| Кирилл ёзувидаги матн пастроқда

O‘limidan ikki yil oldin otam menga qo‘lyozmalari, qaydnoma va daftarlari bilan to‘la kichik bir jomadon berdi. Har doimgidek hazilomuz va biroz istehzo aralash bularni o‘zi o‘tgandan so‘ng, ya’ni qazosidan keyin o‘qishimni aytdi. “Bir ko‘z tashlarsan, – dedi iymanibroq. – Orasida yaraydiganlari bo‘lsa, ehtimol, mendan keyin tanlab nashr qildirarsan.”

O‘shanda biz mening kitobga to‘la ijodxonamda edik. Otam yelkasidagi og‘ir yukdan qutulishni istagan kishidek jomadonini qayerga qo‘yishini bilmay, biroz u yoq bu yoqqa alanglab turdi-da, bir chetga sekingina qo‘ydi. Ikkalamizni ham xijolatga solgan bu oniy lahza o‘tishi bilan har doimgi rollarimizga qaytdik, ya’ni hazilkash, istehzoli shaxslarga aylanib, biroz yengil tortdik. Odatdagidek, suv, havo, hayot, Turkiyaning bitmas-tuganmas siyosiy dardlariyu otamning ko‘pincha omadsiz yakunlanadigan ishlari haqida gurunglashdik.

Otam ketgach, jomadonga qo‘l urolmay, bir necha kun yoniga nari-beri borib kelganimni eslayman. Qora teridan yasalgan kichik jomadonning qulfi, doira shaklidagi burchaklari bolaligimdayoq ko‘zimga singib qolgandi. Otam uni qisqa muddatli sayohatlarga chiqqanda va ba’zan uydan ishxonasiga narsa tashiganda qo‘lga olardi. Bolaligimda bu kichik jomadonni ochib, sayohatdan qaytgan otamning narsalarini titar, ichidan chiqqan atir solingan idishni – chet el hidini yoqtirardim. Jomadon men uchun o‘tmishdan va bolalik chog‘larim bilan bog‘liq juda ko‘p narsa xotiralarni “tashigan” tanish va jozibali buyum edi, biroq hozir unga qo‘l tegizolmasdim. Nega? Tabiiyki, jomadonning ichidagi narsalarning og‘ir yuki bunga monelik qilardi.

Endi bu og‘irlik, ya’ni yukning mohiyati haqida gapirsam… Bu aslida bir xonaga bekinib olib, stolga engashib qog‘oz va qalam bilan o‘zni izlayotgan inson zahmatining, ya’ni adabiyotning mohiyatidir.

Otamning jomadoniga ancha vaqt qo‘l tegizolmay yurdim, lekin ichidagi daftarlarning ba’zilari menga tanish edi. Ilgarilari otam ularga nimalarnidir qoralayotganida ko‘zim tushgandi…

Otamning kattagina kutubxonasi bor edi. U yoshligida, 1940- yillari Istanbulda shoir bo‘lib tanilishni istagandi. Hatto Valerining she’rlarini turk tiliga tarjima qilgandi. Lekin o‘quvchisi kam, yo‘qsil bir o‘lkada she’r yozib, adabiy hayotning qiyinchiliklarini boshdan kechirishni xohlamasdi. Bobom – boy tijoratchi edi. Otamning bolalik va yoshlik davri rohat-farog‘atda o‘tgan, shu sababli adabiyot, ijod tufayli qiyinchilik chekishni xohlamasdi. U hayotni barcha go‘zalliklari bilan sevardi.

Meni otamning jomadonidagi narsalarga yaqinlashishdan tutib turadigan tuyg‘u – o‘qiganlarim yoqmay qoladimi, degan hadik edi. Otam ham buni bilardi, shekilli, jomadondagi yozuvlarga jiddiy ahamiyat bermasdi. Uning yigirma besh yillik yozuvchilik faoliyatini e’tirof eta olmasligim meni ranjitardi. Ammo adabiyotga yetarlicha jiddiy qaramagani uchun ham otamdan xafa bo‘lmasdim. Aslida bilishni istamaganim – otamning yaxshi yozuvchi ekanidan umidvorlik tuyg‘usi edi. Jomadonni ham ana shu umid va hadik bois ocholmayotgan edim. Chunki otamning jomadonidan chindan ham ulkan bir asar chiqsa, uning botinan butunlay boshqa bir inson ekanini qabul qilishim lozim bo‘lardi. Zero, men tobora ulg‘aygan, ildamlagan yoshda otamning faqat otam bo‘lib qolishini istardim, yozuvchi bo‘lishini emas.

Mening nazarimda yozuvchi bo‘lish inson botinidagi ikkinchi bir shaxsni hamda shu shaxsni yaratgan olamni yillar davomida sabr bilan kashf etishdir: yozuv deganda, ko‘z oldimda, avvalo, roman, she’r, adabiyot namunasi emas, balki xonada yolg‘iz qolib, o‘z botiniga sayr qilayotgan va buning soyasida so‘zlar bilan yangi olam yaratayotgan shaxs namoyon bo‘ladi. Ehtimol, u erkak yoki ayoldir, yozuv mashinkasida yoza olar, kompyuterning qulayliklaridan foydalana bilar va yoxud mendek o‘ttiz yildan beri siyohli ruchka bilan qog‘oz qoralar. Yozgan sari qahva, choy ichar, tamaki tutatar balki. Ba’zan o‘rnidan turib, derazadan tashqariga, ko‘chada o‘ynayotgan bolalarga, shuningdek, biror-bir manzara, deylik, qorong‘u devorga boqar. She’r, drama yoxud mendek roman yozar, ehtimol. Bunday tafovutlar asl faoliyatdan, o‘z botiniga sayr qilishdan yuzaga keladi. Ijod botinga yo‘naltirilgan nigohni so‘zlarga ko‘chirish, insonning o‘z ko‘nglida yaralgan yangi olamni sabr, jur’at va mamnuniyat bilan tadqiq etishdir. Men stoldagi toza qog‘ozga asta-sekin yangi so‘zlarni bitarkanman, kunlar, oylar, yillar o‘tgan sari o‘zim uchun yangi olam yaratayotganimni, botinimdagi boshqa bir insonni toshma-tosh ko‘prik yoki qubba tiklagan kimsadek o‘rtaga chiqarganimni his qilardim. Biz yozuvchilarning teradigan toshlari shu so‘zlardir. Ularga qo‘l uzatib, o‘zaro bog‘liqliklarini his qilib, yillar davomida jur’at, sabr va umid bilan yangi dunyolar yaratamiz.

Meningcha, yozuvchilikning siri ilhomda emas, sabr va jur’atdadir. Turk tilidagi “igna bilan quduq qazish” degan go‘zal ibora yozuvchilar uchun aytilgandek. Ertaklardagi sevgilisi uchun tog‘larni talqon qilgan Farhodning sabrini yoqtiraman. “Mening ismim qirmizi” romanimda yillar davomida chiza-chiza usta bo‘lib ketgan, hatto ko‘zini yumib ot rasmini juda nafis chiza olgan eronlik eski naqqoshlar haqida so‘z yuritganimda ham yozuvchilik kasbi, o‘z hayotim haqida so‘z ochganimni bilaman. Aslida yozuvchi o‘z hayotini boshqalarning hayoti haqidagi hikoyadek aks ettirarkan, ya’ni umrini badiiy adabiyotga bag‘ishlarkan, bu bilan u nekbinlikka erishmog‘i lozim.

Kimlarnidir siylagan ilhom parisi bu ishonch va nekbinlikni xush ko‘radi. Yozuvchi o‘zini yolg‘iz his qilgan, sa’y-harakatlari, xayollari va yozganlarining qimmatidan shubhaga borgan paytda, ya’ni hikoyasini faqat o‘zining hikoyasi deb bilgan damda unga qalbidan to‘kilgan dunyo bilan yaratmoqchi bo‘lgan olamini uyg‘unlashtirgan hikoyalar, rasmlar, o‘y- xayollar tuhfa etiladi. Butun hayotimni bag‘ishlagan yozuvchilik faoliyatimda meni xushnud etgan narsa tuyg‘u va jozibali jumlalarni menga boshqa bir tashqi kuch jo‘mardlarcha taqdim etadi, degan o‘ydir.

Otamning jomadonini ochib daftarlarini o‘qishdan cho‘chirdim. Chunki men zimmamga olgan qiyinchiliklarga uning aslo qo‘l urmasligini, u yolg‘izlikni emas, do‘stlarni, jamoani, davralarni, hazil-mutoyibayu izdihomga qo‘shilishni yaxshi ko‘rishini bilardim. Lekin keyinchalik boshqacha fikrga keldim: ushbu tushunchalar, yolg‘izlik va sabr mening hayot va yozuvchilik tajribamdan kelib chiqqan o‘z xulosalarim bo‘lishi mumkin. Jamoaning, oila hayotining qaynoq bag‘rida, bunday shodon gurunglardan ajralmay ijod qilgan juda ko‘p yetuk yozuvchilar ham bor. Qolaversa, otam bolaligimizda oila hayotining odatiy tarzidan zerikib, bizni tashlab Parijga ketgan va mehmonxonalarda turib boshqa yozuvchilar singari daftarlarni qoralagandi. O‘sha daftarlarning bir qismi jomadondaligini bilardim, chunki jomadonni mening xonamda qoldirmasidan oldin otam hayotining o‘sha davrlari haqida menga gapirib bergandi. Bolaligimda ham gapirib berardi, biroq u paytlar o‘zining alamzadaligi, shoir-yozuvchi bo‘lish istagi borligi, mehmonxonalarda kechirgan qiyinchiliklaridan so‘z ochmasdi. Parij ko‘chalarida bir necha bor Sartrni uchratganini aytar, o‘qigan kitoblari va ko‘rgan kinolari haqida juda muhim ma’lumotlarni to‘lqinlanib gapirib berardi.

