| Кирилл ёзувидаги матн пастроқда

Kollejdaligimda yozgi ta’tilni Dehrada, buvimnikida o‘tkazishga odatlangan edim. Doimo mayning boshlarida yo‘lga tushib, iyulda ortimga qaytardim. Deoli Dehradan o‘ttiz chaqirim narida joylashgan kichikroq bekat bo‘lib, Himolay janubiy etagida qalin changalzorlar boshlanishini belgilab berardi.

Poyezd Deoliga sahar beshlarda – bekat chiroqlari-yu moyli lampalarning xira nurlariga cho‘mgan, tonggi g‘ira-shira ro‘shnolikda temiryo‘l bo‘ylab yastangan changalzorlarni kishi ko‘zi bazo‘r ilg‘ashi mumkin bo‘lgan pallada kirib borardi. Bu yer bor-yo‘g‘i bitta platforma – bekat boshlig‘ining idorasi va kutish xonasidan iborat edi. Bekatta choy sotiladigan peshtaxta, meva rastasi va daydi itlaridan boshqa tasvirlagulik hech vaqo yo‘q edi. Boisi poyezd bu yerga bir martagina, o‘rmonzorga kirib ketishdan avval, nari borsa, o‘n daqiqaga to‘xtardi, xalos.
Nega Deolida to‘xtar ekan, hayronman?! Na birov poyezdga chiqdi, na birov undan tushdi: hech o‘zgarish bo‘lgani yo‘q. Hattoki, bekatta biror mardikor ham yo‘q edi. Biroq poyezd qat’iy o‘n daqiqa shu manzilda tin olar, so‘ngra qo‘ng‘iroq chalinar, soqchi hushtagini chalar va Deoli ortda qolib, unutilar edi.
Menga Deolida, bekat devorlaridan narida nimalar borligi qiziq tuyulardi. Doim shu kichkina, ko‘rimsiz manzilga, hech kim tushmaydigan maskanga achinardim. Shunda qachondir Deolida tushib qolib, kun bo‘yi shaharchada sang‘iyman, deb qaror qildim.
O‘shanda o‘n sakkizga to‘lgandim, buvimnikiga ketayotgandim, tag‘in poyezd Deolida to‘xtadi. Savatcha sotadigan qiz perronga keldi.
Tong salqinligi uchun yelkasiga ro‘mol yopingandi: egni juldur, oyog‘i yalang bo‘lsa ham o‘ziga yarashgan nazokat va viqor bor edi unda.
U mening oynam yaqiniga kelib to‘xtadi. Diqqat bilan e’tibor qaratayotganimni sezsa-da, boshida o‘zini bilmaganga soldi. Uning yuzi oppoq, yoyiq siyohrang sochlari yaltiroq, ko‘zlari esa tim qora va serg‘ussa edi. So‘ng o‘sha serg‘ussa ko‘zlar mening nigohim bilan to‘qnashdi. U mening derazam oldida ozroq vaqt turdi, lekin hech birimiz so‘z qotmadik. Biroq u jo‘nayotganida qanday qilib o‘rnimni tark etganim, vagon eshigiga chiqqanim, perronda yo‘lning boshqa tomoniga qarab kutib qolganimni sezmay qoldim. Choy sotiladigan rastaga qarab yurdim. Pastroq olovda choydish biqirlab yotar, samovarchining o‘zi esa yo‘lovchilarga choy eltish bilan band edi. Qiz rasta ortidan meni ta’qib qildi.
– Savat olishni istaysizmi? – so‘radi u. – Judayam pishiq bular, eng yaxshi xivichdan tayyorlangan…
– Yo‘q, – dedim men. – Savat olmoqchi emasman.
Biz o‘zimizga anchayin uzoq tuyulgan lahzada bir-birimizga termulib qoldik.
– Savat kerakmasligiga ishonchingiz komilmi?
– Xo‘p, unda bitta beraqoling, – dedim va barmoqlariga tegingani zo‘rg‘a jur’at topib unga bir rupiya uzatdim.
U nimadir demoqchi bo‘lib og‘iz juftlagan zahoti, soqchi hushtagi yangradi; u nimadir dedi ham, biroq ovozi qo‘ng‘iroqning jaranglashi-yu poyezd pishqirishiga qorishib eshitilmay ketdi. Men vagonimga zudlik bilan qaytishim kerak edi. Lokomotiv siltanib-siltanib yo‘lga ravona bo‘ldi.
