Nazar Eshonqul. San’at
| Кирилл ёзувидаги матн пастроқда
Mamlakat podshosining oldiga bir kishi keldi.
-Men rassomman, - dedi u. – Umrim qashshoqlikda o‘tdi, hayotimda shunday kunlar bo‘ldiki, eslashning o‘zi dahshat. Men endi ochlikdan juda qo‘rqaman. Senga o‘zimning suratlarimni sotishim mumkin. Suratlarim juda g‘aroyib, u odam qurbi yetmaydigan ishlarga qodir. Agar xohlasang senga g‘alabaning suratini chizib beraman, u orqali sen qo‘shni shohlikni osongina bosib olasan yoki bo‘lmasa go‘zal bir qizning suratini chizib beraman.
Shoh endi oyog‘ini uzatib yotadigan darajada qarib qolgan, lekin yuragi tinch emas edi. Shohlikda tez-tez g‘alayon bo‘lib turardi. Odamlar o‘z haq-huquqlarini talab qilib, goh narh navoning oshib ketganiga, goh uzluksiz soliqlarga qarshi norozilik bildirib turishar, saroy ahli juda bezovta edi. Odamlarda shohga nisbatan ishonchsizlik kuchayib borar, ba’zi joylarda hukumat qo‘shinlari bilan to‘qnashuvlar sodir bo‘layotgan edi. –Menga qo‘shni yerning keragi yo‘q,-dedi shoh rassomga.-O‘zimda ham ortiqcha yerlar oshib-toshib yotibdi. Agar sen rostdan ham shunday mo‘‘jizali suratlar chiza olsang, unda menga osoyishtalikning suratini chizib ber. Odamlar hech qachon g‘avg‘o qilmasinlar, g‘alayon ham bo‘lmasin, mening chizgan chizig‘imdan chiqishmasin. Mamlakatdagi masalalarni hal yetishda faqat mening haqim bo‘lsin.
Rassom darrov ishga kirishdi. U har xil bo‘yoqlarda avval shohlikning, so‘ng unda yashayotgan fuqoralarning suratini chizdi, - lekin suratdagi odamlar favqulodda itoatkor, mo‘min va mehnatkash edi. Rassom ularni g‘oyat qunt va ustaliku bilan chizar, uning qo‘li jodugarlarnikidek harakat qilardi. Surat chizilgan sayin shohlikdagi odamlarning ham tabiati asta-sekin o‘zgarib borardi: shaharlarda g‘alayonlar birin ketin tinchiy boshlagan edi. qandaydir sehrli kuch ularning ko‘ngillaridagi norozilik iplarini uzib tashalardi: odamlar ishlashar, nima berishsa qanoat qilishar, teatrga, kinolarga borishar, qo‘shiq ham eshitishardi, biroq g‘alayon qilishmasdi.
Rassom shohning talabiga binoan ularni rostdan ham maldaniyatli qilib tasvirlagandi. Mamlakatda hamma shohona kiyinib yurar va shoh bilan bir qozondan ovqat ham yeya olardi. Eng qashshoqchilik yillari ham bu shohlik fuqoralari to‘qlardek, shodu-xurram kun kechirishardi. Surat shohga juda ma’qul bo‘ldi. Ayniqsa, fuqarolarning o‘ziga haddan ortiq sodiqligidan xursand edi U Rassom ko‘ngli tusaganicha taqdirladi va suratni abadiy asrash uchun saroyning to‘riga osib qo‘ydi.
Rassom tirikchilik ilinjida hamma joyda – shaharda, qishloqlarda, kent va viloyatlarda, qo‘rg‘on va qal’alarda, qarorgoh va jang maydonlarida kezib yurar va uning suratlari hamma joyda munosib taqdirlanardi.
U uzoq yillar qirollarga va vazirlarga goh sirli qurolning, goh kishanning, goh boylikning, goh ochlikning, goh qullikning, goh hiyonatning, goh urushning suratini chizib berib yurdi. U uzoq umr ko‘rdi, biroq undan biron marta ham baxtnig suratini chizib berishni so‘rashmadi.