Yozuvchi bo‘lishimda posho – bosh vazir yokidin peshvolaridan ko‘rauyda, ko‘pincha, dunyo yozuvchilaridan gap ochgan otamning hissasi borligini aslo unutib bo‘lmaydi. Ehtimol, shuning uchun ham uning daftarini o‘qishim lozim edi. Otam biz bilan birga yasharkan, uning xuddi mendek bir xonada yolg‘iz qolib kitobu o‘y-xayollarga g‘arq bo‘lishiga yoxud yozganlarining badiiy jihatiga e’tibor bermay, qadrlashim lozim edi. Ammo, ne ajabki, buning uddasidan chiqolmayotgandim. Otam ba’zan qo‘lidagi kitobni yoki jurnalni stol ustiga qo‘yib, divanga cho‘zilar va uzundan-uzoq xayollarga tolardi. Yuzida hazil-mutoyiba, xarxasha va mayda tashvishlar o‘z domiga tortgan oila hayoti asnosida ko‘rganimdan butunlay boshqa bir ifoda – botinga yo‘naltirilgan nigoh namoyon bo‘lardi. Bunday paytlarda, ayniqsa, bolalik va ilk yoshlik yillarimda otamning bezovta bo‘lganini eslab, chuqur o‘yga tolardim. Endi ancha yillar o‘tib bu bezovtalik oddiy odamni yozuvchiga aylantirgan asosiy turtkilardan biri bo‘lganini anglayapman. Yozuvchi bo‘lish uchun sabr va yolg‘izlikdan tashqari botinimizda ommadan, jamoadan, kundalik odatiy hayotdan, barcha o‘tkinchi narsalardan qochib, bir xonaga bekinish lozim. Aslida, yozish, ajoyib bir dunyo yaratish uchun sabrli va umidli bo‘lishni istaymiz. Ammo bir xonaga, kitoblar bilan to‘la bir xonaga bekinib olish istagi bizni harakatga keltirgan dastlabki omillardandir.

Kitoblarni xohishiga ko‘ra o‘qigan, faqat qalbiga quloq tutib, boshqalarning fikrlari bilan bahslashgan, kitoblar bilan tillasha-tillasha o‘z tushunchalariyu olamini yaratgan hur yozuvchining ilk ulkan namunasi modern adabiyotning yetakchisi Montaigne hisoblanadi. U otam asarlarini qayta-qayta o‘qigan va menga ham bir necha bor o‘qishni tavsiya qilgan buyuk adibdir. Dunyoning qayerida, xoh Sharqda, xoh G‘arbda bo‘lmasin o‘zini adabiyotga bag‘ishlab ijod qilgan yozuvchilar an’anasining davomchisi sifatida ko‘rishni istayman o‘zimni. Meningcha, adabiyotning haqiqiy fidoyisi ijodxonaga “bekinib olgan” odamdir.

Bekinib olgan ijodxonamizda, ko‘pchilik o‘ylaganidek, yolg‘iz emasmiz. Bizga, avvalo, boshqalarning so‘zi, hikoyalari, kitoblari, ya’ni adabiyot namunalari hamrohlik qiladi. Zero, adabiyot insoniyat o‘zini anglash uchun yaratgan eng qadrli boylik ekaniga ishonchim komil. Jamiyatlar, millatlar o‘z adabiyotlariga e’tiborli bo‘lib, yozuvchilariga quloq tutganda zakovatga, ma’naviy yuksaklikka erishadi. Barchamiz bilganimizdek, kitob yoqish, yozuvchilarni kamsitish zulmat va ongsizlik davri belgilaridir. Biroq adabiyot birgina milliy mavzudan iborat emas. Kitob to‘la xonasiga bekinib, avvalo, o‘z botiniga sayr qilgan yozuvchi yillar davomida yaxshi adabiyotning muhim qoidasini kashf etajakdir: adabiyot o‘z hikoyamizda boshqalarning hikoyasidagidek va boshqalarning hikoyalarida o‘z hikoyamizdagidek bahs yurita olish hunaridir. Buni amalga oshirish uchun boshqalarning hikoyalaridan va kitoblaridan andoza olamiz.

Otamning bir yozuvchiga yetib ortadigan darajada bir ming besh yuz kitobdan iborat yaxshigina kutubxonasi bor edi. Yigirma ikki yoshimda, ehtimol, bu kutubxonadagi kitoblarning hammasini o‘qimagandirman, ammo ular menga yaxshi tanish: qaysi biri muhim, qaysi biri klassik, qaysisi milliy tarixning unutilajak va ko‘ngilxush namunasi, qaysi biri esa otam juda yoqtirgan farang yozuvchisining kitobi ekanini bilardim. Ba’zan kitoblarga uzoq qarab turib, o‘zimning ham alohida kutubxonam bo‘lishini, kitoblardan o‘zimga dunyo yaratishni o‘ylardim.

Uzoqdan boqqanimda otamning kutubxonasi ba’zan menga butun olamning mo‘jaz suvratidek tuyulardi. Ammo bu uyimizning bir chekkasidan, Istanbuldan turib qaralgan dunyo edi. Otam bu kutubxonani chet el sayohatlaridan, ayniqsa, Parijda, Amerikada sotib olgan kitoblar hamda yoshligida Istanbulda 1940-1950 yillarda chop etilgan milliy va chet tilidagi kitoblar bilan to‘ldirgandi. Mening bu dunyom milliy olam bilan G‘arb dunyosining qorishig‘idir. 1970 yillardan boshlab men ham jiddiy tarzda kutubxona tashkil etishga kirishdim. O‘shanda yozuvchi bo‘lishga hali qat’iy qaror qilmagandim. “Istanbul, xotiralar va shahar” nomli kitobimda ma’lum qilganimdek, u damlar rassom bo‘la olmasligimni payqagandim, ammo hayotimni qanday yo‘lga qo‘yishni aniq bilmasdim. Yuragim, bir tomondan, hamma narsaga cheksiz qiziqish va nihoyatda nekbin o‘rganish chanqoqligi bilan urar, boshqa tomondan esa, hayotim qay jihatdandir “biri kam” bo‘lishini, boshqalardek yashay olmasligimni his qilardim. Bu tuyg‘umning ma’lum qismi, xuddi otamning kutubxonasiga boqqanimda his qilganimdek, shahar tashqarisida yashayotganimiz tuyg‘usi bilan bog‘liq edi. “Bir kam” hayot qayg‘usi, tabiiyki, xoh musavvir bo‘lsin, xoh adabiyotchi bo‘lsin ijodkoriga e’tibor bermagan, hatto ularda umid uyg‘otmagan o‘lkada yashayotganimni chuqur his qilishim tufayli o‘rtaga chiqmoqda edi. 1970 yillarda go‘yo bu kamchiliklarni bartaraf qilishni istagandek kuchli havas bilan Istanbulning eski kitobfurushlaridan otam bergan pulga eski, chang bosgan kitoblarni sotib olarkanman kitob do‘konlarining chetlarida, jom’e masjidi hovlilarida, qulagan devorlar atrofida kitob sotib o‘tirgan yo‘qsul, yupun va hatto kishida umidsizlik uyg‘otadigan darajada parishon holdagi odamlarni ko‘rish menga o‘qiydigan kitoblarimdek ta’sir qilardi.

Dunyodagi o‘rnim masalasida gapiradigan bo‘lsam, adabiyotda ham “markazda bo‘lmaslik”, ya’ni barchaning ko‘z o‘ngida bo‘lmaslik asl istagitm edi.

Zero, dunyomarkazida bizdagidan ko‘ra yanada boy va jozibali hayot bor edi. Men barcha istanbulliklar, qolaversa, butun Turkiya bilan birga undan tashqarida edim. Bugun bu tuyg‘uni dunyodagi juda ko‘p insonlar bilan bo‘lishganimni bilaman.

Xuddi shuningdek, bu olamda jahon adabiyoti va uning mendan juda uzoqdagi markazi bor edi. Aslida o‘ylaganim dunyo adabiyoti emas, G‘arb adabiyoti edi va biz turklar bundan ham tashqarida edik. Otamning kutubxonasi ham buni tasdiqlardi: bir tomonda, bizning – o‘zim juda yaxshi ko‘rganim, voz kecha olmaganim – milliy dunyomiz, Istanbul kitoblari va adabiyoti bor edi. Ikkinchi tomonda, bunga hech o‘xshamagan, o‘xshashi bizda ham og‘riq, ham umid uyg‘otgan G‘arb dunyosi kitoblari bor edi. Yozish, o‘qish go‘yoki bir dunyodan chiqib boshqasining o‘zgacha, g‘alati va ajoyib jihatlaridan taskin topish edi. Otamning ham ba’zan, xuddi men keyinchalik kirishganimdek, o‘zi yashab turgan hayotdan G‘arbga qochish uchun roman o‘qiganini his qilardim. Men uchun u paytlar kitoblar madaniy kambag‘allik hissidan xalos bo‘lish uchun murojaat qilinadigan narsalardek tuyulardi. Faqat o‘qish emas, yozish ham Istanbuldagi hayotimizdan chiqib G‘arbga borib kelishdek bir hol edi.

