| Кирилл ёзувидаги матн пастроқда

Tastubeklik Amangeldi otani bilmaydigan odam yo‘q. Yoshi yetmishdan oshgan bu qariyani butun ovul taniydi. O‘zi qotmadan kelgan, chuvakkina chol, lekin tinim bilmaydi. Cho‘qqaygan soqoli, yakkam dukkam mo‘ylovi bor, butun yuzini tirish qoplagan bu chol sahiyligi bilan ham nom qozongan. Orolga kelgan borki, uning mehmoni. Shungamikan, otani butun Orol bo‘yi, hatto Toshkan taniydi.

Amangeldi otaning bobosi ham, bobosining bobosi ham baliqchi o‘tgan. Baliqchilar avlodidan, baliqchilar qishlog‘ida yashardi. Qishloq Orolning shimoliy sohilida joylashgan, gavjum, sershovqin bir maskan edi. U paytlar ota yosh edi, kuchga to‘la edi. Otasidan qolgan kasb-baliqchilik bilan shug‘ullanar, shu kasbga mehr qo‘ygandi. Tong otmay dengizga chiqib ketarkan, kun botganda qaytar, bir kunda yuz kilolab baliq tutgan paytlarini eslarkan, ko‘ziga yosh qalqadi. Orol ovuldan keta boshlaganida hech narsani tushunmay qoldi. Barisi shunchalar tez ro‘y berdiki, bir kechada Orol bir necha chaqirim ortga chekindi. Ulkan kemalar sayozlikda tiqilib qolib ketdi. Suv sho‘rlanib baliqlar o‘ldi. Oxirgi bor dengizga tashlangan to‘riga o‘lik baliqlar chiqdi.
Orol dengizining o‘sha to‘lib-toshgan paytlarini har qo‘msaganida, ko‘ziga yosh keladi, yosh boladek xo‘ngrab yig‘laydi. Ovuldagilar keyinroq bir necha chaqirim yo‘l bosib Orol atrofidagi kichik ko‘llarga borib baliqchilik qilib yurishdi. Biroq u ko‘llarning ham ko‘pi qurib qoldi, iqlim o‘zgarib to‘qayzorlar yo‘qolib ketdi, hayvonot olami qirilib bitdi. Mana necha yilki ota qo‘liga to‘r olmadi, qo‘llari to‘rni shunchalar sog‘inganki… Yoshi yetmishdan oshgani bilan Orol dengizi bo‘yida o‘tgan bolaligini yaxshi xotirlaydi. Orol bo‘yida cho‘milib qumli sohilda yotib, oftobda toblangani haqidagi hikoyani qayta-qayta aytaveradi. Bu hikoyani butun ovul biladi. Bugun dengiz o‘rni jonsiz sahro, toshloq bir joy, endi bu yerlarda har qanday ulov ham yurolmaydi.
Har kungidek qariya bugun ham Orolni ko‘rgani yo‘lga otlanayotganini sezgan xotini javranishni boshladi.
– Yana Orolni ko‘rgani ketyapsizmi? Bormasangiz nima bo‘ladiya?
Ayjan xola har kuni shu savolni beradi. Javobini biladi, harchand qarshilik qilmasin, chol baribir yo‘lidan qolmaydi. Nima qilsin, qarib shu choliga suyanib qoldi, uzoq yo‘l bo‘lsa, qo‘yib yuborgisi kelmaydi, ayaydi-da.
– Ishing bo‘lmasin! Tez borib kelaman.
Amangeldi ota uch g‘ildirakli mototsiklini o‘t oldirarkan, eng avval idishiga suv oldimi-yo‘qmi, tekshirib oladi. So‘ng o‘rindiq osha o‘tirarkan, Orol tomon oshiqadi. Har kuni shu ahvol, bir necha chaqirim yo‘l bosib Orolini ko‘rib qaytmasa, bo‘lmaydi, ko‘ngli joyiga tushmaydi.
Mototsikl ustida silkinib borarkan, ko‘zlari yanayam qisilib ketadi, shamol turib qum to‘zoni ko‘zlariga kirib achishtiradi. Biroq, ota yon bermaydi, yana yo‘lida davom etadi. Og‘iz burun aralash o‘rab olgan chit durrasining bir chetiga ko‘zlarini ishqalab olib yana yo‘lga qaraydi. Shamol yugurib, tuz chang ko‘tariladi. Shunda ham parvo qilmaydi. Ko‘zlari o‘rganib ketgan, chang-to‘zon kiraverganidan ko‘zlarining kosasi kichrayib qush ko‘zi bo‘lib qolgan. Dengiz o‘rnidagi sahroqum uzoq-uzoqlarga cho‘zilgan. U yer bu yerda qurigan saksovullar ko‘zga tashlanadi. Tuz barhanlari uzoqdan qor yoqqandek ko‘rinadi. Avvallari minglab o‘simlik va baliqlarga bag‘ri to‘la dengiz bo‘lgan bu joylar endi qaysi bir sayyora yuzasidek g‘adir-budir tosh yo‘l, xolos.
