Jorj Oruell. Filning otilishi (hikoya)
Кирилл ёзувидаги матн пастроқда
Ochigʻini aytsam, quyi Birmaning Mulmein shaharchasida koʻpchilik mendan nafratlanardi, men esa va baʼzan gʻururlanib yurardim, chunki oʻsha paytlari hayotimda bir marta boʻlsa ham odamlar eʼtiborida boʻlgandim-da.
Men politsiya zobiti edim, mamlakatda aksilevropa qarashlar ancha ildiz otgan paytlar edi. Toʻgʻri, qurol koʻtarib, qoʻzgʻolon uyushtirishga hech kimning haddi sigʻmasdi, biroq biror yevropalik xonimcha yolgʻiz oʻzi bozor oralab yurgan boʻlsa, koʻylagi nordon palma sharbati bilan bejab qoʻyilardi. Shu bois, politsiya xodimi sifatida hammaning koʻz oʻngida edim va pichingu kesatishlardan, tabiiyki, bebahra qolmasdim. Biror mugʻombir birmalik meni futbol maydonida chalib yiqitsa va birmalik hakam bunga eʼtibor qilmasa, olomon ustimdan kulib, shovqin solardi.
Bu holat bir necha marta sodir boʻldi. Oxir-oqibat, meni taʼqib qiluvchi va mazax qiluvchi sargʻish yuzlaru ortimdan aytiladigan haqoratlar asabimga tega boshladi. Eng koʻp haddidan oshadiganlari yosh buddaviy ruhoniylar edi. Shaharchada ularning soni bir necha mingdan oshar, koʻcha burchaklarida turib, yevropaliklarni masxara qilishdan boshqa ishlari yoʻq edi.
Bularning barchasi, oxir-oqibat sabr-kosamni toʻldirdi. Oʻsha paytda imperializm deganlarining haqiqiy basharasini anglab yetgandim, shu sababli ham tezroq xizmatimni yakunlashni oʻylardim. Nazariy jihatdan (yashirin, albatta) birmaliklarning yonini olib, ularga zugʻum qiluvchi inglizlarga qarshi edim. Qilayotgan ishimga kelsak, uni siz tasavvur qilganingizdan koʻra koʻproq yomon koʻrardim. Shunga oʻxshash ishda ishlab koʻrsangiz, imperiyaning iflos ishlariga yaqqol guvoh boʻlasiz. Badboʻy qafaslarda jon saqlab turgan uzoq muddatga hukm qilingan mahbuslarning tushkun qiyofalari, bambuk bilan savalanaverib momataloq boʻlib ketgan dumbalari – bularning barchasi meni aybdorlik hissiga asir qilib qoʻygandi. Biror narsaning oʻzgarishiga umid qilmasdim, chunki yosh va chalasavod edim, oʻzimni qiynayotgan muammolar haqida, Sharqda har bir ingliz ongiga majburan singdirilganidek, jimgina xayol surardim. Hattoki, Britaniya imperiyasi zavolga yuz tutayotganiga, uning oʻrnini egallash ishtiyoqidagi yosh imperiyachalar inglizlardan yaxshiroq ekaniga ham aqlim yetmasdi. Biladiganim shu ediki, oʻzim xizmat qilayotgan imperiyaga nisbatan nafratim va ishimni yanada mushkullashtirayotgan badjahl mitti maxluqlarga qarshi gʻazabim arosatida qovurilardim. Goh Britaniya rojaligi koʻzimga mazlum xalqni abadiy qoʻrquv ostida tutib turadigan zolim hokimiyatdek koʻrinar, gohida esa men uchun buddaviy ruhoniylar qorniga pichoq tirashdan ortiq quvonch yoʻqdek edi.
Bu kabi oʻylar imperializmning qoʻshimcha mahsulotidir, buni ingliz-hind rasmiylaridan soʻrab ishonch hosil qilishingiz mumkin, agar ularni ishdan boʻsh payti uchratsangiz, albatta.
Bir kuni ozgina boʻlsa ham oʻylarimni ravshanlashtiradigan bir voqea yuz berdi. Kichik voqea boʻlishiga qaramasdan, imperializmning asl mohiyatini toʻla oshkor etib, mustabid hokimiyatga doir ishlariga guvoh boʻlishimga imkon berdi. Bir kuni erta tongda shaharning narigi chekkasidagi politsiya boʻlimining uchastka inspektori qoʻngʻiroq qilib, bitta fil bozorning tit-pitini chiqarayotganini aytdi. “Iltimos, kelib biron-bir narsa qiling” emish, men nima ham qila olardim? Lekin nima boʻlayotganini oʻz koʻzim bilan koʻrish istagida otimga minib darrov yoʻlga tushdim. Yoʻl-yoʻlakay filni otish uchun ancha kichiklik qiladigan, ammo shovqini hech qursa uni qoʻrqitib qoʻyar degan oʻyda qirq toʻrt kalibrli eski Vinchester miltigʻimni olvoldim. Yoʻlda ketayotganimda birmaliklar toʻxtatib, filning qilmishlari haqida kuyib-yonib gapirib berishdi. U, albatta, yovvoyi emas, aksincha, qoʻlga oʻrgatilgan mast fil ekan. Quturgan payti zanjirlab qoʻyishgan ekanu, lekin oʻtgan kecha zanjirni uzib qochib ketibdi. Shahar aholisi fil qarshisida qurolsiz va ojiz edilar. Taʼqibdagi fil esa allaqachon birovlarning bambuk kulbasini vayron qilishga, sigirini bosib ketishga va meva doʻkonlariga bostirib kirib, mahsulotlarni paqqos tushirishga ulguribdi; bular ham yetmagandek, oldidan shaharchaning axlat tashish mashinasi chiqib qolib, filning oyoqlari ostida yerparchin boʻlibdi.