Otam jomadonini daftarlarga to‘ldirish uchun Parijga ketar, u yerdagi mehmonxonalarga bekinib olib yozar, so‘ngra esa Turkiyaga qaytardi. Bular meni chuqur o‘yga toldirardi. Ya’ni, otamning jomadoniga boqarkanman, Turkiyada yigirma besh yil yozuvchi sifatida shakllanish uchun o‘zni bir xonaga “qamab” chin ko‘ngildan yozish jamiyatdan, xalqdan sir tutiladigan ish ekanligi bois, qalbimda norozilik tuyg‘ulari jo‘sh urardi. Qolaversa, yozuvchilikni men kabi bo‘yniga jiddiy olmagani uchun otamdan xafa bo‘lardim. Boshqacha aytganda, otam mendek yashamagani, biror qadriyat uchun kichik bir to‘qnashuvni ham nazariga ilmay, do‘stlari va yaqinlari bilan o‘ynab-kulib baxtiyor yashagani uchun undan xafa bo‘lardim. Ammo “xafa bo‘lardim” o‘rniga “qizg‘anardim” desam, balki to‘g‘riroq bo‘lar, degan o‘yga ham borardim. Shunda o‘ychan, g‘amgin ovozda o‘z-o‘zimga: “Baxt nima?”, deya savol berardim. Xonada yolg‘iz qolib, og‘ir hayotni boshdan kechirishmi baxt? Yoki barchadek bir xil narsalarga ishonib yoki o‘zni ishongandek ko‘rsatib rohatda yashashmi? Hamma qatori tartibli yashagandek ko‘rinib, aslida uzlatda yozuv yozish baxtiyorlikmi yoki baxtsizlikmi? Bular xiyla g‘amgin savollar edi. Aytgancha, baxtli hayot mezoni farovonlik ekanini qayerdan bila qoldim? Gazetalar, insonlar hayotning eng muhim mezoni go‘yo baxtiyor yashashda ekanini ta’kidlaydi. Biroq vaziyat buning aksi to‘g‘ri ekanini tasdiqlamayaptimikan?

Qolaversa, bizdan, oiladan qochgan otamni qanchalik tushunardim, uning behalovatligi sababini tushunarmidim?

Otamning jomadonini ochishimga ana shu turtkilar sabab bo‘ldi.

Uning hayotida ro‘y bergan, ammo men bilmagan omadsizliklar faqat qog‘ozga to‘kib taskin topilgan sirmidi?

Jomadonni ochishim bilanoq chet el hidini tuydim. Ichidagi ba’zi daftarlarni otam menga ancha yillar burun ko‘rsatgandi. Ularning aksariyati otam bizni tashlab Parijga ketgan navqiron yillarida tutilgan.

Chunonchi, o‘zim yaxshi ko‘rgan yozuvchilarning tarjimai holini qiziqib o‘qiganimdek, o‘shanda otam mening yoshimda nimalar yozganini, nimalarni o‘ylaganini bilishni istardim. Qisqa vaqt mobaynida bunga erishib bo‘lmasligini ham bilardim. Qolaversa, otamning daftarlarida aks etgan “yozuvchi ovozi”dan xavotirlanardim. Chunki bu “ovoz” unga taalluqli emas edi. Shu sababli otam yozuvchi bo‘lsa, demak, menga ota bo‘lolmaydi, degan xavotirli o‘y meni bezovta qilardi. Ya’ni uning boshqa yozuvchilar ta’sirida qolganini ko‘rish menga g‘alati tuyulardi. Roman yozishga kirishgan dastlabki yillarda bu xavotirni yanada chuqur his qilardim, xuddi rasm chizishdan voz kechganimdek, bir kun omadsizlikka uchrab roman yozishni ham tashlab yuborishdan cho‘chirdim.

Endi ushbu jomadon qisqa fursatda menda uyg‘otgan ikki turli tuyg‘u: shahar tashqarisida, ya’ni markazdan yiroqda bo‘lish hamda realist bo‘lish tuyg‘ulari haqida so‘z ochsam. Meni o‘yga toldirgan ushbu tuyg‘ularni ilk bor boshdan kechirmayotgandim, albatta.

Bu tuyg‘ularning mahobatiyu turli-tuman rang-tuslarini yillar davomida o‘qib, yozib, izlanib kashf qilgan va ta’rif-tavsiflagandim. Albatta, bu kabi tuyg‘ularni ba’zan hayotdan va kitoblardan yuqqan parishonxotirlik tarzida, ayniqsa, yoshligimda bir necha bor boshimdan kechirgandim. Ammo shahardan chetda hamda realist bo‘lish tuyg‘ularini ular haqida romanlar, kitoblar yozib (masalan shahar chetida yashagan kimsa uchun “Qor”, “Istanbul”; realist bo‘lish uchun “Mening ismim qirmizi” yoki “Qora kitob”) to‘la-to‘kis tuya olgandim. Men uchun yozuvchi bo‘lish qalbda kechgan dardli o‘y-fikrlarni sabr bilan qog‘ozga tushurish, shuningdek, ularni ongli ravishda yozuvimiz va shaxsiyatimizning bir bo‘lagidek tasvirlashdir.

Yozuvchilik odamlar bilganini bilmaganlari orqali bildirishdir. Buni amalda yanada kuchaytirib ko‘rsatish o‘quvchiga hayrat va zavq bag‘ishlaydi. Ijodxonaga bekinib, yillar davomida g‘aroyib olam yaratishga intilgan yozuvchi o‘zi bilgan yoki bilmagan holda insoniyatga chuqur xayrixohligini namoyon etadi. Boshqalarning ham shu kabi dardlari borligi qalamga olingan voqea-hodisalarning tushunilishiga, insonlarning taqdiri bir-biriga o‘xshashligiga bo‘lgan ishonchni yuzaga keltiradi. Zero, chinakam badiiy asarlar insonlar bir-biriga juda o‘xshash jihatlarga ega, degan nekbin qarashga tayanadi. Yolg‘izlikda yillar davomida qalam tebratgan ijodkor mana shunday ezgulikka va markazlashtirilmagan dunyoga o‘z so‘zini aytmoqchibo‘ladi. Ammo otamning jomadonidan va, tabiiyki, Istanbuldagi hayotimizning fayzsiz muhitidan ayon bo‘lganidek, bizdan uzoqda dunyoning markazi mavjud. Bu asl haqiqatni boshdan kechirishga undagan chexovcha “shahar tashqarisi” tuyg‘usi hamda “haqiqiylik” xavotiri haqida asarlarimda ko‘p yozgandim. O‘zimdan kelib chiqib aytsam, dunyo ahlining aksariyati men kabi shu tuyg‘ular bilan yashaganini, hatto yanada og‘iri – ezilish, o‘ziga ishonchsizlik va kamsitilish tahlikasi bilan yashaganini yaxshi bilaman. Ha, hamon insoniyatning dardi-tashvishi mulksizlik, ochlik, boshpanasizlikdir. Televizor, gazetalar bizga bularni adabiyotdan ko‘ra tezroq va osonroq tushuntiradi. Biroq bugun adabiyot tushuntirishi va tadqiq etishi lozim bo‘lgan dolzarb mavzular: e’tibordan chetda qolish va o‘zini e’tiborsiz his qilish qo‘rquvi; bularga bog‘liq beqadrlik, olomon qatorida g‘ururning toptalishini boshdan kechirish, zadalik va kamsitilish oqibatidagi o‘y-xayollari va milliy maqtanchoqlik, behuda havolanishlardir. Ko‘pincha g‘ayrishuuriy va g‘oyat ehtirosli bir tarzda tilga olingan ushbu tuyg‘u-tushunchalarni botinimdagi bo‘shliqqa har gal nazar solganimda yanada teran anglay boshlayman.

G‘arb davlatlariga tegishli bo‘lmagan ba’zi ko‘psonli millat va xalqlarning kamsitilish xavotiri ostida hamda jizzakiliklari tufayli ba’zan qo‘rquvga tushganlariga guvoh bo‘lamiz. Buni o‘zim mansub bo‘lgan G‘arb dunyosida ham – Uyg‘onish, ilmda yangiliklar kashf etish va boylikka haddan ziyod ruju qo‘yish barobarida ayrim xalqlarning, davlatlarning vaqt-vaqti bilan o‘rinsiz manmanlikka berilganlarida ko‘ramiz.

Demak, faqat otam emas, barchamiz “dunyoning markazi” tushunchasiga nihoyatda katta ahamiyat beramiz. Holbuki, ijod qilish uchun bizni yillar davomida xonaga qamab qo‘ygan narsa buning butunlay aksi, ya’ni bir kun kelib bitganlarimizning o‘qib tushunilishiga bo‘lgan ishonchdir. Biroq bu o‘zimning va otamning yozganlaridan bilganimdek chetda bo‘lishning, tashqarida qolishning alami qorishgan nekbinlikdir. Dostoyevskiy butun umri davomida G‘arbga nisbatan qalbida his etgan sevgi va nafrat tuyg‘ularini men ham ko‘p bora ko‘nglimdan kechirdim. Lekin undan o‘rganganim asl nekbinlik manbai – buyuk yozuvchining G‘arbga bo‘lgan sevgi va nafrati ta’sirida yaratgan asarlarim butunlay boshqa bir dunyo bo‘ldi.

xxxxxIjodga hayotini bag‘ishlagan yozuvchilar bir haqiqatni yaxshi bilishadi: yillar davomida umid bilan yozib-yaratgan asarlarimiz oxir-oqibat butunlay boshqa joylarda e’tibor topadi. Zahmat chekib ijod qilganlarimiz xonamizdan uzoqqa – butunlay boshqa mintaqalarga yetib boradi. Otam ham shunday bir joylarga yetishganmidi? Uzoq dengiz sayohatidan so‘ngra biz yetib borgan olam go‘yo tuman ortda qolgach, butun ranglari bilan ko‘z o‘ngimizda asta-sekin namoyon bo‘lgan oroldek ko‘nglimizda mo‘jiza tuyg‘usini uyg‘otadi. Yoki g‘arblik sayyohlar kemada janub tarafdan yaqinlashganlarida Istanbulni tonggi tuman pardasida ko‘rib tasavvur qilganga o‘xshaydi bu. Umid hamda qiziqish bilan bosib o‘tilgan uzundan-uzoq sayohatning yakunida bu shahar masjidlari, minoralari, uylari, ko‘chalari, ko‘priklari, tepaliklari – butun bir olam sifatida namoyon bo‘ladi. Ma’rifatli kitobxon go‘yo kitob sahifalariga singib ketganidek, kishi o‘zi duch kelgan bu yangi olamning ichiga kirib g‘oyib bo‘lgisi keladi. Shaharning bir chetidagi yolg‘izligimiz, aslida, chekkan dard va alamlarni unuttiradigan sevinch – yangi bir olam kashf etganimizdir.

