasi joyida ekanligiga ishonch hosil qildi va bir soat o‘tar-o‘tmas, Marining qarshisida yana o‘sha — bahaybat, qop-qora, savollaru uy vazifalari ko‘rsatib boriladigan sovuqqina ekranli “o‘qituvchi” turardi.
Mari eng yomon ko‘rgan narsa bu “o‘qituvchi” ekranidagi test javoblari va uy vazifalarini qo‘yish uchun mo‘ljallangan ochiq joy edi. U har safar topshiriqlarga olti yoshligida majburan o‘rgatilgan kodni kiritishi kerak bo‘lardi. Robot “o‘qituvchi” esa bahoni darrovgina hisoblab qo‘ya qolardi. O‘sha kuni texnik mutaxassis Marining onasiga qarata dedi:
— Ayb qizchada emas, missis Jons. Menimcha, fanlar sektori meʼyordan biroz tezroq ishlaydi. Men uni o‘n yoshga moslab sekinlashtirib qo‘yaman…
Marining umidi puchga chiqdi. U “o‘qituvchi”ni olib ketishsa kerak, deb o‘ylagandi. Bir safar Tommining “o‘qituvchi”sini rosa bir oyga olib ketishgandi-da. Sababi, undagi tarix sektori butunlay yopilib qolgan ekan.
Shularni xayolidan o‘tkazarkan, Mari eski qog‘oz kitobni berilib o‘qiyotgan akasiga dedi:
— Nimaga endi aynan maktab haqida yozishgan ekan? Buning nimasi qiziq?
Tommi singlisiga g‘alati qarash qildi va bilag‘onlik bilan dedi:
— Bunda biznikiga o‘xshagan maktab haqida yozishmagan, tentakvoy! Bu yuzlab yillar oldingi maktab!
Unaqa maktab haqida hech nima bilmasligi Mariga juda alam qildi. U Tommining yelkalari osha kitobga ko‘z yugurtirar ekan:
— Nima bo‘lganda ham u yerda o‘qituvchilar bo‘lgan-ku. Ularning nimasini yozish mumkin? — dedi bo‘sh kelmay.
— Ha, albatta, u yerda o‘qituvchilar bo‘lgan. Ammo ular odam bo‘lgan!
— Odam?! — Endi Mari chinakamiga hayratda qoldi. — Qanday qilib odam o‘qituvchi bo‘ladi?
— Men begona odamning uyimizda menga dars berishini istamagan bo‘lardim, — dedi Mari bidirlab.
— Sen bilmaysan, Mari. O‘qituvchi o‘quvchilarining uyida yashamagan. Maktab uchun alohida, maxsus binolar qurilgan. Hamma bolalar o‘sha yerga borib tahsil olishgan.
— Ular bir xil saboq olganlarmi?
— Albatta, tengdoshlar bir sinfda bir xil saboq olishgan…
Endi Mari o‘sha qiziq maktablar haqida ko‘proq bilish ishtiyoqiga tushib qoldi. Tommidan kitobni ovoz chiqarib o‘qishini yalinib so‘ray boshladi. Ularning onasi «Bolalar! Maktabga!» deb chaqirganda ular kitobni hali yarmigacha ham o‘qib ulgurishmagan edi. Mari Tommiga yolvorgan ohangda dedi:
— Darsdan so‘ng kitobni yana o‘qiymiz-a?
— Bo‘pti, — dedi Tommi. Uning o‘zi ham kitobda yozilganlar taʼsirida g‘alati ahvolga tushib qolgandi.
Mari uylaridagi maktab deb nomlanadigan xonaga kirdi. Bu xona uning yotoqxonasi ro‘parasida edi. Ichkarida robot “o‘qituvchi” qizni kutib turgan ekan, Mari kirgach, uning ekrani yorishdi va «Iltimos, kechagi uy vazifalarini kerakli joyga kiriting», degan sovuq temir ovoz yangradi. Mari xo‘rsinib, ko‘rsatmani bajardi. U hamon bobosining bobosi bola bo‘lgan paytlardagi qadimiy maktab haqida o‘ylardi. «Barcha bolalar kulishib, o‘ynab-kulib maktab hovlisiga kirib kelishgan, — o‘ylardi qizcha havas bilan entikib. — Sinf xonasi degan joyda barchalari birga o‘tirishgan, ularga bir xilda saboq berilgan. Kun oxirida barcha o‘quvchilar uyga ham birga qaytishgan. Uy vazifalarini birga tayyorlashgan, bir-birlariga ko‘maklashishgan, bahslashishgan… O‘qituvchilari ham odam bo‘lgan ekan. Demak, u bilan bemalol gaplashish, maslahat olish, hatto do‘stona suhbatlashish mumkin bo‘lgan…»
Mari o‘sha vaqtda bolalar o‘z maktablarini qanchalik sevganlarini tasavvur qilishga urinar, «Maktab ham, o‘qituvchilar ham shunchalik yaxshi bo‘lishi mumkin ekan-da! O‘sha vaqtlarda bolalarga qanday mazza bo‘lgan ekan-a!» deya o‘ylardi.
