Ivan Bunin. Yoshlik va keksalik (hikoya)
Ajoyib yoz kunlari, osuda Qora dengiz.
Kema odamlar va yuklar bilan liq — hatto kemaning quyrug‘ida ham lash-lushlar qalashib yotibdi.
Kema dunyo kezgan - Qrim, Kavkaz, Anatoliya sohillari, Konstantinopol…
Quyosh charaqlab turibdi, osmon musaffo, dengiz nafarmon, bosh-keti ko‘rinmas portda odamlar qator tizilgan, kapitan yordamchilarining quloqni batang qilguvchi so‘kinishlari, qichiriqlari avjiga chiqadi, so‘ng yana sokinlik cho‘kib, hamma qimirlab qoladi.
Kemaning birinchi toifali kayutalari salqingina, shinam, toza va bo‘m-bo‘sh. Biroq oshxona yonidagi yo‘lovchilar tunaydigan tor, badbo‘y hujralar, shiyponcha tagi ivirsib, ko‘zga xunuk tashlanadi. Hamma yoqda sassiq hid o‘rnashib qolgan. Ustiga-ustak kunning beayov jaziramasi, ilim-iliq havo dimoqni achitadi. Biroq dengizdan taralayotgan epkin bularning hammasini to‘zitib yuborguday bo‘lib, vujudga halovat inadi.
Yo‘lovchilar safida ruslar, no‘g‘aylar, kurdlar, gruzinlar, hatto greklar ham bor. Kurdlar, sizga aytsam, yovvoyi xalq — kun bo‘yi dong qotib uxlashadi, gruzinlar esa quvnoq xalq: qo‘shiq aytishadi, juft-juft bo‘lib raqsga tushishadi, gohida sakrab ham qo‘yishadi qurmag‘urlar.
Kema Trapezundda talay vaqt turib qoldi. Men qirg‘oqqa chiqqandim, kema zinasida uymalanayotgan bir to‘da juldur kurdlarga duch keldim — sal nariroqda egniga kulrang cherkes kiyib, ensiz kamarni mahkam siqib olgan chol diqqatimni tortdi. Kurdlar biz bilan bitta kemada suzib, bir palubada yotib turib, joylarini toza saqlashardi.
Cholning soqoli dengiz ko‘pigidek oppoq, yuzi esa oftobda qorayib ketgandi. Katta-katta ko‘zlari esa yiltillab turardi.
Men uning oldiga yaqin borib, «salyam» dedim, keyin so‘radim:
Cholning chehrasi ochilib, do‘stona iltifot qildi:
— Uzoqdan cho‘tlayvering, janob. Biz kurdlarmiz.
Uning yuzlari jiddiy tortdi, mag‘rur javob berdi:
— Istambulga, janob. Shohimiz oldiga. Unga sovg‘a-salom obboryapman. U o‘g‘illarimning barini urushga chaqirib olgandi. Yettoviniyam. Shahid ketishdi go‘ri nurga to‘lgurlar. Ammo shohimiz meni yolg‘izlatib qo‘ygani yo‘q, baraka topsin.
— Se-se-se…- deb yubordi tuyqus yonimizda turgan yosh grek. U po‘rim kiyingan: boshida olcha rang feska, egnida kulrang syurtuk va oq jilet, oyog‘ida tugmalari qadalgan yaltiroq botinka bor edi. Qo‘lida papiros burqsitib tutun taratayapti. U boshini chayqab cholga achingan bo‘ldi:
— Bay-bay, qariyaning bir o‘zi qolibdi-da, a?
— Qanday nodonlik, — tusi o‘zgardi cholning, — Mana sen qarib-qartayasan. Ammo, men hecham qarimayman. Maymun haqida eshitganmisan?
Yigit miyig‘ida kulib so‘radi:
— Bilmasang, eshitib ol. Tangri yer va osmonni yaratdi, buni bilsang kerak?
— Keyin odamni yaratibdi-da, qulog‘iga quyibdi: Sen, debdi, o‘ttiz yil mana shu dunyoda yashaysan, umring farovonlikda o‘tadi, dunyoda nimaiki bor hammasidan foydalanasan. Xo‘sh, ma'qulmi, debdi. Odam o‘ylanib qolibdi: hammasi yaxshiku-ya, o‘ttiz yil kamlik qilmasmikan, so‘ng xudodan o‘pkalanibdi — shuncha kam umr ko‘ramanmi?Eshityapsanmi? — xitob qildi chol kulimsirab.