Bolaligimda, yoshligimda his qilganlarimning butunlay aksi o‘laroq men uchun endi dunyoning markazi Istanbul edi. Bunday deyishimning sababi umrimni shu shaharda kechirganim uchungina emas, balki o‘ttiz uch yildan beri barcha ko‘cha-ko‘ylarini, ko‘priklarini, insonlarini, ko‘ppaklarini, uylarini, masjidlarini, chashmalarini, g‘alati qahramonlarini, do‘konlarini, tanish kishilarini, qorong‘u nuqtalarini, kechalarini va kunduzlarini qalbimga yaqin olib qog‘ozga tushirganim tufaylidir. Ma’lum bir vaqt o‘tib tasavvur qilganim ushbu dunyo xayolan o‘zim yashagan shahardan ayricha qiyofa kasb etadi. Shunda barcha insonlar, ko‘chalar, narsalar va binolar xayolimda yoki kitoblarimda emas, balki o‘z-o‘zlaricha yashay boshlaydi. Nina bilan quduq qazgandek sabr-bardosh bilan yaratganim ushbu olam menga u payt barcha bor narsalardan-da haqiqiydek ko‘rinadi.

Otam ham, ehtimol, umrini ijodga bag‘ishlagan yozuvchilarning bu kabi baxtiyorligini kashf qilgandir. Meni doim erkin qo‘yib, nihoyatda hurmat ko‘rsatgani uchun undan minnatdor edim. Bolalik va yoshlikdagi ko‘plab do‘stlarimdan farqli o‘laroq, ota tazyiqi nimaligini bilmay o‘sib-ulg‘aygandim. Qolaversa, otam yoshligida yozuvchi bo‘lishni istagani uchun yozuvchi bo‘la olganim haqida ham ko‘p o‘ylayman. Shu boisdan ham uning yozganlarini mamnun bo‘lib o‘qishim, mehmonxonalarda ijod qilganini tushunishim lozim edi.

Otam qoldirgan joyda necha kunlardan beri turgan jomadonni shu nekbin o‘ylar bilan ochdim, ba’zi daftar va sahifalarni kuchimni yig‘ib o‘qishga kirishdim.

Xo‘sh, otam nimalar haqida yozgandi? Parij mehmonxonalari, manzaralari haqida yozganlarini, shuningdek, ayrim bir she’rlar, paradokslar, turli qayd va fikrlarni eslayman. Bularni eslarkanman, xuddi avtohalokatga uchrab ko‘rgan-bilganlarin qiynalib xotirlaydigan, ayni damda bundan ortig‘ini eslashga qurbi yetmayotgan kishiga o‘xshayman. Bolaligimda ota-onam janjallashib shovqin solishar, so‘ngra uyga suv quygandek jimlik cho‘kkanda otam kayfiyatni o‘zgartirish uchun darhol radioni qo‘yardi. Chunki qo‘shiq ro‘y bergan noxushliklarni tez unuttirardi.

Men ham shunday yo‘l tutib qo‘shiqdek xush kayfiyat ulashadigan, ko‘ngillarga yoqadigan bir-ikki so‘z bilan mavzuni o‘zgartirsam. “Nega yozasiz?” Bilganingizdek, biz yozuvchilarga eng ko‘p beriladigan savol shu. Qalb amr etgani uchun yozaman! Hamma qatori boshqa bir ish qila olmaganim uchun yozaman. Men yozgandek kitoblar yozilsin, o‘qiy, deb yozaman. Hammadan qattiq arazlaganim uchun yozaman. Xonada yolg‘iz qolib, kun bo‘yi yozishni juda xohlaganim uchun yozaman.

Men, boshqalar – barchamiz Istanbulda, Turkiyada qanday hayot kechirganimizni, kechirayotganimizni butun dunyo bilsin, deb yozaman. Qog‘oz, qalam, siyoh hidini yaxshi ko‘rganim uchun yozaman. Adabiyotga, roman san’atiga hamma narsadan ortiq ishonganim uchun yozaman. Bu ishga ko‘nikkanim va ruju qo‘yganim uchun yozaman. Unutilishdan qo‘rqqanim uchun yozaman. Erishgan shuhrat va e’tibordan mamnunligim uchun yozaman. Yolg‘iz qolish uchun yozaman. Yozganlarimning o‘qilishini yoqtirganim uchun yozaman. Boshlab qo‘ygan romanni, maqolani va sahifani tugatib qo‘yaqolay, deb yozaman. Hamma mendan shuni kutayapti, deb yozaman. Kutubxonalarning yopilib ketmasligiga, kitoblarimning jovonlarda terilib turishiga bolalarcha ishonganim uchun yozaman. Hayot, dunyo, barchasi g‘oyatda go‘zal va hayratlanarli bo‘lgani uchun yozaman. Hayotning bor go‘zalligi va boyligini so‘zlarga ko‘chirish zavqli bo‘lgani uchun yozaman. Hikoya bayon qilish uchun emas, yaratish uchun yozaman. Doimo boradigan joy bo‘la turib, u yer ro‘yodek – hech borolmayman, degan tuyg‘udan xalos bo‘lish uchun yozaman. Hech ham baxtli bo‘la olmaganim uchun yozaman. Baxtli bo‘lish uchun yozaman.

Yozuvxonamda jomadonini qoldirganidan bir hafta o‘tib otam har doimgidek qo‘lida bir quti shokolad bilan (qirq sakkiz yoshimdaligimni esidan chiqargandir, ehtimol) meni ko‘rishga keldi. Tag‘in hayot, siyosat va oila tashvishlaridan gapirib kulishdik. Bir payt otamning ko‘zi xonaning jomadonni qoldirgan burchagiga tushdi va jomadonni u yerdan olganimni bildi. Ko‘zlarimiz to‘qnashdi. Oraga noqulay jimlik cho‘kdi. Unga jomadonning ichidagilarni o‘qiyotganimni aytmadim, ko‘zimni olib qochdim. Lekin u tushundi. Men ham uning tushunganini payqadim.

Otam o‘ziga ishongan, erkin va baxtiyor inson edi: har galgidek kulib qo‘ydi va xonadan chiqib ketarkan menga har doimgidek taskin hamda jasorat bag‘ishlaydigan so‘zlarni aytdi. Otamning baxtiyorligi, g‘amsiz, tashvishsiz holatiga havas qilib ortidan qarab qoldim. Esimda, o‘sha kun qalbim andishaga qorishgan baxtiyorlik hislariga to‘lgandi. Ehtimol, otamdek xotirjam emasdim. U kabi tashvishsiz, baxtli yashash menga nasib etgani yo‘q. Ammo yozishni uddalay bildim, degan fikrda ekanimni anglagandirsiz.

Bu tuyg‘uni otamga nisbatan tuyayotganimdan iymanayotgandim. Holbuki, otam hech qachon menga zug‘um o‘tkazmagan, meni erkin qo‘ygandi. Bularning barchasi ijod, adabiyot bilan tubdan bog‘liq ekanini eslatib o‘tishim lozim. Biroq ushbu hikoyamning menga yanada ko‘proq aybdorlik hissini yuklagan boshqa jihati ham bor edi. Otam jomadonini menga qoldirganidan yigirma uch yil oldin, ya’ni yigirma ikki yoshimda hamma narsaga qo‘l siltab, yozuvchi bo‘lishga qaror qilib bir xonaga bekingan, to‘rt yil o‘tib ilk romanim “Javdat Bey va o‘g‘illari”ni yozib tugatib, hali nashr qilinmagan asarning qo‘lyozma nusxasini qo‘llarim titrab otamga bergandim. Yo‘q, faqat didiga, zakovatiga ishonganim uchun emas, aksincha, onamdan farqli o‘laroq, otam yozuvchi bo‘lishimga qarshi chiqmagani uchun uning e’tirofini eshitish men uchun juda muhim edi. Bu payt otam biz bilan birga yashamasdi. Qaytishini sabrsizlik bilan kutdim. Ikki hafta o‘tib kelgach, yugurib borib eshikni ochdim.

Otam hech nima demadi, ammo meni shunday quchdiki, asarim unga ma’qul bo‘lganini angladim. Hayajonlanganimizdan biroz sukutga toldik. So‘ngra, o‘zimizga kelib olgach, otam menga ilk asarimga ishonchini nihoyatda hayajonlanib, oshirib-toshirib tushuntira ketdi va bir kun kelib, bugun benihoya baxtiyorlik bilan qabul qilganim, ushbu mukofotni olishimni aytib qoldi.