Inspektor oʻrinbosari va bir nechta hind mirshablari meni filni koʻrgan joylarida kutib turishgan ekan. U yer shaharchaning juda gʻarib qismi boʻlib, tikka togʻ yonbagʻridan pastga qarab ketgan, tomi palma barglari bilan yopilgan bambuk kulbalardan iborat ekan. Yomgʻirlar mavsumi boshlanishidan darak berayotgan bulutli boʻgʻiq tonglardan biri edi. Yoʻlda uchragan odamlardan filning qay tomonga ketganligini surishtirib, har galgidek, joʻyali javob ololmadik. Sharqda doim shunday: biron-bir voqea dastlab eshitgan paytingiz hammasi ravshandek tuyuladi, biroq voqea mohiyatiga yaqinlashganingiz sari u mavhum boʻlib boraveradi. Baʼzilar fil bu yoqqa qarab ketdi desa, boshqalari u yoqqa ketdi, deb qoʻllarini bigiz qilib yoʻl koʻrsatishadi, yana bir toifa odamlar esa fil haqida mutlaqo eshitishmaganini uqtirishdi. Sal nariroqdagi baqir-chaqirni eshitib qolmagunimizcha fil toʻgʻrisidagi hikoya gʻirt uydirma, degan qarorga kelayozgandik. Bitta qari kampir “Yoʻqollaring bu yerdan zudlik bilan, hoy bolalar!”, deya baqirgancha qoʻlidagi qamchi bilan kulbasidan chiqib kelib, bir toʻda yarim-yalangʻoch bolalarni hayday boshladi. Xuddi oʻsha yerda yosh bolalar koʻrishi mumkin boʻlmagan nimadir bordek, bir necha ayol kampirga qoʻshildi. Kulbani aylanib oʻtib, loyga chapishib yotgan qip-yalangʻoch bir kishining murdasini koʻrdim. U janubiy hindistonlik qora ishchi ekan, oʻlganiga uncha koʻp vaqt boʻlmagan. Atrofdagilarning aytishi boʻyicha, fil kulba yonida marhumning oldidan chiqib qolib, uni xartumi bilan oʻrab yerga urgan. Ayni yomgʻir mavsumi boʻlgani uchun yer ancha yumshab qolgandi, murdaning yuzi ariqqa botib ketgandi. U bagʻrini yerga berib yotar, boshi bir tomonga qayrilgan, koʻzlari ochiqligicha qotib qolgandi. Aytgancha, menga hech qachon marhumlar goʻzallashib qoladi demang. Men koʻrgan jasadlarning koʻpiga qarab boʻlmasdi. Bahaybat hayvonning oyogʻi ishchining terisini xuddi quyon terisiday shilib ketgandi.
Oʻlgan odamni koʻrishim bilan fil otadigan miltiq olib kelish uchun yaqin atrofdagi bir doʻstimning uyiga askar joʻnatdim. Otimni esa allaqachon qaytarib yuborgan edim, chunki u filning hidini olsa choʻchib ketishi va meni uloqtirib yuborishi turgan gap edi.
Bir necha daqiqadan soʻng askar miltiq va beshta patron bilan qaytib keldi, bu orada mahalliy birmaliklar kelib, fil bir necha yuz yard naridagi sholi dalalarida yurganini aytishdi. Yoʻlga tushishim bilan kvartalning deyarli barcha aholisi uylaridan chiqib, ortimdan ergashishdi. Ular miltiqni koʻrib, meni filni otishga chogʻlanyapti, deb oʻylab hayajondan baqirishardi. Fil ularning uylarini buzib tashlayotganida ham bunchalik junbushga kelishmagan xalq endi uning otilishi arafasida oʻzlarini butunlay boshqacha tutayotgan edilar. Boʻlajak hodisa ingliz olomonini qiziqtirgani kabi ular uchun ham qiziqarli edi: fil otilsa, hammalari ancha-muncha goʻsht olishlari mumkin edi-da. Bu meni noqulay ahvolga solib qoʻydi, chunki filni otish niyatim yoʻq edi – oʻzimni himoya qilmoqchi edim, xolos.
Yelkamda miltiq, buning ustiga, meni oldinga undayotgan sanoqsiz xalq lashkari oldida oʻzimni xuddi ahmoqdek his qilib tepalikdan tushdim. Pastda – kulbalardan biroz yiroqdan asfalt yoʻl oʻtgan boʻlib, undan quyiroqda hali shudgor qilinmagan boʻlsa-da, birinchi yomgʻirdan soʻng ivigan maysa bilan qoplangan, minglab yardlarga choʻzilgan boʻm-boʻsh sholi dalalari bor edi. Yoʻldan sakkiz yard narida fil chap tomonini bizga qaratib turardi. U oʻtlarni yulib, tizzasiga urib tozalab, ogʻziga solish bilan band, olomon yaqinlashayotganini esa payqamasdi.