Bir mamlakatda kambag‘al rassom yashardi. U ayanchli darajada qashshoq, ustiga-ustak juda ham yolg‘iz edi: u hayotni qanday tushunsa, shunday ko‘rinishda chizar, lekin uni hech kim tushunmas, suratlari past narxda sotilardi. Omadsiz rassom bir kuni ko‘chada – aynan ko‘chada, chunki malikalarni boshqa joyda uchratish mumkin emas, buni ertaklar ham tasdiqlaydi, - shahar aylanib yurgan malikani ko‘rdi-yu, unga oshiq bo‘lib qoldi; muhabbat uni devonaga aylantirdi: u malikaning ismini aytib, ko‘cha-kuyda sang‘ib yuradigan va esiga tushib qolgan joyda – toshga ham, devorga ham uning suratini chizadigan bo‘lib qoldi. Bu holni malikaga yetkazdilar. Malika qah-qah urib kuldi-yu, rassomni chaqirib, avval masxara qildi. Lekin malika rassomning ko‘zlariga boqib dong qotdi. Bu ko‘z emas, tun qo‘ynida porlab turgan mash’ala edi: u yerda musibat va sitamlarning yog‘dulangan bo‘yoqlari jilva qilardi. «Agar mening suratimni xuddi o‘zimdek qilib chizolsang, men senga tegishga roziman – dedi malika.- Faqat surat ham men kabi jonli bo‘lishi shart.» U qashshoq kishilarni yoqtirmasdi, biroq, mamlakatdagi yagona rassomning ko‘nglini qoldirishdan ham qo‘rqardi, shuning uchun hech qachon amalga oshmaydigan shart bilan uning muhabbatini rad etmoqchi edi.
Rassom mashaqqat bilan uzoq yillar yolg‘iz surat ustida ishladi. U yana ham qashshoqlashdi, egnidagi kiyimlar juldurga aylandi, yeyishga noni qolmadi, tushkunlikning barcha ayanchli va xaroba ko‘chalarini bir-bir kezib chiqdi, lekin ixlos bilan ishlayverdi. Charchagan yoki umidsizlikka tushgan paytlari malikaning go‘zal chehrasini ko‘z oldiga keltirib, unga yalinib yolvordi, iltijo qildi, yig‘ladi, sog‘inch va visol onlariga umid hamda yolg‘izlik musibati unga kuch bag‘ishladi: u bo‘yoqqa o‘zining qonini qo‘shib yangi-yangi ranglar topdi, qarochiqlarga ko‘zlarining nurini baxshid va etdi, oradan yillar o‘tib, rassomni masxara qilish uchun malikaning o‘zi unikiga tashrif buyurdi. U rassomni ko‘rib, yanada hayratda qoldi – rassom juda ham yasharib ketgan, ko‘zlarida baxt va muhabbatning olovlari yonar, yuzida ulug‘vorlik aks etar, yonida esa xuddi malikaga o‘xshash, go‘yo malikaning egizagiday, xuddi malikaning ko‘zga tashlanar va tashlanmas nuqsonlari taroshlab chiqilganday malikadan-da latofatliroq, endigina ochilgan guldek so‘lim va nazokatli qiz ham turardi. qiz malikadan ham go‘zalroq va jozibaliroq edi – rassom unga xayolning ranglarini bergandi, muhabbatning buyukligi bilan ishlangan go‘zal bir iloha yaralgan edi: u qah-qah otib kula olar, rassomning xonasini mushku anbarga va gul xidiga to‘ldirib farishtalarday raqs tushib yurardi. Bu rassom qalbi va muhabbatining timsoli edi. Rassom o‘zi yaratgan ilohani ko‘rib, aqli-xushidan ayrilgan, u malikani ham, bergan va’dasini ham unuttgandi; «Malikam, - dedi rassom, - men sizning muhabbatingizda yillar mashaqqat chekdim, yig‘ladim-siqtadim, qalbimni g‘am-anduh so‘ndirdi. Ko‘zlarim yo‘lingizda nogiron bo‘ldi, lekin siz shu yillarda hatto mendan biron marta ham hol so‘ramadingiz, aksincha, ustimdan kulib, meni telba, deya ovoza qildingiz. Men uchun eng og‘ir bo‘lgan uqubatli davrda menga faqat shu suratgina taskin berdi, menga qunt va ishonch bag‘ishlab turdi. Suratni chizib bo‘lgach tushundim, men sizni emas, aslida sizning qiyofangizda bo‘lgan bu siymoni sevgan ekanman. Men izlaganimni topdim, biz ahdu-paymon qildik, mendek bir qashshoq rassom faqat shu malakning tengiman, sizning emas, malikam». Shunday deya rassom chehrasidan malohat taralib turgan qizni yetaklab uyiga kirib ketdi...
Biz aslida sevganimiz timsolidagi boshqa qiyofani sevamiz. Buni anglash uchun rassom kabi xo‘rlikni boshdan kechirishimiz kerak.