Otam bu gapni o‘g‘liga ishonganidan yoxud mazkur mukofotni maqsad sifatida ko‘rsatishdan-da ziyoda bir maqsadda – zurriyodini dastaklash, unga dalda berish uchun “Bir kun posho bo‘lasan!”, degan turk otasidek aytgandi. Yillar davomida otam meni har ko‘rganida jasoratlantirish uchun ham bu so‘zni takrorlab turdi.

Otam 2002 yil dekabr oyida vafot etdi.

Shvetsiya Akademiyasining menga bu buyuk mukofotni, bu sharafni taqdim qilgan qadrli a’zolari, qadrli mehmonlar, men bugun oramizda otam ham bo‘lishini juda istardim.

Turk tilidan Shermurod Subhon tarjimasi

Орхан Памук. Отамнинг жомадони (Нобель маърузаси)

Ўлимидан икки йил олдин отам менга қўлёзмалари, қайднома ва дафтарлари билан тўла кичик бир жомадон берди. Ҳар доимгидек ҳазиломуз ва бироз истеҳзо аралаш буларни ўзи ўтгандан сўнг, яъни қазосидан кейин ўқишимни айтди. “Бир кўз ташларсан, – деди ийманиброқ. – Орасида ярайдиганлари бўлса, эҳтимол, мендан кейин танлаб нашр қилдирарсан.”

Ўшанда биз менинг китобга тўла ижодхонамда эдик. Отам елкасидаги оғир юкдан қутулишни истаган кишидек жомадонини қаерга қўйишини билмай, бироз у ёқ бу ёққа аланглаб турди-да, бир четга секингина қўйди. Иккаламизни ҳам хижолатга солган бу оний лаҳза ўтиши билан ҳар доимги ролларимизга қайтдик, яъни ҳазилкаш, истеҳзоли шахсларга айланиб, бироз енгил тортдик. Одатдагидек, сув, ҳаво, ҳаёт, Туркиянинг битмас-туганмас сиёсий дардларию отамнинг кўпинча омадсиз якунланадиган ишлари ҳақида гурунглашдик.

Отам кетгач, жомадонга қўл уролмай, бир неча кун ёнига нари-бери бориб келганимни эслайман. Қора теридан ясалган кичик жомадоннинг қулфи, доира шаклидаги бурчаклари болалигимдаёқ кўзимга сингиб қолганди. Отам уни қисқа муддатли саёҳатларга чиққанда ва баъзан уйдан ишхонасига нарса ташиганда қўлга оларди. Болалигимда бу кичик жомадонни очиб, саёҳатдан қайтган отамнинг нарсаларини титар, ичидан чиққан атир солинган идишни – чет эл ҳидини ёқтирардим. Жомадон мен учун ўтмишдан ва болалик чоғларим билан боғлиқ жуда кўп нарса хотираларни “ташиган” таниш ва жозибали буюм эди, бироқ ҳозир унга қўл тегизолмасдим. Нега? Табиийки, жомадоннинг ичидаги нарсаларнинг оғир юки бунга монелик қиларди.

Энди бу оғирлик, яъни юкнинг моҳияти ҳақида гапирсам… Бу аслида бир хонага бекиниб олиб, столга энгашиб қоғоз ва қалам билан ўзни излаётган инсон заҳматининг, яъни адабиётнинг моҳиятидир.

Отамнинг жомадонига анча вақт қўл тегизолмай юрдим, лекин ичидаги дафтарларнинг баъзилари менга таниш эди. Илгарилари отам уларга нималарнидир қоралаётганида кўзим тушганди…

Отамнинг каттагина кутубхонаси бор эди. У ёшлигида, 1940- йиллари Истанбулда шоир бўлиб танилишни истаганди. Ҳатто Валерининг шеърларини турк тилига таржима қилганди. Лекин ўқувчиси кам, йўқсил бир ўлкада шеър ёзиб, адабий ҳаётнинг қийинчиликларини бошдан кечиришни хоҳламасди. Бобом – бой тижоратчи эди. Отамнинг болалик ва ёшлик даври роҳат-фароғатда ўтган, шу сабабли адабиёт, ижод туфайли қийинчилик чекишни хоҳламасди. У ҳаётни барча гўзалликлари билан севарди.

Мени отамнинг жомадонидаги нарсаларга яқинлашишдан тутиб турадиган туйғу – ўқиганларим ёқмай қоладими, деган ҳадик эди. Отам ҳам буни биларди, шекилли, жомадондаги ёзувларга жиддий аҳамият бермасди. Унинг йигирма беш йиллик ёзувчилик фаолиятини эътироф эта олмаслигим мени ранжитарди. Аммо адабиётга етарлича жиддий қарамагани учун ҳам отамдан хафа бўлмасдим. Аслида билишни истамаганим – отамнинг яхши ёзувчи эканидан умидворлик туйғуси эди. Жомадонни ҳам ана шу умид ва ҳадик боис очолмаётган эдим. Чунки отамнинг жомадонидан чиндан ҳам улкан бир асар чиқса, унинг ботинан бутунлай бошқа бир инсон эканини қабул қилишим лозим бўларди. Зеро, мен тобора улғайган, илдамлаган ёшда отамнинг фақат отам бўлиб қолишини истардим, ёзувчи бўлишини эмас.

Менинг назаримда ёзувчи бўлиш инсон ботинидаги иккинчи бир шахсни ҳамда шу шахсни яратган оламни йиллар давомида сабр билан кашф этишдир: ёзув деганда, кўз олдимда, аввало, роман, шеър, адабиёт намунаси эмас, балки хонада ёлғиз қолиб, ўз ботинига сайр қилаётган ва бунинг соясида сўзлар билан янги олам яратаётган шахс намоён бўлади. Эҳтимол, у эркак ёки аёлдир, ёзув машинкасида ёза олар, компютернинг қулайликларидан фойдалана билар ва ёхуд мендек ўттиз йилдан бери сиёҳли ручка билан қоғоз қоралар. Ёзган сари қаҳва, чой ичар, тамаки тутатар балки. Баъзан ўрнидан туриб, деразадан ташқарига, кўчада ўйнаётган болаларга, шунингдек, бирор-бир манзара, дейлик, қоронғу деворга боқар. Шеър, драма ёхуд мендек роман ёзар, эҳтимол. Бундай тафовутлар асл фаолиятдан, ўз ботинига сайр қилишдан юзага келади. Ижод ботинга йўналтирилган нигоҳни сўзларга кўчириш, инсоннинг ўз кўнглида яралган янги оламни сабр, журъат ва мамнуният билан тадқиқ этишдир. Мен столдаги тоза қоғозга аста-секин янги сўзларни битарканман, кунлар, ойлар, йиллар ўтган сари ўзим учун янги олам яратаётганимни, ботинимдаги бошқа бир инсонни тошма-тош кўприк ёки қубба тиклаган кимсадек ўртага чиқарганимни ҳис қилардим. Биз ёзувчиларнинг терадиган тошлари шу сўзлардир. Уларга қўл узатиб, ўзаро боғлиқликларини ҳис қилиб, йиллар давомида журъат, сабр ва умид билан янги дунёлар яратамиз.

Менингча, ёзувчиликнинг сири илҳомда эмас, сабр ва журъатдадир. Турк тилидаги “игна билан қудуқ қазиш” деган гўзал ибора ёзувчилар учун айтилгандек. Эртаклардаги севгилиси учун тоғларни талқон қилган Фарҳоднинг сабрини ёқтираман. “Менинг исмим қирмизи” романимда йиллар давомида чиза-чиза уста бўлиб кетган, ҳатто кўзини юмиб от расмини жуда нафис чиза олган эронлик эски наққошлар ҳақида сўз юритганимда ҳам ёзувчилик касби, ўз ҳаётим ҳақида сўз очганимни биламан. Аслида ёзувчи ўз ҳаётини бошқаларнинг ҳаёти ҳақидаги ҳикоядек акс эттираркан, яъни умрини бадиий адабиётга бағишларкан, бу билан у некбинликка эришмоғи лозим.

Кимларнидир сийлаган илҳом париси бу ишонч ва некбинликни хуш кўради. Ёзувчи ўзини ёлғиз ҳис қилган, саъй-ҳаракатлари, хаёллари ва ёзганларининг қимматидан шубҳага борган пайтда, яъни ҳикоясини фақат ўзининг ҳикояси деб билган дамда унга қалбидан тўкилган дунё билан яратмоқчи бўлган оламини уйғунлаштирган ҳикоялар, расмлар, ўй- хаёллар туҳфа этилади. Бутун ҳаётимни бағишлаган ёзувчилик фаолиятимда мени хушнуд этган нарса туйғу ва жозибали жумлаларни менга бошқа бир ташқи куч жўмардларча тақдим этади, деган ўйдир.

Отамнинг жомадонини очиб дафтарларини ўқишдан чўчирдим. Чунки мен зиммамга олган қийинчиликларга унинг асло қўл урмаслигини, у ёлғизликни эмас, дўстларни, жамоани, давраларни, ҳазил-мутойибаю издиҳомга қўшилишни яхши кўришини билардим. Лекин кейинчалик бошқача фикрга келдим: ушбу тушунчалар, ёлғизлик ва сабр менинг ҳаёт ва ёзувчилик тажрибамдан келиб чиққан ўз хулосаларим бўлиши мумкин. Жамоанинг, оила ҳаётининг қайноқ бағрида, бундай шодон гурунглардан ажралмай ижод қилган жуда кўп етук ёзувчилар ҳам бор. Қолаверса, отам болалигимизда оила ҳаётининг одатий тарзидан зерикиб, бизни ташлаб Парижга кетган ва меҳмонхоналарда туриб бошқа ёзувчилар сингари дафтарларни қоралаганди. Ўша дафтарларнинг бир қисми жомадондалигини билардим, чунки жомадонни менинг хонамда қолдирмасидан олдин отам ҳаётининг ўша даврлари ҳақида менга гапириб берганди. Болалигимда ҳам гапириб берарди, бироқ у пайтлар ўзининг аламзадалиги, шоир-ёзувчи бўлиш истаги борлиги, меҳмонхоналарда кечирган қийинчиликларидан сўз очмасди. Париж кўчаларида бир неча бор Сартрни учратганини айтар, ўқиган китоблари ва кўрган кинолари ҳақида жуда муҳим маълумотларни тўлқинланиб гапириб берарди.