Yoʻl oʻrtasida dafʼatan turib qoldim, chunki filni koʻrishim bilan uni otmasligim kerakligini his qildim. Harakatlanayotgan filni otish qiyin, bu – qimmatbaho texnikani pachoqlab yoʻq qilish bilan barobar edi. Iloji boricha oldi olingani maʼqul. Buni sezganda, fil tinchgina. kavsh qaytarayotgan sigirdek, hech kimga xavf tugʻdirmay oʻtlardi. Oʻshanda va hozir ham filning mastligi allaqachon yozilganiga amin edim; toki mahavati kelib, uni tutib olib ketmaguncha shunchaki tentirab yursayam boʻlaverardi…
Shunday deb oʻyladimu, ortimdan ergashib keluvchilarga qaradim. Kamida ikki mingtacha odam yigʻilgan boʻlib, bu miqdor daqiqa sayin koʻpayib borar, yoʻlning ikkala tomoni toʻsilib qolgandi. Filning otib tashlanishidan shodlanib, tomoshani intiqlik ila kutayotgan yaltir-yultur kiyimlarga chulgʻangan sargʻish basharalar dengiziga hayratomuz boqdim. Ular hiylakor koʻzboylogʻichni tomosha qilganday, meni diqqat bilan kuzatib turishardi. Olomon meni yoqtirmasa-da, qoʻlimdagi miltiq sharofati bilan tomosha qilishlariga arzirdim. Shunda filni baribir otishim kerakligini angladim. Bu fikr xayolimga toʻsatdan keldi. Odamlar mendan shuni kutishardi va uni amalga oshirishim lozim edi; ikki ming xohish meni rad etib boʻlmas kuch bilan oldinga siljitardi. Shu daqiqada, qoʻlimda miltiq bilan turgan holimda, oq tanlilarning sharqdagi hukmronligi naqadar boʻsh va samarasiz ekanligini birinchi marta idrok etdim – tashqaridan qaraganda qurol-aslahasiz mahalliy aholi oldida qurollangan oq tanli sifatida bosh rolni ijro etayotgan aktyor boʻlib koʻrinsam-da, aslida, oʻsha menga ergashib kelayotgan sargʻish basharalarning irodasi bilan dam u yoqqa, dam bu yoqqa turtilayotgan bemaʼni bir qoʻgʻirchoq edim, xolos.
Shu lahzada yana anglab yetdimki, oq tanli odam zolim boʻlsa, bu bilan oʻz erkini yoʻqqa chiqaradi. U “sohib”ning ichi boʻsh, sirti yaltiroq, ichi qaltiroq nusxasiga aylanib qoladi. Hukmronligining sharti oʻlaroq, u umrini tubjoy aholiga taʼsir oʻtkazishga sarflashi va har bir inqiroz holatida mahalliy aholi kutgan ishni bajarishi kerak. U niqob kiyadi va yuzini shu niqobga moslashtirib oladi.
Filni otishim lozim, buni miltiq olib kelishni buyurganimda zimmamga olib boʻlganman. Sohib sohibday yoʻl tutishi joiz; u qatʼiyatli koʻrinishi, fikrida qatʼiy turishi va aniq harakat qilishi lozim. Shu bois ham qoʻlda miltiq, orqamda ikki ming odam boʻlaturib, hech narsa qilmasdan serrayib turaverish mutlaqo imkonsiz edi. Olomon ustimdan kulardi…
Ammo filni otishni istamasdim. Uning bir tutam maysani fillarga xos parishonxotirlik bilan tizzalariga urishini tomosha qilib turdim. Uni otish xuddi qotillik sodir etishdek boʻlib tuyuldi. Oʻsha paytda hayvonlarni oʻldirishdan unchalik taʼsirlanmasdim, lekin hech qachon fil otib koʻrmagandim va otishni istamaganman ham (Ulkan hayvonni oʻldirish doim biroz noxush voqea). Bundan tashqari, maxluqning egasi nima derkin, axir fil tirikligida kamida yuz funtga baholansa, oʻlik holatida, ehtimol, tishlari uchungina besh funtga arzir.
Tezda biror nima qilmasam boʻlmasdi. Biz yetib borganimizda shu atrofda turgan, koʻrinishidan tajribali birmaliklarga murojaat qilib, filning oʻzini qanday tutayotganini soʻradim. Ularning barchasi bitta gapni aytishdi: agar uni yolgʻiz qoldirsangiz, siz bilan ishi boʻlmaydi, juda yaqin kelsangiz, tashlanishi mumkin.
Nima qilishim kerakligini tushunib yetdim. Men undan, aytaylik, yigirma besh yard beriroqda turib, feʼl-atvorini aniqlashim kerak. Tashlanadigan boʻlsa, otib tashlayman; agar meni payqamasa, mahavati qaytib kelguncha undan nariroqda boʻlish xavfsizroq. Biroq bunday qilmasligimni tushunib turardim. Men bamisoli qoʻlida miltiq tutgan noʻnoq bir oʻt ochuvchi edim, zamin esa yumshoq loyga aylangan, har qadamda botib ketish hech gap emasdi. Agar fil tashlanib qolsa-yu, qulay paytni boy bersam, u holda asfalt tekislovchi mashina ostiga tushib qolgan baqada tirik qolish imkoni qancha boʻlsa, menda ham shuncha imkon qolar edi. Shunga qaramay, oʻzimni emas, orqamda turgan sargʻish yuzlarning taqdirini oʻylardim, chunki oʻsha paytda olomon meni jiddiy kuzatib turardi, agar yolgʻiz boʻlganimda qoʻrquvni umuman his qilmasmidim. Oq tanlilar mahalliy aholi oldida qoʻrqmasligi kerak. Xayolimga kelgan yagona oʻy – agar biron noxushlik yuz bersa, ikki ming birmalik oyoq osti boʻlganimni, tepalikda qolgan hind singari yanchilib, jilmaygan jasadga aylanishimni koʻrishlari aniq edi. Mabodo shunday voqea sodir boʻlsa, ularning baʼzilari ustimdan kulishlari aniq. Bunday voqea yuz bermasligi kerak. Ha, hech qachon yuz bermaydi. Oldimda yakka-yu yagona yoʻl qolgandi.