Назар Эшонқул. Санъат
Мамлакат подшосининг олдига бир киши келди.
-Мен рассомман, - деди у. – Умрим қашшоқликда ўтди, ҳаётимда шундай кунлар бўлдики, эслашнинг ўзи даҳшат. Мен энди очликдан жуда қўрқаман. Сенга ўзимнинг суратларимни сотишим мумкин. Суратларим жуда ғаройиб, у одам қурби етмайдиган ишларга қодир. Aгар хоҳласанг сенга ғалабанинг суратини чизиб бераман, у орқали сен қўшни шоҳликни осонгина босиб оласан ёки бўлмаса гўзал бир қизнинг суратини чизиб бераман.
Шоҳ энди оёғини узатиб ётадиган даражада қариб қолган, лекин юраги тинч эмас эди. Шоҳликда тез-тез ғалаён бўлиб турарди. Одамлар ўз ҳақ-ҳуқуқларини талаб қилиб, гоҳ нарҳ навонинг ошиб кетганига, гоҳ узлуксиз солиқларга қарши норозилик билдириб туришар, сарой аҳли жуда безовта эди. Одамларда шоҳга нисбатан ишончсизлик кучайиб борар, ба’зи жойларда ҳукумат қўшинлари билан тўқнашувлар содир бўлаётган эди. –Менга қўшни ернинг кераги йўқ,-деди шоҳ рассомга.-Ўзимда ҳам ортиқча ерлар ошиб-тошиб ётибди. Aгар сен ростдан ҳам шундай мў‘жизали суратлар чиза олсанг, унда менга осойишталикнинг суратини чизиб бер. Одамлар ҳеч қачон ғавғо қилмасинлар, ғалаён ҳам бўлмасин, менинг чизган чизиғимдан чиқишмасин. Мамлакатдаги масалаларни ҳал етишда фақат менинг ҳақим бўлсин.
Рассом дарров ишга киришди. У ҳар хил бўёқларда аввал шоҳликнинг, сўнг унда яшаётган фуқораларнинг суратини чизди, - лекин суратдаги одамлар фавқулодда итоаткор, мўмин ва меҳнаткаш эди. Рассом уларни ғоят қунт ва усталику билан чизар, унинг қўли жодугарларникидек ҳаракат қиларди. Сурат чизилган сайин шоҳликдаги одамларнинг ҳам табиати аста-секин ўзгариб борарди: шаҳарларда ғалаёнлар бирин кетин тинчий бошлаган эди. қандайдир сеҳрли куч уларнинг кўнгилларидаги норозилик ипларини узиб ташаларди: одамлар ишлашар, нима беришса қаноат қилишар, театрга, киноларга боришар, қўшиқ ҳам эшитишарди, бироқ ғалаён қилишмасди.
Рассом шоҳнинг талабига биноан уларни ростдан ҳам маданиятли қилиб тасвирлаганди. Мамлакатда ҳамма шоҳона кийиниб юрар ва шоҳ билан бир қозондан овқат ҳам ея оларди. Энг қашшоқчилик йиллари ҳам бу шоҳлик фуқоралари тўқлардек, шоду-хуррам кун кечиришарди. Сурат шоҳга жуда маъқул бўлди. Aйниқса, фуқароларнинг ўзига ҳаддан ортиқ содиқлигидан хурсанд эди У Рассом кўнгли тусаганича тақдирлади ва суратни абадий асраш учун саройнинг тўрига осиб қўйди.
Рассом тирикчилик илинжида ҳамма жойда – шаҳарда, қишлоқларда, кент ва вилоятларда, қўрғон ва қал’аларда, қароргоҳ ва жанг майдонларида кезиб юрар ва унинг суратлари ҳамма жойда муносиб тақдирланарди.
У узоқ йиллар қиролларга ва вазирларга гоҳ сирли қуролнинг, гоҳ кишаннинг, гоҳ бойликнинг, гоҳ очликнинг, гоҳ қулликнинг, гоҳ ҳиёнатнинг, гоҳ урушнинг суратини чизиб бериб юрди. У узоқ умр кўрди, бироқ ундан бирон марта ҳам бахтнинг суратини чизиб беришни сўрашмади.