Ёзувчи бўлишимда пошо – бош вазир ёкидин пешволаридан кўрауйда, кўпинча, дунё ёзувчиларидан гап очган отамнинг ҳиссаси борлигини асло унутиб бўлмайди. Эҳтимол, шунинг учун ҳам унинг дафтарини ўқишим лозим эди. Отам биз билан бирга яшаркан, унинг худди мендек бир хонада ёлғиз қолиб китобу ўй-хаёлларга ғарқ бўлишига ёхуд ёзганларининг бадиий жиҳатига эътибор бермай, қадрлашим лозим эди. Аммо, не ажабки, бунинг уддасидан чиқолмаётгандим. Отам баъзан қўлидаги китобни ёки журнални стол устига қўйиб, диванга чўзилар ва узундан-узоқ хаёлларга толарди. Юзида ҳазил-мутойиба, хархаша ва майда ташвишлар ўз домига тортган оила ҳаёти асносида кўрганимдан бутунлай бошқа бир ифода – ботинга йўналтирилган нигоҳ намоён бўларди. Бундай пайтларда, айниқса, болалик ва илк ёшлик йилларимда отамнинг безовта бўлганини эслаб, чуқур ўйга толардим. Энди анча йиллар ўтиб бу безовталик оддий одамни ёзувчига айлантирган асосий турткилардан бири бўлганини англаяпман. Ёзувчи бўлиш учун сабр ва ёлғизликдан ташқари ботинимизда оммадан, жамоадан, кундалик одатий ҳаётдан, барча ўткинчи нарсалардан қочиб, бир хонага бекиниш лозим. Аслида, ёзиш, ажойиб бир дунё яратиш учун сабрли ва умидли бўлишни истаймиз. Аммо бир хонага, китоблар билан тўла бир хонага бекиниб олиш истаги бизни ҳаракатга келтирган дастлабки омиллардандир.

Китобларни хоҳишига кўра ўқиган, фақат қалбига қулоқ тутиб, бошқаларнинг фикрлари билан баҳслашган, китоблар билан тиллаша-тиллаша ўз тушунчаларию оламини яратган ҳур ёзувчининг илк улкан намунаси модерн адабиётнинг етакчиси Montaigne ҳисобланади. У отам асарларини қайта-қайта ўқиган ва менга ҳам бир неча бор ўқишни тавсия қилган буюк адибдир. Дунёнинг қаерида, хоҳ Шарқда, хоҳ Ғарбда бўлмасин ўзини адабиётга бағишлаб ижод қилган ёзувчилар анъанасининг давомчиси сифатида кўришни истайман ўзимни. Менингча, адабиётнинг ҳақиқий фидойиси ижодхонага “бекиниб олган” одамдир.

Бекиниб олган ижодхонамизда, кўпчилик ўйлаганидек, ёлғиз эмасмиз. Бизга, аввало, бошқаларнинг сўзи, ҳикоялари, китоблари, яъни адабиёт намуналари ҳамроҳлик қилади. Зеро, адабиёт инсоният ўзини англаш учун яратган энг қадрли бойлик эканига ишончим комил. Жамиятлар, миллатлар ўз адабиётларига эътиборли бўлиб, ёзувчиларига қулоқ тутганда заковатга, маънавий юксакликка эришади. Барчамиз билганимиздек, китоб ёқиш, ёзувчиларни камситиш зулмат ва онгсизлик даври белгиларидир. Бироқ адабиёт биргина миллий мавзудан иборат эмас. Китоб тўла хонасига бекиниб, аввало, ўз ботинига сайр қилган ёзувчи йиллар давомида яхши адабиётнинг муҳим қоидасини кашф этажакдир: адабиёт ўз ҳикоямизда бошқаларнинг ҳикоясидагидек ва бошқаларнинг ҳикояларида ўз ҳикоямиздагидек баҳс юрита олиш ҳунаридир. Буни амалга ошириш учун бошқаларнинг ҳикояларидан ва китобларидан андоза оламиз.

Отамнинг бир ёзувчига етиб ортадиган даражада бир минг беш юз китобдан иборат яхшигина кутубхонаси бор эди. Йигирма икки ёшимда, эҳтимол, бу кутубхонадаги китобларнинг ҳаммасини ўқимагандирман, аммо улар менга яхши таниш: қайси бири муҳим, қайси бири классик, қайсиси миллий тарихнинг унутилажак ва кўнгилхуш намунаси, қайси бири эса отам жуда ёқтирган фаранг ёзувчисининг китоби эканини билардим. Баъзан китобларга узоқ қараб туриб, ўзимнинг ҳам алоҳида кутубхонам бўлишини, китоблардан ўзимга дунё яратишни ўйлардим.

Узоқдан боққанимда отамнинг кутубхонаси баъзан менга бутун оламнинг мўъжаз сувратидек туюларди. Аммо бу уйимизнинг бир чеккасидан, Истанбулдан туриб қаралган дунё эди. Отам бу кутубхонани чет эл саёҳатларидан, айниқса, Парижда, Америкада сотиб олган китоблар ҳамда ёшлигида Истанбулда 1940-1950 йилларда чоп этилган миллий ва чет тилидаги китоблар билан тўлдирганди. Менинг бу дунём миллий олам билан Ғарб дунёсининг қоришиғидир. 1970 йиллардан бошлаб мен ҳам жиддий тарзда кутубхона ташкил этишга киришдим. Ўшанда ёзувчи бўлишга ҳали қатъий қарор қилмагандим. “Истанбул, хотиралар ва шаҳар” номли китобимда маълум қилганимдек, у дамлар рассом бўла олмаслигимни пайқагандим, аммо ҳаётимни қандай йўлга қўйишни аниқ билмасдим. Юрагим, бир томондан, ҳамма нарсага чексиз қизиқиш ва ниҳоятда некбин ўрганиш чанқоқлиги билан урар, бошқа томондан эса, ҳаётим қай жиҳатдандир “бири кам” бўлишини, бошқалардек яшай олмаслигимни ҳис қилардим. Бу туйғумнинг маълум қисми, худди отамнинг кутубхонасига боққанимда ҳис қилганимдек, шаҳар ташқарисида яшаётганимиз туйғуси билан боғлиқ эди. “Бир кам” ҳаёт қайғуси, табиийки, хоҳ мусаввир бўлсин, хоҳ адабиётчи бўлсин ижодкорига эътибор бермаган, ҳатто уларда умид уйғотмаган ўлкада яшаётганимни чуқур ҳис қилишим туфайли ўртага чиқмоқда эди. 1970 йилларда гўё бу камчиликларни бартараф қилишни истагандек кучли ҳавас билан Истанбулнинг эски китобфурушларидан отам берган пулга эски, чанг босган китобларни сотиб оларканман китоб дўконларининг четларида, жомъе масжиди ҳовлиларида, қулаган деворлар атрофида китоб сотиб ўтирган йўқсул, юпун ва ҳатто кишида умидсизлик уйғотадиган даражада паришон ҳолдаги одамларни кўриш менга ўқийдиган китобларимдек таъсир қиларди.

Дунёдаги ўрним масаласида гапирадиган бўлсам, адабиётда ҳам “марказда бўлмаслик”, яъни барчанинг кўз ўнгида бўлмаслик асл истагитм эди.

Зеро, дунёмарказида биздагидан кўра янада бой ва жозибали ҳаёт бор эди. Мен барча истанбулликлар, қолаверса, бутун Туркия билан бирга ундан ташқарида эдим. Бугун бу туйғуни дунёдаги жуда кўп инсонлар билан бўлишганимни биламан.

Худди шунингдек, бу оламда жаҳон адабиёти ва унинг мендан жуда узоқдаги маркази бор эди. Аслида ўйлаганим дунё адабиёти эмас, Ғарб адабиёти эди ва биз турклар бундан ҳам ташқарида эдик. Отамнинг кутубхонаси ҳам буни тасдиқларди: бир томонда, бизнинг – ўзим жуда яхши кўрганим, воз кеча олмаганим – миллий дунёмиз, Истанбул китоблари ва адабиёти бор эди. Иккинчи томонда, бунга ҳеч ўхшамаган, ўхшаши бизда ҳам оғриқ, ҳам умид уйғотган Ғарб дунёси китоблари бор эди. Ёзиш, ўқиш гўёки бир дунёдан чиқиб бошқасининг ўзгача, ғалати ва ажойиб жиҳатларидан таскин топиш эди. Отамнинг ҳам баъзан, худди мен кейинчалик киришганимдек, ўзи яшаб турган ҳаётдан Ғарбга қочиш учун роман ўқиганини ҳис қилардим. Мен учун у пайтлар китоблар маданий камбағаллик ҳиссидан халос бўлиш учун мурожаат қилинадиган нарсалардек туюларди. Фақат ўқиш эмас, ёзиш ҳам Истанбулдаги ҳаётимиздан чиқиб Ғарбга бориб келишдек бир ҳол эди.