Patronlarni stvolga joylab, yaxshiroq gʻoya oʻylab topish uchun yoʻlga yotib oldim. Olomon sukutga choʻmdi, va nihoyat teatr sahnasidagi parda koʻtarilganini koʻrgan tomoshabinlar singari son-sanoqsiz tomoqlardan chuqur xoʻrsiniqlar eshitildi. Ular orasida tomoqlari xursand tovush chiqarayotganlar ham bor edi.
Qoʻlimda optik moʻljalli nemis miltigʻi. Oʻshanda filning ikkala qulogʻini bir yoʻla moʻljallab otish kerakligini bilmasdim. Shu bois, fil yonlamasiga turgani uchun, uning quloq teshigini moʻljalga olishim lozim edi, biroq miya sal oldinroqda deb oʻylab, qulogʻidan bir necha dyuym beriroq joyni nishonga olibman.
Tepkini bosganimda, na oʻq ovozini eshitdim va na zarbani his qildim – oʻq aniq nishonga tekkanda shunaqa boʻladi, lekin olomon orasida xursand baqir-chaqir koʻtarilganini eshitdim. Oʻqqa duchor boʻlgan filda gʻaroyib va dahshatli oʻzgarish yuz berdi. U qimirlamadi yiqilmadi ham, lekin tanasi titrab ketdi. Oʻq zarbidan qotib qolganday edi. Juda qari koʻrina boshladi. Nihoyat, juda uzoq tuyulgan besh soniyadan soʻng, fil tiz choʻkib egilib qoldi. Ogʻzidan soʻlak oqdi. Qarilik butun tanasiga oʻz hukmini shunchalik kuchli oʻtkazgandiki, uni bemalol ming yoshlarda deb tasavvur qilish mumkin edi.
Men yana oʻsha nishonni moʻljallab oʻq uzdim. Ikkinchi zarbada ham yiqilmadi, ammo umidsiz va zaif ahvolda – oyoqlari chalkashib, boshini quyi solgancha, zoʻrgʻa turardi. Uchinchi oʻqdan keyin yiqildi. Qattiq ogʻriq butun vujudini larzaga keltirib, oyoqlari soʻnggi madordan ayrilganiga guvoh boʻldim. Yiqilayotganida tanasi xiyol koʻtarildi, orqa oyoqlari ustiga oʻtirib qolgani uchun gavdasi ulkan qoya singari, xartumi esa daraxt kabi osmonga koʻtarilganday boʻldi. U soʻnggi marta naʼra tortdi. Keyin qornini men tomonga qaratib gursillab shunday yiqildiki, goʻyo yotgan joyim qimirlab ketganday boʻldi.
Oʻrnimdan turdim. Birmaliklar allaqachon loy kechib yonimdan yugurib oʻtib ketishdi. Endi hech qachon oʻrnidan turolmasligi ravshan boʻlsa-da, fil hamon tirik edi. U ogʻriqdan ingragancha bir maromda nafas olar, ochiq ogʻzidan hiqildogʻining och pushtirang chuqurchasi koʻrinib turardi.
Filning oʻlishini uzoq kutdim, lekin nafas olishi zaiflashmasdi. Nihoyat, qolgan ikkita oʻqni yuragini tusmollab otdim. Qizil duxobadek quyuq qoni otilib ketsa ham fil baribir jon bermadi. Otgan paytimda tanasi hatto qimirlamadi ham, azobli nafas olishda toʻxtovsiz davom etaverdi. U juda sekin, azob chekib oʻlayotgandi, lekin endi mendan, odamlardan ancha olisga – oʻq azob bermaydigan joyga ketayotgandi. Bu azobga nuqta qoʻyishim kerakligini angladim. Qimirlay olmaydigan, oʻlishga ham ojiz ulkan maxluqni oʻldira olmaslik juda ayanchli edi. Uydan kichikroq miltigʻimni oldirib, uning yuragi va tomogʻiga qarata otaverdim. Bu oʻqlar unga taʼsir qilmayotganday tuyuldi – fil hansirashda davom etaverdi.
Oxir-oqibat, bu mudhish manzaraga dosh berolmay u yerdan ketdim. Keyinchalik eshitishim boʻyicha, fil naq yarim soat oʻlim bilan olishibdi. Ketishimdan oldin birmaliklar uylaridan xanjar va savat olib kelishayotganini koʻruvdim, tushgacha qolmay filning suyaklarigacha ship-shiydam qilib ketishibdi.
Albatta, oʻshandan soʻng filning otilishi boʻyicha nihoyasiz munozaralar boʻlib oʻtdi. Egasi gʻazablandi, lekin u bor-yoʻgʻi faqat bitta hind edi va tabiiyki, qoʻlidan hech narsa kelmasdi. Bundan tashqari, men qonunan toʻgʻri ish qilgandim, chunki mast fil, agar egasi boshqara olmasa, quturgan it kabi oʻldirilishi kerak edi-da. Bu borada yevropaliklar ikki xil fikr bildirishdi: kattalar mening haqligimni taʼkidlashsa, yoshlar qora ishchini oʻldirgani uchun filni otishni sharmandalik deb baholashdi, chunki bitta fil janublik yalangoyoqdan qimmat turardi. Soʻngra esa oʻsha ishchining oʻlganidan juda ham xursand boʻldim, chunki uning halokati meni qonuniy ravishda oqlab, filni otish uchun ishonarli asos vazifasini bajardi.