Bekatta ko‘zdan g‘oyib bo‘lguniga qadar men undan ko‘z uzmadim. U perronda yolg‘iz, hech qayoqqa jilmay turar va men tomonga qarab jilmayardi. To boshqaruv postiga yetguncha unga qarab bordim, keyin esa chakalakzorlar bekatni to‘sib qo‘ydi, biroq haliyam uning yolg‘iz turganini ko‘ra olardim. Qizning chehrasi, qop-qora, ehtirosli ko‘zlarining tasviri fikrimni band etgan, men esa bundan qutulolmasdim go‘yo. Biroq Dehrada xayolimni egallagan narsalar ko‘pligidan bu hodisa xotiramdan xiralashib, uzoqlashib ketdi. Faqatgina ikki oy o‘tib, men qaytishga hozirlanayotganimdagina yodimga tushdi.
Poyezd bekatida to‘xtashi bilan uni qidira boshladim, perronda alanglab yurganiga guvoh bo‘lgach, o‘zimda kutilmagan bir titroq sezdim. Shartta yerga sakradim-da, qizga qo‘l silkidim.
U meni ko‘rganida tabassum qildi. Hoynahoy, uni hanuz yodda tutganimdan sevindi. Men ham hamon xotirida ekanimdan quvondim. Xuddi azaliy qadrdonlar uchrashganday ikkimiz ham o‘zimizda yo‘q shod edik.
U vagonlar yoqalab savatchalarini pullagani ketmadi, aksincha, to‘g‘ri choy sotiladigan rasta tomon yurdi, tim qora ko‘zlarida nogahoniy o‘t to‘lgan edi. Bir muddat mum tishlab turdik, biroq ortiq jimlikka bardoshimiz yetmasdi.
Uni shu yerdayoq poyezdga o‘tqazib, o‘zim bilan olib ketish xayolimga keldi; uning Deoli bekatida ko‘zdan g‘oyib bo‘lishi haqida o‘ylashga ham qurbim yetmasdi. Qo‘llaridan savatchalarini olib, yerga qo‘ydim. Ulardan biriga qo‘l cho‘zgandi hamki, qo‘llarini ushlab oldim.
– Dehliga borishim kerak, – dedim men. U bosh irg‘adi:
– Men hech yoqqa ketishga majbur emasman.
Poyezd ketayotganini bildirish uchun hushtak chalgan soqchidan nafratlanib ketdim.
– Tag‘in qaytaman, shu yerda bo‘lasan-a?
U yana bosh irg‘adi, uning bosh irg‘ashi barobarida qo‘ng‘iroq jaranglab, poyezd olg‘a jila boshladi. Qizning qo‘lini bo‘shatib, siljib borayotgan poyezd ortidan yugurdim.
Bu gal uni unutmadim. U sayohatimdan so‘ng ham, oradan ancha vaqt o‘tganda ham, xullaski, yil bo‘yi xayolimni tark etmadi. O‘quv yili nihoyalashi bilan apil-tapil jomadonimni yig‘dim-u, doimgidan ham ilgariroq Dehraga yo‘l oldim. Buvim nevarasining bu ishidan boshi ko‘kka yetishi tayin edi.
Poyezd Deoliga kelib to‘xtashidan oldin men biroz asabiy va tajang edim, boisi qizni ko‘rganimda nima deyishim va nima qilishim ustida bosh qotirardim. Uning qarshisida noshudlarcha hissiyotlarim borasida biror so‘z aytmoqqa, yo biron narsa qilmoqqa botinolmay turmasligim kerak.
Poyezd Deoliga kelib to‘xtadi, men esa atrofga olazarak bo‘lib uni qaradim, biroq hech yerda qiz ko‘rinmasdi.
Eshikni ochib, yerga sekingina sakradim. Negadir shu on ko‘nglim juda g‘ash va kuchli esankirash egallagan meni. Nimadir qilishim kerakligini sezib, bekat noziri yoniga yugurdim. Undan, “Siz shu yerda savatlar sotib yurgan qizni taniysizmi?” deb so‘radim.
– Yo‘q, tanimayman, – dedi nozir, – agar qolib ketishni istamasang, poyezdga shoshilganing yaxshi.