Отам жомадонини дафтарларга тўлдириш учун Парижга кетар, у ердаги меҳмонхоналарга бекиниб олиб ёзар, сўнгра эса Туркияга қайтарди. Булар мени чуқур ўйга толдирарди. Яъни, отамнинг жомадонига боқарканман, Туркияда йигирма беш йил ёзувчи сифатида шаклланиш учун ўзни бир хонага “қамаб” чин кўнгилдан ёзиш жамиятдан, халқдан сир тутиладиган иш эканлиги боис, қалбимда норозилик туйғулари жўш урарди. Қолаверса, ёзувчиликни мен каби бўйнига жиддий олмагани учун отамдан хафа бўлардим. Бошқача айтганда, отам мендек яшамагани, бирор қадрият учун кичик бир тўқнашувни ҳам назарига илмай, дўстлари ва яқинлари билан ўйнаб-кулиб бахтиёр яшагани учун ундан хафа бўлардим. Аммо “хафа бўлардим” ўрнига “қизғанардим” десам, балки тўғрироқ бўлар, деган ўйга ҳам борардим. Шунда ўйчан, ғамгин овозда ўз-ўзимга: “Бахт нима?”, дея савол берардим. Хонада ёлғиз қолиб, оғир ҳаётни бошдан кечиришми бахт? Ёки барчадек бир хил нарсаларга ишониб ёки ўзни ишонгандек кўрсатиб роҳатда яшашми? Ҳамма қатори тартибли яшагандек кўриниб, аслида узлатда ёзув ёзиш бахтиёрликми ёки бахтсизликми? Булар хийла ғамгин саволлар эди. Айтганча, бахтли ҳаёт мезони фаровонлик эканини қаердан била қолдим? Газеталар, инсонлар ҳаётнинг энг муҳим мезони гўё бахтиёр яшашда эканини таъкидлайди. Бироқ вазият бунинг акси тўғри эканини тасдиқламаяптимикан?

Қолаверса, биздан, оиладан қочган отамни қанчалик тушунардим, унинг беҳаловатлиги сабабини тушунармидим?

Отамнинг жомадонини очишимга ана шу турткилар сабаб бўлди.

Унинг ҳаётида рўй берган, аммо мен билмаган омадсизликлар фақат қоғозга тўкиб таскин топилган сирмиди?

Жомадонни очишим биланоқ чет эл ҳидини туйдим. Ичидаги баъзи дафтарларни отам менга анча йиллар бурун кўрсатганди. Уларнинг аксарияти отам бизни ташлаб Парижга кетган навқирон йилларида тутилган.

Чунончи, ўзим яхши кўрган ёзувчиларнинг таржимаи ҳолини қизиқиб ўқиганимдек, ўшанда отам менинг ёшимда нималар ёзганини, нималарни ўйлаганини билишни истардим. Қисқа вақт мобайнида бунга эришиб бўлмаслигини ҳам билардим. Қолаверса, отамнинг дафтарларида акс этган “ёзувчи овози”дан хавотирланардим. Чунки бу “овоз” унга тааллуқли эмас эди. Шу сабабли отам ёзувчи бўлса, демак, менга ота бўлолмайди, деган хавотирли ўй мени безовта қиларди. Яъни унинг бошқа ёзувчилар таъсирида қолганини кўриш менга ғалати туюларди. Роман ёзишга киришган дастлабки йилларда бу хавотирни янада чуқур ҳис қилардим, худди расм чизишдан воз кечганимдек, бир кун омадсизликка учраб роман ёзишни ҳам ташлаб юборишдан чўчирдим.

Энди ушбу жомадон қисқа фурсатда менда уйғотган икки турли туйғу: шаҳар ташқарисида, яъни марказдан йироқда бўлиш ҳамда реалист бўлиш туйғулари ҳақида сўз очсам. Мени ўйга толдирган ушбу туйғуларни илк бор бошдан кечирмаётгандим, албатта.

Бу туйғуларнинг маҳобатию турли-туман ранг-тусларини йиллар давомида ўқиб, ёзиб, изланиб кашф қилган ва таъриф-тавсифлагандим. Албатта, бу каби туйғуларни баъзан ҳаётдан ва китоблардан юққан паришонхотирлик тарзида, айниқса, ёшлигимда бир неча бор бошимдан кечиргандим. Аммо шаҳардан четда ҳамда реалист бўлиш туйғуларини улар ҳақида романлар, китоблар ёзиб (масалан шаҳар четида яшаган кимса учун “Қор”, “Истанбул”; реалист бўлиш учун “Менинг исмим қирмизи” ёки “Қора китоб”) тўла-тўкис туя олгандим. Мен учун ёзувчи бўлиш қалбда кечган дардли ўй-фикрларни сабр билан қоғозга тушуриш, шунингдек, уларни онгли равишда ёзувимиз ва шахсиятимизнинг бир бўлагидек тасвирлашдир.

Ёзувчилик одамлар билганини билмаганлари орқали билдиришдир. Буни амалда янада кучайтириб кўрсатиш ўқувчига ҳайрат ва завқ бағишлайди. Ижодхонага бекиниб, йиллар давомида ғаройиб олам яратишга интилган ёзувчи ўзи билган ёки билмаган ҳолда инсониятга чуқур хайрихоҳлигини намоён этади. Бошқаларнинг ҳам шу каби дардлари борлиги қаламга олинган воқеа-ҳодисаларнинг тушунилишига, инсонларнинг тақдири бир-бирига ўхшашлигига бўлган ишончни юзага келтиради. Зеро, чинакам бадиий асарлар инсонлар бир-бирига жуда ўхшаш жиҳатларга эга, деган некбин қарашга таянади. Ёлғизликда йиллар давомида қалам тебратган ижодкор мана шундай эзгуликка ва марказлаштирилмаган дунёга ўз сўзини айтмоқчибўлади. Аммо отамнинг жомадонидан ва, табиийки, Истанбулдаги ҳаётимизнинг файзсиз муҳитидан аён бўлганидек, биздан узоқда дунёнинг маркази мавжуд. Бу асл ҳақиқатни бошдан кечиришга ундаган чеховча “шаҳар ташқариси” туйғуси ҳамда “ҳақиқийлик” хавотири ҳақида асарларимда кўп ёзгандим. Ўзимдан келиб чиқиб айтсам, дунё аҳлининг аксарияти мен каби шу туйғулар билан яшаганини, ҳатто янада оғири – эзилиш, ўзига ишончсизлик ва камситилиш таҳликаси билан яшаганини яхши биламан. Ҳа, ҳамон инсониятнинг дарди-ташвиши мулксизлик, очлик, бошпанасизликдир. Телевизор, газеталар бизга буларни адабиётдан кўра тезроқ ва осонроқ тушунтиради. Бироқ бугун адабиёт тушунтириши ва тадқиқ этиши лозим бўлган долзарб мавзулар: эътибордан четда қолиш ва ўзини эътиборсиз ҳис қилиш қўрқуви; буларга боғлиқ беқадрлик, оломон қаторида ғурурнинг топталишини бошдан кечириш, задалик ва камситилиш оқибатидаги ўй-хаёллари ва миллий мақтанчоқлик, беҳуда ҳаволанишлардир. Кўпинча ғайришуурий ва ғоят эҳтиросли бир тарзда тилга олинган ушбу туйғу-тушунчаларни ботинимдаги бўшлиққа ҳар гал назар солганимда янада теран англай бошлайман.

Ғарб давлатларига тегишли бўлмаган баъзи кўпсонли миллат ва халқларнинг камситилиш хавотири остида ҳамда жиззакиликлари туфайли баъзан қўрқувга тушганларига гувоҳ бўламиз. Буни ўзим мансуб бўлган Ғарб дунёсида ҳам – Уйғониш, илмда янгиликлар кашф этиш ва бойликка ҳаддан зиёд ружу қўйиш баробарида айрим халқларнинг, давлатларнинг вақт-вақти билан ўринсиз манманликка берилганларида кўрамиз.

Демак, фақат отам эмас, барчамиз “дунёнинг маркази” тушунчасига ниҳоятда катта аҳамият берамиз. Ҳолбуки, ижод қилиш учун бизни йиллар давомида хонага қамаб қўйган нарса бунинг бутунлай акси, яъни бир кун келиб битганларимизнинг ўқиб тушунилишига бўлган ишончдир. Бироқ бу ўзимнинг ва отамнинг ёзганларидан билганимдек четда бўлишнинг, ташқарида қолишнинг алами қоришган некбинликдир. Достоевский бутун умри давомида Ғарбга нисбатан қалбида ҳис этган севги ва нафрат туйғуларини мен ҳам кўп бора кўнглимдан кечирдим. Лекин ундан ўрганганим асл некбинлик манбаи – буюк ёзувчининг Ғарбга бўлган севги ва нафрати таъсирида яратган асарларим бутунлай бошқа бир дунё бўлди.

хххххИжодга ҳаётини бағишлаган ёзувчилар бир ҳақиқатни яхши билишади: йиллар давомида умид билан ёзиб-яратган асарларимиз охир-оқибат бутунлай бошқа жойларда эътибор топади. Заҳмат чекиб ижод қилганларимиз хонамиздан узоққа – бутунлай бошқа минтақаларга етиб боради. Отам ҳам шундай бир жойларга етишганмиди? Узоқ денгиз саёҳатидан сўнгра биз етиб борган олам гўё туман ортда қолгач, бутун ранглари билан кўз ўнгимизда аста-секин намоён бўлган оролдек кўнглимизда мўъжиза туйғусини уйғотади. Ёки ғарблик сайёҳлар кемада жануб тарафдан яқинлашганларида Истанбулни тонгги туман пардасида кўриб тасаввур қилганга ўхшайди бу. Умид ҳамда қизиқиш билан босиб ўтилган узундан-узоқ саёҳатнинг якунида бу шаҳар масжидлари, миноралари, уйлари, кўчалари, кўприклари, тепаликлари – бутун бир олам сифатида намоён бўлади. Маърифатли китобхон гўё китоб саҳифаларига сингиб кетганидек, киши ўзи дуч келган бу янги оламнинг ичига кириб ғойиб бўлгиси келади. Шаҳарнинг бир четидаги ёлғизлигимиз, аслида, чеккан дард ва аламларни унуттирадиган севинч – янги бир олам кашф этганимиздир.