— Eshityapman, - javob berdi grek.
— Keyin tangri eshakni dunyoga keltiribdi, unga ham tushuntiribdi: Sen og‘ir yuklarni tashiysan, odamlarni mindirasan, manziligacha eltib qo‘yasan, agar o‘jarlik qilguday bo‘lsang, boshingga tayoq bilan urishadi. Rozimisan? Bechora jonivor zorlanibdi, yig‘labdi: O‘ttiz yil xor bo‘lib yashaymanmi, hech bo‘lmasa yarmini chegirib qo‘y, debdi. Buni eshitgan odam — uning yarim umrini menikiga qo‘shib ber, debdi xudoga. Tangri rozi bo‘libdi. Endi odamzodning umri qirq besh yilga uzayibdi. Qara-ya, chakki ish qilmabdi-ya?, - so‘radi quvlik bilan chol.
— Bo‘lmasamchi, — javob qildi grek uning fikrini to‘la anglab yetmay.
— Endi tangri ko‘ppakni vujudga keltiribdi va unga ham shuncha umr beribdi: Sen, debdi itga, xo‘jangni mol-dunyosini asraysan, undan bo‘lak hech kimga ishonmaysan, kechalari uxlamay uyini qo‘riqlaysan, debdi. Qaragin-a, it ham o‘ziga berilgan umrdan norozi bo‘lib, yarmiga ko‘nibdi. Shunda odam yana ochofatlik qilibdi, shuncha umr uvol ketmasin, menikiga qo‘sha qol, debdi yaratganga. Tangri tilagini bajo keltiribdi. Xo‘sh, endi bu azamatning umri qanchaga cho‘zildi?
— Oltmishga, — dedi grek quvonib.
— Xo‘sh, ana undan keyin tangri maymunni yaratibdi, unga ham o‘ttiz yil umr beribdi, keyin tushuntiribdi: Sen mehnat-mashaqqatsiz kun ko‘rasan, faqat husndan mosuvo bo‘lasan, boshing tap-taqir, yuzlaring ajinli, tap-taqir qoshing naq peshonang bo‘ladi, kim seni ko‘rsa o‘sha zahot xoxolab masxara qiladi…
Shu tob grek cholning gapini bo‘ldi:
— Demak maymun ham umrining yarmidan voz kechadi, shundaymi?
— Shunday, — dedi chol yonida turgan millatdoshi qo‘lidan mundshtukni olarkan, — Odam bundan ham foydalanib, maymunning yarim umrini o‘zinikiga qo‘shishni so‘raydi xudodan. Yana…
Shundan so‘ng qariya jimib, picha xayolga toldi, bizni unutdi go‘yo. Keyin ko‘zlarini bir nuqtaga qadab, vazmin gapira ketdi:
— Odam o‘ziga berilgan o‘ttiz yillik umrni maroqli o‘tkazibdi — yebdi, ichibdi, urushda qatnashibdi, to‘y-ma'rakalarda xursandchilik qilibdi, qiz-juvonlar bilan birga bo‘libdi. Keyin umriga qo‘shilgan o‘n besh yilini eshakday ishlab, bor topgan-tutganini uyiga tashib o‘tkazibdi. Keyingi o‘n besh yil undan ham oshib tushibdi. To‘plagan boyligidan xavotirga tushib, kechalari bilan uxlolmabdi, asabi ishdan chiqibdi. Umrining oxirida esa kuch-quvvatdan qolib, qarib-qartayib tasqara maymunga o‘xshabdi qobdi. Kimning ko‘zi tushsa, boshini liqillatib, xoxolab kularmish. Sen ham ayni o‘sha odam ahvoliga tushasan, — tirjayib, dedi qariya grekka mundshtugini tishlari orasida siljitarkan.
— Siz-chi,siz bu ahvolga tushmaysizmi? — deb so‘radi yigit.