Biroq bekatning hamma yerini ko‘zdan kechirdim, temir izlar osha bekat hovlisiga ko‘z tashladim, bor-yo‘q ko‘rganim mango daraxti va changalzor ichkarisiga kiruvchi tuproq yo‘l bo‘ldi. Yo‘l qayerga ketgan? Poyezd bekatdan nariga jilishni boshladi, perron yoqalab yugurib, vagonim eshigiga sakrab olishim lozim edi. Keyin poyezd tezlikni yuqorilatib, o‘rmon oralab yelib borayotganida, men oyna oldida o‘yga botib turar edim.
Axir, umrimda ikki martagina uchratgan, kimligini haqida hech narsa – aslidayam hech narsa – bilmaydigan, o‘zi zo‘rg‘a men bilan suhbatlashgan, biroq ilgari sira tuymagan iliqlik va bir ajib hisni tuydirgan qizni topish borasida qo‘limdan nimayam kelardi?
Buvimning ham kelganimdan aytarli ko‘ngli to‘lmadi, chunki ularnikida ikki haftadan ortiq o‘tirmadim. O‘zimni holdan toygan, o‘salday his etdim. Shu bois Deolidagi bekati noziri bilan gaplashish uchun qayta yo‘lga otlandim.
Biroq Deolida nozir yangilangan ekan. O‘tgan haftada sobiq nozirni boshqa manzilga o‘tkazishibdi. Yangi nozir savat sotadigan qiz haqida hech narsa bilmas ekan. Men kalta bo‘yli, xazonday qovjirab qolgan, ust-boshi yoqqa belanib yuradigan choyfurush amakini izlab topdim va savat sotuvchi qiz haqida biror narsa bilarmikan deb so‘rab ko‘rdim.
– Ha, bu yerda shunaqa qiz bo‘lardi, yaxshigina eslayman, – dedi u. – Lekin u hozir kelmay qo‘ygan.
– Nega? – qiziqdim men. – Unga nima bo‘lgan ekan?
– Men qayoqdan bilay? – dedi amaki. – U menga hech kim emasdi-ku…
Tag‘in poyezdga qarab yugurishim zarur edi.
Deoli ko‘zdan uzoqlashib borar ekan, bir kuni shu yerda to‘xtab, shaharchada bir kun qolishim va hammadan surishtirib, tim qora, beqaror ko‘zlarining birgina boqishi bilan qalbimni o‘g‘irlagan qizni topishimni maqsad qildim.
So‘nggi o‘quv yiliga qadar o‘zimni shu o‘y bilan ovutib keldim. Yana yozda Dehraga yo‘l oldim. Erta sahardayoq poyezd Deolida to‘xtaganida perronning u uchidan-bu uchigacha qadar qizning sharpasini izladim. Uni topa olmasligimga ishonchim komil edi, ammo o‘zim ham xuddi shuni umid qilayotgandim.
Negadir o‘zimni Deolida tushib qolib, shu yerda bir kunimni o‘tkazishga ko‘ndirolmadim. (Agar bularning bari biror asar yo film bo‘lganida edi, – deb o‘ylardim, – men jumboqning tagiga yetgan va harakatlarimga yarasha xotimaga erishgan bo‘lardim.) O‘ylashimcha, men bundan qo‘rqdim. Haqiqatdan ham qiz bilan bog‘liq nima sodir bo‘lganini bilishdan qo‘rqardim. Balki u ortiq Deolida yashamas, ehtimol, turmushga chiqqandir yo biror kasalga yo‘liqqanmikan?
So‘nggi bir necha yil ichida ko‘p bora yo‘lim Deolidan o‘tadi va har gal o‘sha-o‘sha, sirayam o‘zgarmagan chehraning kaminaga jilmayib turganini qayta uchratishimga ishonib-ishonmay vagon derazasidan tashqariga qarayman. Deolida, bekat devorlari ortida nimalar yuz berishiga qiziqaman. Biroq zinhor bu yerda to‘xtamayman. Bu barchasini izdan chiqarishi mumkin. Men umid va orzu etishdan to‘xtamaslikni, derazadan turib bo‘m-bo‘sh perronning boshdan adog‘igacha nazar solishni, savatchalar ko‘tarib olgan qizni mudom kutishni afzal ko‘raman.