Ancha vaqt oʻsha fojiada hozir boʻlganlar men bu ishni odamlarning koʻziga qoʻrqoq boʻlib koʻrinmaslik uchungina qilganimni sezib qolishgan boʻlsa-ya, deb hadiksirab yurdim.
Ingliz tilidan Sojida SAMANDAROVA tarjimasi
Очиғини айтсам, қуйи Бирманинг Мулмеин шаҳарчасида кўпчилик мендан нафратланарди, мен эса ва баъзан ғурурланиб юрардим, чунки ўша пайтлари ҳаётимда бир марта бўлса ҳам одамлар эътиборида бўлгандим-да.
Мен полиция зобити эдим, мамлакатда аксилевропа қарашлар анча илдиз отган пайтлар эди. Тўғри, қурол кўтариб, қўзғолон уюштиришга ҳеч кимнинг ҳадди сиғмасди, бироқ бирор европалик хонимча ёлғиз ўзи бозор оралаб юрган бўлса, кўйлаги нордон пальма шарбати билан бежаб қўйиларди. Шу боис, полиция ходими сифатида ҳамманинг кўз ўнгида эдим ва пичингу кесатишлардан, табиийки, бебаҳра қолмасдим. Бирор муғомбир бирмалик мени футбол майдонида чалиб йиқитса ва бирмалик ҳакам бунга эътибор қилмаса, оломон устимдан кулиб, шовқин соларди.
Бу ҳолат бир неча марта содир бўлди. Охир-оқибат, мени таъқиб қилувчи ва мазах қилувчи сарғиш юзлару ортимдан айтиладиган ҳақоратлар асабимга тега бошлади. Энг кўп ҳаддидан ошадиганлари ёш буддавий руҳонийлар эди. Шаҳарчада уларнинг сони бир неча мингдан ошар, кўча бурчакларида туриб, европаликларни масхара қилишдан бошқа ишлари йўқ эди.
Буларнинг барчаси, охир-оқибат сабр-косамни тўлдирди. Ўша пайтда империализм деганларининг ҳақиқий башарасини англаб етгандим, шу сабабли ҳам тезроқ хизматимни якунлашни ўйлардим. Назарий жиҳатдан (яширин, албатта) бирмаликларнинг ёнини олиб, уларга зуғум қилувчи инглизларга қарши эдим. Қилаётган ишимга келсак, уни сиз тасаввур қилганингиздан кўра кўпроқ ёмон кўрардим. Шунга ўхшаш ишда ишлаб кўрсангиз, империянинг ифлос ишларига яққол гувоҳ бўласиз. Бадбўй қафасларда жон сақлаб турган узоқ муддатга ҳукм қилинган маҳбусларнинг тушкун қиёфалари, бамбук билан саваланавериб моматалоқ бўлиб кетган думбалари – буларнинг барчаси мени айбдорлик ҳиссига асир қилиб қўйганди. Бирор нарсанинг ўзгаришига умид қилмасдим, чунки ёш ва чаласавод эдим, ўзимни қийнаётган муаммолар ҳақида, Шарқда ҳар бир инглиз онгига мажбуран сингдирилганидек, жимгина хаёл сурардим. Ҳаттоки, Британия империяси заволга юз тутаётганига, унинг ўрнини эгаллаш иштиёқидаги ёш империячалар инглизлардан яхшироқ эканига ҳам ақлим етмасди. Биладиганим шу эдики, ўзим хизмат қилаётган империяга нисбатан нафратим ва ишимни янада мушкуллаштираётган баджаҳл митти махлуқларга қарши ғазабим аросатида қовурилардим. Гоҳ Британия рожалиги кўзимга мазлум халқни абадий қўрқув остида тутиб турадиган золим ҳокимиятдек кўринар, гоҳида эса мен учун буддавий руҳонийлар қорнига пичоқ тирашдан ортиқ қувонч йўқдек эди.
Бу каби ўйлар империализмнинг қўшимча маҳсулотидир, буни инглиз-ҳинд расмийларидан сўраб ишонч ҳосил қилишингиз мумкин, агар уларни ишдан бўш пайти учратсангиз, албатта.
Бир куни озгина бўлса ҳам ўйларимни равшанлаштирадиган бир воқеа юз берди. Кичик воқеа бўлишига қарамасдан, империализмнинг асл моҳиятини тўла ошкор этиб, мустабид ҳокимиятга доир ишларига гувоҳ бўлишимга имкон берди. Бир куни эрта тонгда шаҳарнинг нариги чеккасидаги полиция бўлимининг участка инспектори қўнғироқ қилиб, битта фил бозорнинг тит-питини чиқараётганини айтди. “Илтимос, келиб бирон-бир нарса қилинг” эмиш, мен нима ҳам қила олардим? Лекин нима бўлаётганини ўз кўзим билан кўриш истагида отимга миниб дарров йўлга тушдим. Йўл-йўлакай филни отиш учун анча кичиклик қиладиган, аммо шовқини ҳеч қурса уни қўрқитиб қўяр деган ўйда қирқ тўрт калибрли эски Винчестер милтиғимни олволдим. Йўлда кетаётганимда бирмаликлар тўхтатиб, филнинг қилмишлари ҳақида куйиб-ёниб гапириб беришди. У, албатта, ёввойи эмас, аксинча, қўлга ўргатилган маст фил экан. Қутурган пайти занжирлаб қўйишган экану, лекин ўтган кеча занжирни узиб қочиб кетибди. Шаҳар аҳолиси фил қаршисида қуролсиз ва ожиз эдилар. Таъқибдаги фил эса аллақачон бировларнинг бамбук кулбасини вайрон қилишга, сигирини босиб кетишга ва мева дўконларига бостириб кириб, маҳсулотларни паққос туширишга улгурибди; булар ҳам етмагандек, олдидан шаҳарчанинг ахлат ташиш машинаси чиқиб қолиб, филнинг оёқлари остида ерпарчин бўлибди.