— Men kabilar bu dunyoda sanoqli, — dedi chol mag‘rur.- Men eshakday boylik tashimadim, yo‘q mol-dunyoga itdek qo‘riqchilik qilmadim, endi maymunga o‘xshab tashvishga tushishga ne hojat? Shunday ekan nega qarilikni bo‘ynimga olishim kerak?!
Иван Бунин. Ёшлик ва кексалик (ҳикоя)
Ажойиб ёз кунлари, осуда Қора денгиз.
Кема одамлар ва юклар билан лиқ — ҳатто кеманинг қуйруғида ҳам лаш-лушлар қалашиб ётибди.
Кема дунё кезган - Қрим, Кавказ, Анатолия соҳиллари, Константинополь…
Қуёш чарақлаб турибди, осмон мусаффо, денгиз нафармон, бош-кети кўринмас портда одамлар қатор тизилган, капитан ёрдамчиларининг қулоқни батанг қилгувчи сўкинишлари, қичириқлари авжига чиқади, сўнг яна сокинлик чўкиб, ҳамма қимирлаб қолади.
Кеманинг биринчи тоифали каюталари салқингина, шинам, тоза ва бўм-бўш. Бироқ ошхона ёнидаги йўловчилар тунайдиган тор, бадбўй ҳужралар, шийпонча таги ивирсиб, кўзга хунук ташланади. Ҳамма ёқда сассиқ ҳид ўрнашиб қолган. Устига-устак куннинг беаёв жазирамаси, илим-илиқ ҳаво димоқни ачитади. Бироқ денгиздан таралаётган эпкин буларнинг ҳаммасини тўзитиб юборгудай бўлиб, вужудга ҳаловат инади.
Йўловчилар сафида руслар, нўғайлар, курдлар, грузинлар, ҳатто греклар ҳам бор. Курдлар, сизга айтсам, ёввойи халқ — кун бўйи донг қотиб ухлашади, грузинлар эса қувноқ халқ: қўшиқ айтишади, жуфт-жуфт бўлиб рақсга тушишади, гоҳида сакраб ҳам қўйишади қурмағурлар.
Кема Трапезундда талай вақт туриб қолди. Мен қирғоққа чиққандим, кема зинасида уймаланаётган бир тўда жулдур курдларга дуч келдим — сал нарироқда эгнига кулранг черкес кийиб, энсиз камарни маҳкам сиқиб олган чол диққатимни тортди. Курдлар биз билан битта кемада сузиб, бир палубада ётиб туриб, жойларини тоза сақлашарди.
Чолнинг соқоли денгиз кўпигидек оппоқ, юзи эса офтобда қорайиб кетганди. Катта-катта кўзлари эса йилтиллаб турарди.
Мен унинг олдига яқин бориб, «салям» дедим, кейин сўрадим:
Чолнинг чеҳраси очилиб, дўстона илтифот қилди:
— Узоқдан чўтлайверинг, жаноб. Биз курдлармиз.
Унинг юзлари жиддий тортди, мағрур жавоб берди:
— Истамбулга, жаноб. Шоҳимиз олдига. Унга совға-салом обборяпман. У ўғилларимнинг барини урушга чақириб олганди. Еттовиниям. Шаҳид кетишди гўри нурга тўлгурлар. Аммо шоҳимиз мени ёлғизлатиб қўйгани йўқ, барака топсин.
— Це-це-це…-деб юборди туйқус ёнимизда турган ёш грек. У пўрим кийинган: бошида олча ранг феска, эгнида кулранг сюртук ва оқ жилет, оёғида тугмалари қадалган ялтироқ ботинка бор эди. Қўлида папирос бурқситиб тутун таратаяпти. У бошини чайқаб чолга ачинган бўлди:
— Бай-бай, қариянинг бир ўзи қолибди-да, а?
— Қандай нодонлик, — туси ўзгарди чолнинг, — Мана сен қариб-қартаясан. Аммо, мен ҳечам қаримайман. Маймун ҳақида эшитганмисан?
Йигит мийиғида кулиб сўради:
— Билмасанг, эшитиб ол. Тангри ер ва осмонни яратди, буни билсанг керак?