Men endi Deolida hech qachon to‘xtamayman, aksincha, bu manzilni imkon qadar tezroq ortda qoldirib ketishga urinaman.

Ingliz tilidan Shohrux Usmonov tarjimasi

Раскин Бонд. Деоли бекатида (ҳикоя)

Коллеждалигимда ёзги таътилни Деҳрада, бувимникида ўтказишга одатланган эдим. Доимо майнинг бошларида йўлга тушиб, июлда ортимга қайтардим. Деоли Деҳрадан ўттиз чақирим нарида жойлашган кичикроқ бекат бўлиб, Ҳимолай жанубий этагида қалин чангалзорлар бошланишини белгилаб берарди.

Поезд Деолига саҳар бешларда – бекат чироқлари-ю мойли лампаларнинг хира нурларига чўмган, тонгги ғира-шира рўшноликда темирйўл бўйлаб ястанган чангалзорларни киши кўзи базўр илғаши мумкин бўлган паллада кириб борарди. Бу ер бор-йўғи битта платформа – бекат бошлиғининг идораси ва кутиш хонасидан иборат эди. Бекатта чой сотиладиган пештахта, мева растаси ва дайди итларидан бошқа тасвирлагулик ҳеч вақо йўқ эди. Боиси поезд бу ерга бир мартагина, ўрмонзорга кириб кетишдан аввал, нари борса, ўн дақиқага тўхтарди, халос.
Нега Деолида тўхтар экан, ҳайронман?! На биров поездга чиқди, на биров ундан тушди: ҳеч ўзгариш бўлгани йўқ. Ҳаттоки, бекатта бирор мардикор ҳам йўқ эди. Бироқ поезд қатъий ўн дақиқа шу манзилда тин олар, сўнгра қўнғироқ чалинар, соқчи ҳуштагини чалар ва Деоли ортда қолиб, унутилар эди.
Менга Деолида, бекат деворларидан нарида нималар борлиги қизиқ туюларди. Доим шу кичкина, кўримсиз манзилга, ҳеч ким тушмайдиган масканга ачинардим. Шунда қачондир Деолида тушиб қолиб, кун бўйи шаҳарчада санғийман, деб қарор қилдим.
Ўшанда ўн саккизга тўлгандим, бувимникига кетаётгандим, тағин поезд Деолида тўхтади. Саватча сотадиган қиз перронга келди.
Тонг салқинлиги учун елкасига рўмол ёпинганди: эгни жулдур, оёғи яланг бўлса ҳам ўзига ярашган назокат ва виқор бор эди унда.
У менинг ойнам яқинига келиб тўхтади. Диққат билан эътибор қаратаётганимни сезса-да, бошида ўзини билмаганга солди. Унинг юзи оппоқ, ёйиқ сиёҳранг сочлари ялтироқ, кўзлари эса тим қора ва серғусса эди. Сўнг ўша серғусса кўзлар менинг нигоҳим билан тўқнашди. У менинг деразам олдида озроқ вақт турди, лекин ҳеч биримиз сўз қотмадик. Бироқ у жўнаётганида қандай қилиб ўрнимни тарк этганим, вагон эшигига чиққаним, перронда йўлнинг бошқа томонига қараб кутиб қолганимни сезмай қолдим. Чой сотиладиган растага қараб юрдим. Пастроқ оловда чойдиш биқирлаб ётар, самоварчининг ўзи эса йўловчиларга чой элтиш билан банд эди. Қиз раста ортидан мени таъқиб қилди.
– Сават олишни истайсизми? – сўради у. – Жудаям пишиқ булар, энг яхши хивичдан тайёрланган…
– Йўқ, – дедим мен. – Сават олмоқчи эмасман.
Биз ўзимизга анчайин узоқ туюлган лаҳзада бир-биримизга термулиб қолдик.
– Сават керакмаслигига ишончингиз комилми?
– Хўп, унда битта берақолинг, – дедим ва бармоқларига тегингани зўрға журъат топиб унга бир рупия узатдим.
У нимадир демоқчи бўлиб оғиз жуфтлаган заҳоти, соқчи ҳуштаги янгради; у нимадир деди ҳам, бироқ овози қўнғироқнинг жаранглаши-ю поезд пишқиришига қоришиб эшитилмай кетди. Мен вагонимга зудлик билан қайтишим керак эди. Локомотив силтаниб-силтаниб йўлга равона бўлди.