Juda uzoqdan mo‘ltirab Orol ko‘rinadi. Yaqinlashganing sayin kattarib boradi. «Qani endi-qani endi… o‘sha to‘lib toshgan paytingga qaytsayding», cholning hayolidan doimgidek o‘y o‘tadi. «Qani endi mo‘jiza ro‘y bersa-yu Orol suvga to‘lib, bu sahrolar ustiga dengiz yopirilib kelsa, sahroqumda tiqilib qolgan kemalar yana to‘lqin ustida chayqalsa…» ota har gal dengizgacha bo‘lgan yo‘lda shularni o‘ylaydi. Qalbida hali so‘nmagan umid uchqunlari sabab, hamon Orol qaytishiga ishonadi.
Mototsiklni bir necha chaqirim narida to‘xtatadi, Orol sohilidan uzoqroqqa qo‘yadi, yo‘qsa botib qolishi mumkin. Oyog‘ida kirza etik shaloplaydi, Orol tomon shoshiladi. Qo‘lida suv idish, nihoyat Orol qirg‘og‘iga yetib keladi, qadrdoni oldiga kelgandek, shodlanadi, aybdordek tiz cho‘kadi.
– Keldim, Orolim, keldim. Bugun yana seni sog‘inib keldim. Kelishimni intiq kutdingmi? – ming‘irlaydi ota o‘zi eshitadigan bir ovozda.
– «Xush kelding!» – degandek to‘lqinlar qirg‘oqqa shoshiladi, ko‘pikli suv otaning tizzalarini bir quchib qo‘ygandek, yana ortga qaytadi.
Ota bundan suyunadi. Meni kutib oldi degan o‘yga boradi. So‘ng o‘zi bilan olib kelgan suv idishning qopqog‘ini ochadi. Qo‘llarini mavjlanib turgan orol ustiga tutadi. Idishdan quyilayotgan suv barmoqlari orasidan tushib, Orol yuzasida doiralar chizgancha, zumda unga qo‘shilib ketadi. Suv tomchilarida qo‘yosh aks etadi. Unda hayot mujdalari ko‘ringandek bo‘ladi. Idishdagi suv tugagach, ota bo‘sh idishni orqaroqqa, to‘lqinlar yetolmaydigan yerga uloqtiradi. So‘ng yana Orolga yuzlanadi.
– Senga suv olib keldim-da, Orolim. Senga suv olib keldim. Endi qaytmasang bo‘lmaydi, sensiz ko‘p qiynalib qoldik. Orolim, bizdan xafa bo‘lganing yetar, bizni jazolaganing yetar, bo‘ldi endi qayt, arazingni yig‘ishtir. Sening dengiz bo‘lganingni ko‘rib keyin ketaman, ungacha o‘lmayman, Orolim. Seni ko‘p xafa qildik, bilaman, Sayxun bilan Jayxunning yo‘lini to‘sdik, bilaman, seni o‘ylamadik, bilaman. Sen bizdan arazlading, xafa bo‘lding, bilaman. Qani endi, qo‘limda bo‘lsa ekan, har ikki daryoingni sengacha olib kelardim. Qani endi qo‘limda bo‘lsa ekan, seni suvga to‘ldirardim. Orolim sen ham ularni tushungin-da. Ularga ham suv kerak, ular ham bolasini boqishi kerak, paxtasiga qaramasa, sholisini sug‘ormasa, qanday turmush kechiradi, axir. Ular ham o‘zini o‘ylaydi, mana men seni o‘ylayman, Orolim. Qayt, yana avvalgidek dengiz bo‘l, Orol, – ota ko‘zidagi yoshni tirish bosgan qadoq kaftlari bilan artarkan to‘lib ketadi. – Bizni kechir, Orolim. Qaytmasang bo‘lmaydi. Bolalarim, nabiralarim-ku mayli, ulg‘ayishdi, sening ertaklaringni aytdik, seni tasavvurlarida jonlantirdik, – Ota, entikib ketadi. Picha nafas rostlagach yana davom etadi, – Endi ularning bolalariga nima deymiz, kelajak avlod bizlarni qarg‘amaydimi? Bizning xatomizni deb ularni jazolama, Orolim.
Ota jim qoladi. Chuqur xo‘rsinadi. So‘ng o‘rnidan qo‘zg‘aladi. Ortga qaytarkan, tanasini yarim o‘girib yana orolga tikilib qoladi. Bu qarashda endi sening navbating, seni kutaman, dengizim, degan nido bordek. Buni Orol tushunarmikan, ich-ichidan kelgan bu hayqiriqni Orol eshitarmikan. Orol ko‘pik to‘lqinlarini cholning ortidan yuboradi, qirg‘oqqa yugurgan to‘lqinlar yana shunday tezlik bilan ortga qaytadi. Amangeldi ota buni o‘zicha tushunadi, menga “xayr”, demoqda, “ortingdan boraman”, demoqda, deb o‘ylaydi.