Инспектор ўринбосари ва бир нечта ҳинд миршаблари мени филни кўрган жойларида кутиб туришган экан. У ер шаҳарчанинг жуда ғариб қисми бўлиб, тикка тоғ ёнбағридан пастга қараб кетган, томи пальма барглари билан ёпилган бамбук кулбалардан иборат экан. Ёмғирлар мавсуми бошланишидан дарак бераётган булутли бўғиқ тонглардан бири эди. Йўлда учраган одамлардан филнинг қай томонга кетганлигини суриштириб, ҳар галгидек, жўяли жавоб ололмадик. Шарқда доим шундай: бирон-бир воқеа дастлаб эшитган пайтингиз ҳаммаси равшандек туюлади, бироқ воқеа моҳиятига яқинлашганингиз сари у мавҳум бўлиб бораверади. Баъзилар фил бу ёққа қараб кетди деса, бошқалари у ёққа кетди, деб қўлларини бигиз қилиб йўл кўрсатишади, яна бир тоифа одамлар эса фил ҳақида мутлақо эшитишмаганини уқтиришди. Сал нарироқдаги бақир-чақирни эшитиб қолмагунимизча фил тўғрисидаги ҳикоя ғирт уйдирма, деган қарорга келаёзгандик. Битта қари кампир “Йўқолларинг бу ердан зудлик билан, ҳой болалар!”, дея бақирганча қўлидаги қамчи билан кулбасидан чиқиб келиб, бир тўда ярим-яланғоч болаларни ҳайдай бошлади. Худди ўша ерда ёш болалар кўриши мумкин бўлмаган нимадир бордек, бир неча аёл кампирга қўшилди. Кулбани айланиб ўтиб, лойга чапишиб ётган қип-яланғоч бир кишининг мурдасини кўрдим. У жанубий ҳиндистонлик қора ишчи экан, ўлганига унча кўп вақт бўлмаган. Атрофдагиларнинг айтиши бўйича, фил кулба ёнида марҳумнинг олдидан чиқиб қолиб, уни хартуми билан ўраб ерга урган. Айни ёмғир мавсуми бўлгани учун ер анча юмшаб қолганди, мурданинг юзи ариққа ботиб кетганди. У бағрини ерга бериб ётар, боши бир томонга қайрилган, кўзлари очиқлигича қотиб қолганди. Айтганча, менга ҳеч қачон марҳумлар гўзаллашиб қолади деманг. Мен кўрган жасадларнинг кўпига қараб бўлмасди. Баҳайбат ҳайвоннинг оёғи ишчининг терисини худди қуён терисидай шилиб кетганди.
Ўлган одамни кўришим билан фил отадиган милтиқ олиб келиш учун яқин атрофдаги бир дўстимнинг уйига аскар жўнатдим. Отимни эса аллақачон қайтариб юборган эдим, чунки у филнинг ҳидини олса чўчиб кетиши ва мени улоқтириб юбориши турган гап эди.
Бир неча дақиқадан сўнг аскар милтиқ ва бешта патрон билан қайтиб келди, бу орада маҳаллий бирмаликлар келиб, фил бир неча юз ярд наридаги шоли далаларида юрганини айтишди. Йўлга тушишим билан кварталнинг деярли барча аҳолиси уйларидан чиқиб, ортимдан эргашишди. Улар милтиқни кўриб, мени филни отишга чоғланяпти, деб ўйлаб ҳаяжондан бақиришарди. Фил уларнинг уйларини бузиб ташлаётганида ҳам бунчалик жунбушга келишмаган халқ энди унинг отилиши арафасида ўзларини бутунлай бошқача тутаётган эдилар. Бўлажак ҳодиса инглиз оломонини қизиқтиргани каби улар учун ҳам қизиқарли эди: фил отилса, ҳаммалари анча-мунча гўшт олишлари мумкин эди-да. Бу мени ноқулай аҳволга солиб қўйди, чунки филни отиш ниятим йўқ эди – ўзимни ҳимоя қилмоқчи эдим, холос.
Елкамда милтиқ, бунинг устига, мени олдинга ундаётган саноқсиз халқ лашкари олдида ўзимни худди аҳмоқдек ҳис қилиб тепаликдан тушдим. Пастда – кулбалардан бироз йироқдан асфальт йўл ўтган бўлиб, ундан қуйироқда ҳали шудгор қилинмаган бўлса-да, биринчи ёмғирдан сўнг ивиган майса билан қопланган, минглаб ярдларга чўзилган бўм-бўш шоли далалари бор эди. Йўлдан саккиз ярд нарида фил чап томонини бизга қаратиб турарди. У ўтларни юлиб, тиззасига уриб тозалаб, оғзига солиш билан банд, оломон яқинлашаётганини эса пайқамасди.