Ingliz tilidan Mahbuba Vahobova tarjimasi
Айзек Азимов. «Ўқитувчи одам бўлган экан…»
Ўша тунда Мари бу ҳақда ҳатто хотира дафтарчасига ҳам ёзиб қўйди.
Дафтарчанинг 2155 йил 15 майга тегишли саҳифасида шундай дейилган эди: «Бугун Томми уйдан китоб топиб олди!»
Китоблар ҳақида Мари бобосидан эшитган эди. Бобосига ҳам ўз пайтида ўзининг бобоси айтиб берган эмиш. Бобосининг айтишича, бир пайтлар ёзувлар қоғозларда чоп этилган!
Томми топиб олган китоб жуда эски эди. Ака-сингил уни варақлай бошлашди.
Китобда қимирламай турган ҳарфларни томоша қилиш уларга ҳаддан зиёд завқли эди. Чунки улар сўзларни экранда ўқишга ўрганиб қолишган эди-да…
— Буни қара! — деди Томми, — эсизгина… Бундай китобларни ўқиб бўлгач, ташлаб юборган бўлишса керак. Бизнинг электрон кутубхонамизда миллионлаб китоблар бўлса ҳам, буниси улардан минг марта яхшироққа ўхшайди. Уни қўлда ушлаш, ҳатто ёнингда олиб юришинг ҳам мумкин. Мен бунақа китобларни ташлаб юбормаган бўлардим.
— Мен ҳам, — деди Мари китобни авайлабгина сийпаларкан.У эндигина ўн бир ёшга кирган, Томмичалик телекитобларни кўп кўрмаган эди. Томмининг ёши ўн учда, электрон кутубхонага киритилган китобларни кўп ўқийди, тил ўрганишга қизиқади, ҳатто қадимий тиллардан айримларини ҳам ўзлаштирган.
— Буни қаердан топдинг? — сўради қизалоқ. Бола китобдан кўзини узмаган ҳолда қўли билан ишора қилди: «томдан».
Томми китоб ёзилган қадимий тилни унча-бунча тушунар экан, уни ўқишга берилиб кетди.
— Нима ҳақда экан? — сўради Мари сабри чидамай.
Мари бу гапдан бурнини жийирди. «Мактаб? Мактаб ҳақида нимани ҳам ёзиш мумкин? Мен мактабни ёмон кўраман!»
Қизча мактабни чиндан ҳам ёмон кўрарди. Негаки, робот «ўқитувчи» қизчага фанлардан тест устига тест берар, у эса ҳеч яхши ўзлаштира олмасди. Бу ҳолат то унинг онаси уйга «ўқитувчи»нинг ҳолатини текшириб кўриш учун техник мутахассисни чақирмагунча давом этди. Мутахассис ўзининг ҳар хил темир-терсакларга тўла асбоблар қутиси билан келиб, «ўқитувчи»ни бўлаклаб кўрди. Ўша тобда Мари «ўқитувчи»сининг қайта тикланмасдан, бир уюм темир-терсак ҳолида қолиб кетишини шундай хоҳладики… Бироқ ундай бўлмади. Техник уста ҳаммаси жойида эканлигига ишонч ҳосил қилди ва бир соат ўтар-ўтмас, Марининг қаршисида яна ўша — баҳайбат, қоп-қора, саволлару уй вазифалари кўрсатиб бориладиган совуққина экранли «ўқитувчи» турарди.
Мари энг ёмон кўрган нарса бу «ўқитувчи» экранидаги тест жавоблари ва уй вазифаларини қўйиш учун мўлжалланган очиқ жой эди. У ҳар сафар топшириқларга олти ёшлигида мажбуран ўргатилган кодни киритиши керак бўларди. Робот «ўқитувчи» эса баҳони дарровгина ҳисоблаб қўя қоларди.