Бекатта кўздан ғойиб бўлгунига қадар мен ундан кўз узмадим. У перронда ёлғиз, ҳеч қаёққа жилмай турар ва мен томонга қараб жилмаярди. То бошқарув постига етгунча унга қараб бордим, кейин эса чакалакзорлар бекатни тўсиб қўйди, бироқ ҳалиям унинг ёлғиз турганини кўра олардим. Қизнинг чеҳраси, қоп-қора, эҳтиросли кўзларининг тасвири фикримни банд этган, мен эса бундан қутулолмасдим гўё. Бироқ Деҳрада хаёлимни эгаллаган нарсалар кўплигидан бу ҳодиса хотирамдан хиралашиб, узоқлашиб кетди. Фақатгина икки ой ўтиб, мен қайтишга ҳозирланаётганимдагина ёдимга тушди.
Поезд бекатида тўхташи билан уни қидира бошладим, перронда аланглаб юрганига гувоҳ бўлгач, ўзимда кутилмаган бир титроқ сездим. Шартта ерга сакрадим-да, қизга қўл силкидим.
У мени кўрганида табассум қилди. Ҳойнаҳой, уни ҳануз ёдда тутганимдан севинди. Мен ҳам ҳамон хотирида эканимдан қувондим. Худди азалий қадрдонлар учрашгандай иккимиз ҳам ўзимизда йўқ шод эдик.
У вагонлар ёқалаб саватчаларини пуллагани кетмади, аксинча, тўғри чой сотиладиган раста томон юрди, тим қора кўзларида ногаҳоний ўт тўлган эди. Бир муддат мум тишлаб турдик, бироқ ортиқ жимликка бардошимиз етмасди.
Уни шу ердаёқ поездга ўтқазиб, ўзим билан олиб кетиш хаёлимга келди; унинг Деоли бекатида кўздан ғойиб бўлиши ҳақида ўйлашга ҳам қурбим етмасди. Қўлларидан саватчаларини олиб, ерга қўйдим. Улардан бирига қўл чўзганди ҳамки, қўлларини ушлаб олдим.
– Деҳлига боришим керак, – дедим мен. У бош ирғади:
– Мен ҳеч ёққа кетишга мажбур эмасман.
Поезд кетаётганини билдириш учун ҳуштак чалган соқчидан нафратланиб кетдим.
– Тағин қайтаман, шу ерда бўласан-а?
У яна бош ирғади, унинг бош ирғаши баробарида қўнғироқ жаранглаб, поезд олға жила бошлади. Қизнинг қўлини бўшатиб, силжиб бораётган поезд ортидан югурдим.
Бу гал уни унутмадим. У саёҳатимдан сўнг ҳам, орадан анча вақт ўтганда ҳам, хулласки, йил бўйи хаёлимни тарк этмади. Ўқув йили ниҳоялаши билан апил-тапил жомадонимни йиғдим-у, доимгидан ҳам илгарироқ Деҳрага йўл олдим. Бувим неварасининг бу ишидан боши кўкка етиши тайин эди.
Поезд Деолига келиб тўхташидан олдин мен бироз асабий ва тажанг эдим, боиси қизни кўрганимда нима дейишим ва нима қилишим устида бош қотирардим. Унинг қаршисида ношудларча ҳиссиётларим борасида бирор сўз айтмоққа, ё бирон нарса қилмоққа ботинолмай турмаслигим керак.
Поезд Деолига келиб тўхтади, мен эса атрофга олазарак бўлиб уни қарадим, бироқ ҳеч ерда қиз кўринмасди.
Эшикни очиб, ерга секингина сакрадим. Негадир шу он кўнглим жуда ғаш ва кучли эсанкираш эгаллаган мени. Нимадир қилишим кераклигини сезиб, бекат нозири ёнига югурдим. Ундан, “Сиз шу ерда саватлар сотиб юрган қизни танийсизми?” деб сўрадим.
– Йўқ, танимайман, – деди нозир, – агар қолиб кетишни истамасанг, поездга шошилганинг яхши.