Йўл ўртасида дафъатан туриб қолдим, чунки филни кўришим билан уни отмаслигим кераклигини ҳис қилдим. Ҳаракатланаётган филни отиш қийин, бу – қимматбаҳо техникани пачоқлаб йўқ қилиш билан баробар эди. Иложи борича олди олингани маъқул. Буни сезганда, фил тинчгина. кавш қайтараётган сигирдек, ҳеч кимга хавф туғдирмай ўтларди. Ўшанда ва ҳозир ҳам филнинг мастлиги аллақачон ёзилганига амин эдим; токи маҳавати келиб, уни тутиб олиб кетмагунча шунчаки тентираб юрсаям бўлаверарди…
Шундай деб ўйладиму, ортимдан эргашиб келувчиларга қарадим. Камида икки мингтача одам йиғилган бўлиб, бу миқдор дақиқа сайин кўпайиб борар, йўлнинг иккала томони тўсилиб қолганди. Филнинг отиб ташланишидан шодланиб, томошани интиқлик ила кутаётган ялтир-юлтур кийимларга чулғанган сарғиш башаралар денгизига ҳайратомуз боқдим. Улар ҳийлакор кўзбойлоғични томоша қилгандай, мени диққат билан кузатиб туришарди. Оломон мени ёқтирмаса-да, қўлимдаги милтиқ шарофати билан томоша қилишларига арзирдим. Шунда филни барибир отишим кераклигини англадим. Бу фикр хаёлимга тўсатдан келди. Одамлар мендан шуни кутишарди ва уни амалга оширишим лозим эди; икки минг хоҳиш мени рад этиб бўлмас куч билан олдинга силжитарди. Шу дақиқада, қўлимда милтиқ билан турган ҳолимда, оқ танлиларнинг шарқдаги ҳукмронлиги нақадар бўш ва самарасиз эканлигини биринчи марта идрок этдим – ташқаридан қараганда қурол-аслаҳасиз маҳаллий аҳоли олдида қуролланган оқ танли сифатида бош ролни ижро этаётган актёр бўлиб кўринсам-да, аслида, ўша менга эргашиб келаётган сарғиш башараларнинг иродаси билан дам у ёққа, дам бу ёққа туртилаётган бемаъни бир қўғирчоқ эдим, холос.
Шу лаҳзада яна англаб етдимки, оқ танли одам золим бўлса, бу билан ўз эркини йўққа чиқаради. У “соҳиб”нинг ичи бўш, сирти ялтироқ, ичи қалтироқ нусхасига айланиб қолади. Ҳукмронлигининг шарти ўлароқ, у умрини тубжой аҳолига таъсир ўтказишга сарфлаши ва ҳар бир инқироз ҳолатида маҳаллий аҳоли кутган ишни бажариши керак. У ниқоб кияди ва юзини шу ниқобга мослаштириб олади.
Филни отишим лозим, буни милтиқ олиб келишни буюрганимда зиммамга олиб бўлганман. Соҳиб соҳибдай йўл тутиши жоиз; у қатъиятли кўриниши, фикрида қатъий туриши ва аниқ ҳаракат қилиши лозим. Шу боис ҳам қўлда милтиқ, орқамда икки минг одам бўлатуриб, ҳеч нарса қилмасдан серрайиб туравериш мутлақо имконсиз эди. Оломон устимдан куларди…
Аммо филни отишни истамасдим. Унинг бир тутам майсани филларга хос паришонхотирлик билан тиззаларига уришини томоша қилиб турдим. Уни отиш худди қотиллик содир этишдек бўлиб туюлди. Ўша пайтда ҳайвонларни ўлдиришдан унчалик таъсирланмасдим, лекин ҳеч қачон фил отиб кўрмагандим ва отишни истамаганман ҳам (Улкан ҳайвонни ўлдириш доим бироз нохуш воқеа). Бундан ташқари, махлуқнинг эгаси нима деркин, ахир фил тириклигида камида юз фунтга баҳоланса, ўлик ҳолатида, эҳтимол, тишлари учунгина беш фунтга арзир.
Тезда бирор нима қилмасам бўлмасди. Биз етиб борганимизда шу атрофда турган, кўринишидан тажрибали бирмаликларга мурожаат қилиб, филнинг ўзини қандай тутаётганини сўрадим. Уларнинг барчаси битта гапни айтишди: агар уни ёлғиз қолдирсангиз, сиз билан иши бўлмайди, жуда яқин келсангиз, ташланиши мумкин.
Нима қилишим кераклигини тушуниб етдим. Мен ундан, айтайлик, йигирма беш ярд берироқда туриб, феъл-атворини аниқлашим керак. Ташланадиган бўлса, отиб ташлайман; агар мени пайқамаса, маҳавати қайтиб келгунча ундан нарироқда бўлиш хавфсизроқ. Бироқ бундай қилмаслигимни тушуниб турардим. Мен бамисоли қўлида милтиқ тутган нўноқ бир ўт очувчи эдим, замин эса юмшоқ лойга айланган, ҳар қадамда ботиб кетиш ҳеч гап эмасди. Агар фил ташланиб қолса-ю, қулай пайтни бой берсам, у ҳолда асфальт текисловчи машина остига тушиб қолган бақада тирик қолиш имкони қанча бўлса, менда ҳам шунча имкон қолар эди. Шунга қарамай, ўзимни эмас, орқамда турган сарғиш юзларнинг тақдирини ўйлардим, чунки ўша пайтда оломон мени жиддий кузатиб турарди, агар ёлғиз бўлганимда қўрқувни умуман ҳис қилмасмидим. Оқ танлилар маҳаллий аҳоли олдида қўрқмаслиги керак. Хаёлимга келган ягона ўй – агар бирон нохушлик юз берса, икки минг бирмалик оёқ ости бўлганимни, тепаликда қолган ҳинд сингари янчилиб, жилмайган жасадга айланишимни кўришлари аниқ эди. Мабодо шундай воқеа содир бўлса, уларнинг баъзилари устимдан кулишлари аниқ. Бундай воқеа юз бермаслиги керак. Ҳа, ҳеч қачон юз бермайди. Олдимда якка-ю ягона йўл қолганди.