Ўша куни техник мутахассис Марининг онасига қарата деди:
— Айб қизчада эмас, миссис Жонс. Менимча, фанлар сектори меъёрдан бироз тезроқ ишлайди. Мен уни ўн ёшга мослаб секинлаштириб қўяман…
Марининг умиди пучга чиқди. У «ўқитувчи»ни олиб кетишса керак, деб ўйлаганди. Бир сафар Томмининг «ўқитувчи»сини роса бир ойга олиб кетишганди-да. Сабаби, ундаги тарих сектори бутунлай ёпилиб қолган экан.
Шуларни хаёлидан ўтказаркан, Мари эски қоғоз китобни берилиб ўқиётган акасига деди:
— Нимага энди айнан мактаб ҳақида ёзишган экан? Бунинг нимаси қизиқ?
Томми синглисига ғалати қараш қилди ва билағонлик билан деди:
— Бунда бизникига ўхшаган мактаб ҳақида ёзишмаган, тентаквой! Бу юзлаб йиллар олдинги мактаб!
Унақа мактаб ҳақида ҳеч нима билмаслиги Марига жуда алам қилди. У Томмининг елкалари оша китобга кўз югуртирар экан:
— Нима бўлганда ҳам у ерда ўқитувчилар бўлган-ку. Уларнинг нимасини ёзиш мумкин? — деди бўш келмай.
— Ҳа, албатта, у ерда ўқитувчилар бўлган. Аммо улар одам бўлган!
— Одам?! — Энди Мари чинакамига ҳайратда қолди. — Қандай қилиб одам ўқитувчи бўлади?
— Мен бегона одамнинг уйимизда менга дарс беришини истамаган бўлардим, — деди Мари бидирлаб.
— Сен билмайсан, Мари. Ўқитувчи ўқувчиларининг уйида яшамаган. Мактаб учун алоҳида, махсус бинолар қурилган. Ҳамма болалар ўша ерга бориб таҳсил олишган.
— Улар бир хил сабоқ олганларми?
— Албатта, тенгдошлар бир синфда бир хил сабоқ олишган…
Энди Мари ўша қизиқ мактаблар ҳақида кўпроқ билиш иштиёқига тушиб қолди. Томмидан китобни овоз чиқариб ўқишини ялиниб сўрай бошлади. Уларнинг онаси «Болалар! Мактабга!» деб чақирганда улар китобни ҳали ярмигача ҳам ўқиб улгуришмаган эди. Мари Томмига ёлворган оҳангда деди:
— Дарсдан сўнг китобни яна ўқиймиз-а?
— Бўпти, — деди Томми. Унинг ўзи ҳам китобда ёзилганлар таъсирида ғалати аҳволга тушиб қолганди.
Мари уйларидаги мактаб деб номланадиган хонага кирди. Бу хона унинг ётоқхонаси рўпарасида эди. Ичкарида робот «ўқитувчи» қизни кутиб турган экан, Мари киргач, унинг экрани ёришди ва «Илтимос, кечаги уй вазифаларини керакли жойга киритинг», деган совуқ темир овоз янгради. Мари хўрсиниб, кўрсатмани бажарди. У ҳамон бобосининг бобоси бола бўлган пайтлардаги қадимий мактаб ҳақида ўйларди. «Барча болалар кулишиб, ўйнаб-кулиб мактаб ҳовлисига кириб келишган, — ўйларди қизча ҳавас билан энтикиб. — Синф хонаси деган жойда барчалари бирга ўтиришган, уларга бир хилда сабоқ берилган. Кун охирида барча ўқувчилар уйга ҳам бирга қайтишган. Уй вазифаларини бирга тайёрлашган, бир-бирларига кўмаклашишган, баҳслашишган… Ўқитувчилари ҳам одам бўлган экан. Демак, у билан бемалол гаплашиш, маслаҳат олиш, ҳатто дўстона суҳбатлашиш мумкин бўлган…»
Мари ўша вақтда болалар ўз мактабларини қанчалик севганларини тасаввур қилишга уринар, «Мактаб ҳам, ўқитувчилар ҳам шунчалик яхши бўлиши мумкин экан-да! Ўша вақтларда болаларга қандай мазза бўлган экан-а!» дея ўйларди.