Болалигимда, ёшлигимда ҳис қилганларимнинг бутунлай акси ўлароқ мен учун энди дунёнинг маркази Истанбул эди. Бундай дейишимнинг сабаби умримни шу шаҳарда кечирганим учунгина эмас, балки ўттиз уч йилдан бери барча кўча-кўйларини, кўприкларини, инсонларини, кўппакларини, уйларини, масжидларини, чашмаларини, ғалати қаҳрамонларини, дўконларини, таниш кишиларини, қоронғу нуқталарини, кечаларини ва кундузларини қалбимга яқин олиб қоғозга туширганим туфайлидир. Маълум бир вақт ўтиб тасаввур қилганим ушбу дунё хаёлан ўзим яшаган шаҳардан айрича қиёфа касб этади. Шунда барча инсонлар, кўчалар, нарсалар ва бинолар хаёлимда ёки китобларимда эмас, балки ўз-ўзларича яшай бошлайди. Нина билан қудуқ қазгандек сабр-бардош билан яратганим ушбу олам менга у пайт барча бор нарсалардан-да ҳақиқийдек кўринади.

Отам ҳам, эҳтимол, умрини ижодга бағишлаган ёзувчиларнинг бу каби бахтиёрлигини кашф қилгандир. Мени доим эркин қўйиб, ниҳоятда ҳурмат кўрсатгани учун ундан миннатдор эдим. Болалик ва ёшликдаги кўплаб дўстларимдан фарқли ўлароқ, ота тазйиқи нималигини билмай ўсиб-улғайгандим. Қолаверса, отам ёшлигида ёзувчи бўлишни истагани учун ёзувчи бўла олганим ҳақида ҳам кўп ўйлайман. Шу боисдан ҳам унинг ёзганларини мамнун бўлиб ўқишим, меҳмонхоналарда ижод қилганини тушунишим лозим эди.

Отам қолдирган жойда неча кунлардан бери турган жомадонни шу некбин ўйлар билан очдим, баъзи дафтар ва саҳифаларни кучимни йиғиб ўқишга киришдим.

Хўш, отам нималар ҳақида ёзганди? Париж меҳмонхоналари, манзаралари ҳақида ёзганларини, шунингдек, айрим бир шеърлар, парадокслар, турли қайд ва фикрларни эслайман. Буларни эсларканман, худди автоҳалокатга учраб кўрган-билганларин қийналиб хотирлайдиган, айни дамда бундан ортиғини эслашга қурби етмаётган кишига ўхшайман. Болалигимда ота-онам жанжаллашиб шовқин солишар, сўнгра уйга сув қуйгандек жимлик чўкканда отам кайфиятни ўзгартириш учун дарҳол радиони қўярди. Чунки қўшиқ рўй берган нохушликларни тез унуттирарди.

Мен ҳам шундай йўл тутиб қўшиқдек хуш кайфият улашадиган, кўнгилларга ёқадиган бир-икки сўз билан мавзуни ўзгартирсам. “Нега ёзасиз?” Билганингиздек, биз ёзувчиларга энг кўп бериладиган савол шу. Қалб амр этгани учун ёзаман! Ҳамма қатори бошқа бир иш қила олмаганим учун ёзаман. Мен ёзгандек китоблар ёзилсин, ўқий, деб ёзаман. Ҳаммадан қаттиқ аразлаганим учун ёзаман. Хонада ёлғиз қолиб, кун бўйи ёзишни жуда хоҳлаганим учун ёзаман.

Мен, бошқалар – барчамиз Истанбулда, Туркияда қандай ҳаёт кечирганимизни, кечираётганимизни бутун дунё билсин, деб ёзаман. Қоғоз, қалам, сиёҳ ҳидини яхши кўрганим учун ёзаман. Адабиётга, роман санъатига ҳамма нарсадан ортиқ ишонганим учун ёзаман. Бу ишга кўникканим ва ружу қўйганим учун ёзаман. Унутилишдан қўрққаним учун ёзаман. Эришган шуҳрат ва эътибордан мамнунлигим учун ёзаман. Ёлғиз қолиш учун ёзаман. Ёзганларимнинг ўқилишини ёқтирганим учун ёзаман. Бошлаб қўйган романни, мақолани ва саҳифани тугатиб қўяқолай, деб ёзаман. Ҳамма мендан шуни кутаяпти, деб ёзаман. Кутубхоналарнинг ёпилиб кетмаслигига, китобларимнинг жовонларда терилиб туришига болаларча ишонганим учун ёзаман. Ҳаёт, дунё, барчаси ғоятда гўзал ва ҳайратланарли бўлгани учун ёзаман. Ҳаётнинг бор гўзаллиги ва бойлигини сўзларга кўчириш завқли бўлгани учун ёзаман. Ҳикоя баён қилиш учун эмас, яратиш учун ёзаман. Доимо борадиган жой бўла туриб, у ер рўёдек – ҳеч боролмайман, деган туйғудан халос бўлиш учун ёзаман. Ҳеч ҳам бахтли бўла олмаганим учун ёзаман. Бахтли бўлиш учун ёзаман.

Ёзувхонамда жомадонини қолдирганидан бир ҳафта ўтиб отам ҳар доимгидек қўлида бир қути шоколад билан (қирқ саккиз ёшимдалигимни эсидан чиқаргандир, эҳтимол) мени кўришга келди. Тағин ҳаёт, сиёсат ва оила ташвишларидан гапириб кулишдик. Бир пайт отамнинг кўзи хонанинг жомадонни қолдирган бурчагига тушди ва жомадонни у ердан олганимни билди. Кўзларимиз тўқнашди. Орага ноқулай жимлик чўкди. Унга жомадоннинг ичидагиларни ўқиётганимни айтмадим, кўзимни олиб қочдим. Лекин у тушунди. Мен ҳам унинг тушунганини пайқадим.

Отам ўзига ишонган, эркин ва бахтиёр инсон эди: ҳар галгидек кулиб қўйди ва хонадан чиқиб кетаркан менга ҳар доимгидек таскин ҳамда жасорат бағишлайдиган сўзларни айтди. Отамнинг бахтиёрлиги, ғамсиз, ташвишсиз ҳолатига ҳавас қилиб ортидан қараб қолдим. Эсимда, ўша кун қалбим андишага қоришган бахтиёрлик ҳисларига тўлганди. Эҳтимол, отамдек хотиржам эмасдим. У каби ташвишсиз, бахтли яшаш менга насиб этгани йўқ. Аммо ёзишни уддалай билдим, деган фикрда эканимни англагандирсиз.

Бу туйғуни отамга нисбатан туяётганимдан ийманаётгандим. Ҳолбуки, отам ҳеч қачон менга зуғум ўтказмаган, мени эркин қўйганди. Буларнинг барчаси ижод, адабиёт билан тубдан боғлиқ эканини эслатиб ўтишим лозим. Бироқ ушбу ҳикоямнинг менга янада кўпроқ айбдорлик ҳиссини юклаган бошқа жиҳати ҳам бор эди. Отам жомадонини менга қолдирганидан йигирма уч йил олдин, яъни йигирма икки ёшимда ҳамма нарсага қўл силтаб, ёзувчи бўлишга қарор қилиб бир хонага бекинган, тўрт йил ўтиб илк романим “Жавдат Бей ва ўғиллари”ни ёзиб тугатиб, ҳали нашр қилинмаган асарнинг қўлёзма нусхасини қўлларим титраб отамга бергандим. Йўқ, фақат дидига, заковатига ишонганим учун эмас, аксинча, онамдан фарқли ўлароқ, отам ёзувчи бўлишимга қарши чиқмагани учун унинг эътирофини эшитиш мен учун жуда муҳим эди. Бу пайт отам биз билан бирга яшамасди. Қайтишини сабрсизлик билан кутдим. Икки ҳафта ўтиб келгач, югуриб бориб эшикни очдим.

Отам ҳеч нима демади, аммо мени шундай қучдики, асарим унга маъқул бўлганини англадим. Ҳаяжонланганимиздан бироз сукутга толдик. Сўнгра, ўзимизга келиб олгач, отам менга илк асаримга ишончини ниҳоятда ҳаяжонланиб, ошириб-тошириб тушунтира кетди ва бир кун келиб, бугун бениҳоя бахтиёрлик билан қабул қилганим, ушбу мукофотни олишимни айтиб қолди.

Отам бу гапни ўғлига ишонганидан ёхуд мазкур мукофотни мақсад сифатида кўрсатишдан-да зиёда бир мақсадда – зурриёдини дастаклаш, унга далда бериш учун “Бир кун пошо бўласан!”, деган турк отасидек айтганди. Йиллар давомида отам мени ҳар кўрганида жасоратлантириш учун ҳам бу сўзни такрорлаб турди.

Отам 2002 йил декабр ойида вафот этди.

Швеция Академиясининг менга бу буюк мукофотни, бу шарафни тақдим қилган қадрли аъзолари, қадрли меҳмонлар, мен бугун орамизда отам ҳам бўлишини жуда истардим.

Турк тилидан Шермурод Субҳон таржимаси