Бироқ бекатнинг ҳамма ерини кўздан кечирдим, темир излар оша бекат ҳовлисига кўз ташладим, бор-йўқ кўрганим манго дарахти ва чангалзор ичкарисига кирувчи тупроқ йўл бўлди. Йўл қаерга кетган? Поезд бекатдан нарига жилишни бошлади, перрон ёқалаб югуриб, вагоним эшигига сакраб олишим лозим эди. Кейин поезд тезликни юқорилатиб, ўрмон оралаб елиб бораётганида, мен ойна олдида ўйга ботиб турар эдим.
Ахир, умримда икки мартагина учратган, кимлигини ҳақида ҳеч нарса – аслидаям ҳеч нарса – билмайдиган, ўзи зўрға мен билан суҳбатлашган, бироқ илгари сира туймаган илиқлик ва бир ажиб ҳисни туйдирган қизни топиш борасида қўлимдан нимаям келарди?
Бувимнинг ҳам келганимдан айтарли кўнгли тўлмади, чунки уларникида икки ҳафтадан ортиқ ўтирмадим. Ўзимни ҳолдан тойган, ўсалдай ҳис этдим. Шу боис Деолидаги бекати нозири билан гаплашиш учун қайта йўлга отландим.
Бироқ Деолида нозир янгиланган экан. Ўтган ҳафтада собиқ нозирни бошқа манзилга ўтказишибди. Янги нозир сават сотадиган қиз ҳақида ҳеч нарса билмас экан. Мен калта бўйли, хазондай қовжираб қолган, уст-боши йоққа беланиб юрадиган чойфуруш амакини излаб топдим ва сават сотувчи қиз ҳақида бирор нарса билармикан деб сўраб кўрдим.
– Ҳа, бу ерда шунақа қиз бўларди, яхшигина эслайман, – деди у. – Лекин у ҳозир келмай қўйган.
– Нега? – қизиқдим мен. – Унга нима бўлган экан?
– Мен қаёқдан билай? – деди амаки. – У менга ҳеч ким эмасди-ку…
Тағин поездга қараб югуришим зарур эди.
Деоли кўздан узоқлашиб борар экан, бир куни шу ерда тўхтаб, шаҳарчада бир кун қолишим ва ҳаммадан суриштириб, тим қора, беқарор кўзларининг биргина боқиши билан қалбимни ўғирлаган қизни топишимни мақсад қилдим.
Сўнгги ўқув йилига қадар ўзимни шу ўй билан овутиб келдим. Яна ёзда Деҳрага йўл олдим. Эрта саҳардаёқ поезд Деолида тўхтаганида перроннинг у учидан-бу учигача қадар қизнинг шарпасини изладим. Уни топа олмаслигимга ишончим комил эди, аммо ўзим ҳам худди шуни умид қилаётгандим.
Негадир ўзимни Деолида тушиб қолиб, шу ерда бир кунимни ўтказишга кўндиролмадим. (Агар буларнинг бари бирор асар ё фильм бўлганида эди, – деб ўйлардим, – мен жумбоқнинг тагига етган ва ҳаракатларимга яраша хотимага эришган бўлардим.) Ўйлашимча, мен бундан қўрқдим. Ҳақиқатдан ҳам қиз билан боғлиқ нима содир бўлганини билишдан қўрқардим. Балки у ортиқ Деолида яшамас, эҳтимол, турмушга чиққандир ё бирор касалга йўлиққанмикан?
Сўнгги бир неча йил ичида кўп бора йўлим Деолидан ўтади ва ҳар гал ўша-ўша, сираям ўзгармаган чеҳранинг каминага жилмайиб турганини қайта учратишимга ишониб-ишонмай вагон деразасидан ташқарига қарайман. Деолида, бекат деворлари ортида нималар юз беришига қизиқаман. Бироқ зинҳор бу ерда тўхтамайман. Бу барчасини издан чиқариши мумкин. Мен умид ва орзу этишдан тўхтамасликни, деразадан туриб бўм-бўш перроннинг бошдан адоғигача назар солишни, саватчалар кўтариб олган қизни мудом кутишни афзал кўраман.
Мен энди Деолида ҳеч қачон тўхтамайман, аксинча, бу манзилни имкон қадар тезроқ ортда қолдириб кетишга уринаман.

Инглиз тилидан Шоҳрух Усмонов таржимаси