Патронларни стволга жойлаб, яхшироқ ғоя ўйлаб топиш учун йўлга ётиб олдим. Оломон сукутга чўмди, ва ниҳоят театр саҳнасидаги парда кўтарилганини кўрган томошабинлар сингари сон-саноқсиз томоқлардан чуқур хўрсиниқлар эшитилди. Улар орасида томоқлари хурсанд товуш чиқараётганлар ҳам бор эди.
Қўлимда оптик мўлжалли немис милтиғи. Ўшанда филнинг иккала қулоғини бир йўла мўлжаллаб отиш кераклигини билмасдим. Шу боис, фил ёнламасига тургани учун, унинг қулоқ тешигини мўлжалга олишим лозим эди, бироқ мия сал олдинроқда деб ўйлаб, қулоғидан бир неча дюйм берироқ жойни нишонга олибман.
Тепкини босганимда, на ўқ овозини эшитдим ва на зарбани ҳис қилдим – ўқ аниқ нишонга текканда шунақа бўлади, лекин оломон орасида хурсанд бақир-чақир кўтарилганини эшитдим. Ўққа дучор бўлган филда ғаройиб ва даҳшатли ўзгариш юз берди. У қимирламади йиқилмади ҳам, лекин танаси титраб кетди. Ўқ зарбидан қотиб қолгандай эди. Жуда қари кўрина бошлади. Ниҳоят, жуда узоқ туюлган беш сониядан сўнг, фил тиз чўкиб эгилиб қолди. Оғзидан сўлак оқди. Қарилик бутун танасига ўз ҳукмини шунчалик кучли ўтказгандики, уни бемалол минг ёшларда деб тасаввур қилиш мумкин эди.
Мен яна ўша нишонни мўлжаллаб ўқ уздим. Иккинчи зарбада ҳам йиқилмади, аммо умидсиз ва заиф аҳволда – оёқлари чалкашиб, бошини қуйи солганча, зўрға турарди. Учинчи ўқдан кейин йиқилди. Қаттиқ оғриқ бутун вужудини ларзага келтириб, оёқлари сўнгги мадордан айрилганига гувоҳ бўлдим. Йиқилаётганида танаси хиёл кўтарилди, орқа оёқлари устига ўтириб қолгани учун гавдаси улкан қоя сингари, хартуми эса дарахт каби осмонга кўтарилгандай бўлди. У сўнгги марта наъра тортди. Кейин қорнини мен томонга қаратиб гурсиллаб шундай йиқилдики, гўё ётган жойим қимирлаб кетгандай бўлди.
Ўрнимдан турдим. Бирмаликлар аллақачон лой кечиб ёнимдан югуриб ўтиб кетишди. Энди ҳеч қачон ўрнидан туролмаслиги равшан бўлса-да, фил ҳамон тирик эди. У оғриқдан инграганча бир маромда нафас олар, очиқ оғзидан ҳиқилдоғининг оч пуштиранг чуқурчаси кўриниб турарди.
Филнинг ўлишини узоқ кутдим, лекин нафас олиши заифлашмасди. Ниҳоят, қолган иккита ўқни юрагини тусмоллаб отдим. Қизил духобадек қуюқ қони отилиб кетса ҳам фил барибир жон бермади. Отган пайтимда танаси ҳатто қимирламади ҳам, азобли нафас олишда тўхтовсиз давом этаверди. У жуда секин, азоб чекиб ўлаётганди, лекин энди мендан, одамлардан анча олисга – ўқ азоб бермайдиган жойга кетаётганди. Бу азобга нуқта қўйишим кераклигини англадим. Қимирлай олмайдиган, ўлишга ҳам ожиз улкан махлуқни ўлдира олмаслик жуда аянчли эди. Уйдан кичикроқ милтиғимни олдириб, унинг юраги ва томоғига қарата отавердим. Бу ўқлар унга таъсир қилмаётгандай туюлди – фил ҳансирашда давом этаверди.
Охир-оқибат, бу мудҳиш манзарага дош беролмай у ердан кетдим. Кейинчалик эшитишим бўйича, фил нақ ярим соат ўлим билан олишибди. Кетишимдан олдин бирмаликлар уйларидан ханжар ва сават олиб келишаётганини кўрувдим, тушгача қолмай филнинг суякларигача шип-шийдам қилиб кетишибди.
Албатта, ўшандан сўнг филнинг отилиши бўйича ниҳоясиз мунозаралар бўлиб ўтди. Эгаси ғазабланди, лекин у бор-йўғи фақат битта ҳинд эди ва табиийки, қўлидан ҳеч нарса келмасди. Бундан ташқари, мен қонунан тўғри иш қилгандим, чунки маст фил, агар эгаси бошқара олмаса, қутурган ит каби ўлдирилиши керак эди-да. Бу борада европаликлар икки хил фикр билдиришди: катталар менинг ҳақлигимни таъкидлашса, ёшлар қора ишчини ўлдиргани учун филни отишни шармандалик деб баҳолашди, чунки битта фил жанублик ялангоёқдан қиммат турарди. Сўнгра эса ўша ишчининг ўлганидан жуда ҳам хурсанд бўлдим, чунки унинг ҳалокати мени қонуний равишда оқлаб, филни отиш учун ишонарли асос вазифасини бажарди.
Анча вақт ўша фожиада ҳозир бўлганлар мен бу ишни одамларнинг кўзига қўрқоқ бўлиб кўринмаслик учунгина қилганимни сезиб қолишган бўлса-я, деб ҳадиксираб юрдим.