— Кейин одамни яратибди-да, қулоғига қуйибди: Сен, дебди, ўттиз йил мана шу дунёда яшайсан, умринг фаровонликда ўтади, дунёда нимаики бор ҳаммасидан фойдаланасан. Хўш, маъқулми, дебди. Одам ўйланиб қолибди: ҳаммаси яхшику-я, ўттиз йил камлик қилмасмикан, сўнг худодан ўпкаланибди — шунча кам умр кўраманми? Эшитяпсанми? — хитоб қилди чол кулимсираб.
— Эшитяпман, -жавоб берди грек.
— Кейин тангри эшакни дунёга келтирибди, унга ҳам тушунтирибди: Сен оғир юкларни ташийсан, одамларни миндирасан, манзилигача элтиб қўясан, агар ўжарлик қилгудай бўлсанг, бошингга таёқ билан уришади. Розимисан? Бечора жонивор зорланибди, йиғлабди: Ўттиз йил хор бўлиб яшайманми, ҳеч бўлмаса ярмини чегириб қўй, дебди. Буни эшитган одам — унинг ярим умрини меникига қўшиб бер, дебди худога. Тангри рози бўлибди. Энди одамзоднинг умри қирқ беш йилга узайибди. Қара-я, чакки иш қилмабди-я?, -сўради қувлик билан чол.
— Бўлмасамчи, — жавоб қилди грек унинг фикрини тўла англаб етмай.
— Энди тангри кўппакни вужудга келтирибди ва унга ҳам шунча умр берибди: Сен, дебди итга, хўжангни мол-дунёсини асрайсан, ундан бўлак ҳеч кимга ишонмайсан, кечалари ухламай уйини қўриқлайсан, дебди. Қарагин-а, ит ҳам ўзига берилган умрдан норози бўлиб, ярмига кўнибди. Шунда одам яна очофатлик қилибди, шунча умр увол кетмасин, меникига қўша қол, дебди яратганга. Тангри тилагини бажо келтирибди. Хўш, энди бу азаматнинг умри қанчага чўзилди?
— Олтмишга, — деди грек қувониб.
-Хўш, ана ундан кейин тангри маймунни яратибди, унга ҳам ўттиз йил умр берибди, кейин тушунтирибди: Сен меҳнат-машаққатсиз кун кўрасан, фақат ҳусндан мосуво бўласан, бошинг тап-тақир, юзларинг ажинли, тап-тақир қошинг нақ пешонанг бўлади, ким сени кўрса ўша заҳот хохолаб масхара қилади…
Шу тоб грек чолнинг гапини бўлди:
— Демак маймун ҳам умрининг ярмидан воз кечади, шундайми?
— Шундай, — деди чол ёнида турган миллатдоши қўлидан мундштукни оларкан,
— Одам бундан ҳам фойдаланиб, маймуннинг ярим умрини ўзиникига қўшишни сўрайди худодан. Яна…
Шундан сўнг қария жимиб, пича хаёлга толди, бизни унутди гўё. Кейин кўзларини бир нуқтага қадаб, вазмин гапира кетди:
— Одам ўзига берилган ўттиз йиллик умрни мароқли ўтказибди — ебди, ичибди, урушда қатнашибди, тўй-маъракаларда хурсандчилик қилибди, қиз-жувонлар билан бирга бўлибди. Кейин умрига қўшилган ўн беш йилини эшакдай ишлаб, бор топган-тутганини уйига ташиб ўтказибди. Кейинги ўн беш йил ундан ҳам ошиб тушибди. Тўплаган бойлигидан хавотирга тушиб, кечалари билан ухлолмабди, асаби ишдан чиқибди. Умрининг охирида эса куч-қувватдан қолиб, қариб-қартайиб тасқара маймунга ўхшабди қобди. Кимнинг кўзи тушса, бошини лиқиллатиб, хохолаб кулармиш. Сен ҳам айни ўша одам аҳволига тушасан, — тиржайиб, деди қария грекка мундштугини тишлари орасида силжитаркан.
— Сиз-чи,сиз бу аҳволга тушмайсизми? — деб сўради йигит.
— Мен кабилар бу дунёда саноқли, — деди чол мағрур.- Мен эшакдай бойлик ташимадим, йўқ мол-дунёга итдек қўриқчилик қилмадим, энди маймунга ўхшаб ташвишга тушишга не ҳожат? Шундай экан нега қариликни бўйнимга олишим керак?!