Бир мамлакатда камбағал рассом яшарди. У аянчли даражада қашшоқ, устига-устак жуда ҳам ёлғиз эди: у ҳаётни қандай тушунса, шундай кўринишда чизар, лекин уни ҳеч ким тушунмас, суратлари паст нархда сотиларди. Омадсиз рассом бир куни кўчада – айнан кўчада, чунки маликаларни бошқа жойда учратиш мумкин эмас, буни эртаклар ҳам тасдиқлайди, - шаҳар айланиб юрган маликани кўрди-ю, унга ошиқ бўлиб қолди; муҳаббат уни девонага айлантирди: у маликанинг исмини айтиб, кўча-куйда санғиб юрадиган ва эсига тушиб қолган жойда – тошга ҳам, деворга ҳам унинг суратини чизадиган бўлиб қолди. Бу ҳолни маликага етказдилар. Малика қаҳ-қаҳ уриб кулди-ю, рассомни чақириб, аввал масхара қилди. Лекин малика рассомнинг кўзларига боқиб донг қотди. Бу кўз эмас, тун қўйнида порлаб турган машъала эди: у ерда мусибат ва ситамларнинг ёғдуланган бўёқлари жилва қиларди. «Aгар менинг суратимни худди ўзимдек қилиб чизолсанг, мен сенга тегишга розиман – деди малика.- Фақат сурат ҳам мен каби жонли бўлиши шарт.» У қашшоқ кишиларни ёқтирмасди, бироқ, мамлакатдаги ягона рассомнинг кўнглини қолдиришдан ҳам қўрқарди, шунинг учун ҳеч қачон амалга ошмайдиган шарт билан унинг муҳаббатини рад этмоқчи эди.
Рассом машаққат билан узоқ йиллар ёлғиз сурат устида ишлади. У яна ҳам қашшоқлашди, эгнидаги кийимлар жулдурга айланди, ейишга нони қолмади, тушкунликнинг барча аянчли ва хароба кўчаларини бир-бир кезиб чиқди, лекин ихлос билан ишлайверди. Чарчаган ёки умидсизликка тушган пайтлари маликанинг гўзал чеҳрасини кўз олдига келтириб, унга ялиниб ёлворди, илтижо қилди, йиғлади, соғинч ва висол онларига умид ҳамда ёлғизлик мусибати унга куч бағишлади: у бўёққа ўзининг қонини қўшиб янги-янги ранглар топди, қарочиқларга кўзларининг нурини бахшид ва этди, орадан йиллар ўтиб, рассомни масхара қилиш учун маликанинг ўзи уникига ташриф буюрди. У рассомни кўриб, янада ҳайратда қолди – рассом жуда ҳам яшариб кетган, кўзларида бахт ва муҳаббатнинг оловлари ёнар, юзида улуғворлик акс этар, ёнида эса худди маликага ўхшаш, гўё маликанинг эгизагидай, худди маликанинг кўзга ташланар ва ташланмас нуқсонлари тарошлаб чиқилгандай маликадан-да латофатлироқ, эндигина очилган гулдек сўлим ва назокатли қиз ҳам турарди. қиз маликадан ҳам гўзалроқ ва жозибалироқ эди – рассом унга хаёлнинг рангларини берганди, муҳаббатнинг буюклиги билан ишланган гўзал бир илоҳа яралган эди: у қаҳ-қаҳ отиб кула олар, рассомнинг хонасини мушку анбарга ва гул хидига тўлдириб фаришталардай рақс тушиб юрарди. Бу рассом қалби ва муҳаббатининг тимсоли эди. Рассом ўзи яратган илоҳани кўриб, ақли-хушидан айрилган, у маликани ҳам, берган ваъдасини ҳам унуттганди; «Маликам, - деди рассом, - мен сизнинг муҳаббатингизда йиллар машаққат чекдим, йиғладим-сиқтадим, қалбимни ғам-андуҳ сўндирди. Кўзларим йўлингизда ногирон бўлди, лекин сиз шу йилларда ҳатто мендан бирон марта ҳам ҳол сўрамадингиз, аксинча, устимдан кулиб, мени телба, дея овоза қилдингиз. Мен учун энг оғир бўлган уқубатли даврда менга фақат шу суратгина таскин берди, менга қунт ва ишонч бағишлаб турди. Суратни чизиб бўлгач тушундим, мен сизни эмас, аслида сизнинг қиёфангизда бўлган бу сиймони севган эканман. Мен излаганимни топдим, биз аҳду-паймон қилдик, мендек бир қашшоқ рассом фақат шу малакнинг тенгиман, сизнинг эмас, маликам». Шундай дея рассом чеҳрасидан малоҳат таралиб турган қизни етаклаб уйига кириб кетди...
Биз аслида севганимиз тимсолидаги бошқа қиёфани севамиз. Буни англаш учун рассом каби хўрликни бошдан кечиришимиз керак.