– Nechuk erta qaytibsiz? – Qo‘lini beliga tiragancha ostonada Ayjan xola qarshilaydi.
– Doimgidek. Senga shunday tuyulgan, – ming‘irlab qo‘yadi chol. Qariyaning qushnikidek kichik ko‘zlaridan yig‘lagani bilinmaydi.

2

– Amangeldi ota, o‘g‘lingiz Orolga suv olib kelarmish, eshitdingizmi?
Erta sahardan ostonada qo‘shni Mamat ko‘rinish beradi. Sodda odamlarda! Orolga kimdir kelayotganini eshitishsa, shunaqa o‘ylashadi. Orolni qaytararkan, Orolga suv olib kelarkan, deb har kelgan odamdan umid qilishadi.
– Kim aytdi, senga?
– Ovulda duv-duv gap. Hamma shu haqida gapiryapti. Sizning xabaringiz yo‘qmi? Dunyoning narigi burchagidan olimlar kelayotganmish. O‘g‘lingiz olib kelayotganmish.
– Qachon? – Hovliqib so‘raydi, Ayjan xola. – Bolam qachon kelarkan, Mamat. Intiq qilmasangchi odamni, ayt.
– Ertaga. Ertagamish, xola. Rayonda hozirlik ko‘rilayotganmish. Bugun rayondan kattalar keladi, deyishyapti.
Amangeldi ota qilayotgan ishini yana davom ettiradi. Hali rostmi-yolg‘on bu xabardan suyunishni ham suyunmaslikni ham bilmaydi. Mamatni gapiga ishonsinmi, yo‘qmi? U aldamaydi. Uning rayonda tanishlari bor, nima yangilik bo‘lsa, hammadan oldin shu Mamat biladi. O‘tgan gal Toshkandan jurnalistlar kelishidan oldin ham shu Mamat mujda keltirgandi. Undan oldin olimlar kelishini ham hammadan avvalroq shu Mamat bilgan.
– O‘g‘limni ko‘rmaganimga ham sakkiz oy bo‘libdi, – barmog‘i bilan hisoblaydi Ayjan xola.
O‘tgan gal o‘g‘li kelini va nevaralarini olib kelib bir hafta turib ketgandi. Amangeldi ota, o‘shanda, nabiralarini Orol bo‘yiga olib borgan, chug‘ur-chug‘ur qilishib nabiralari Orol bo‘yida picha o‘ynagan, «Ota dengizni, uyimizga olib ketaylik» deyishgandi. Shunda ota Orolning uyi oldida bo‘lgani, har kuni qayiqda baliq tutgani borgani haqida uzundan-uzoq hikoyalar aytib bergandi. Hozir bari yodiga tushib ko‘ngli buzildi.
– Shu bo‘yi ko‘rinish bergani yo‘q, zang‘ar, – jahli chiqqan bo‘ldi o‘zicha.
– Nima deysiz, chol, – ejikilab so‘radi Ayjan xola.
– O‘g‘lingni aytamanda, necha oyki ko‘rinish bermaydi.
– Endi, uni ham ishi bor, nima deysiz. Ishidan ruhsat olishi osonmi? – Ayjan xola doimgidek o‘g‘lining yonini oldi.
– …
Ota indamadi, so‘ng xo‘rsinib qo‘ydi. O‘tmish yodiga tushib mayus tortdi, chog‘i.
Allaberdi unda hali tug‘ilmagan edi. Orol suvi haddan ziyod sho‘rlanib ketgan paytlar, iqlim o‘zgargan, shahardan kelgan olimlar bolalarni emizmaslikni aytib ketishgandi. Egizagi ikki oylikmidi yoki uch oylikmi, esida yo‘q. Ayjan xola emizmasam, nima beraman, nima yeydi bular, ona sutining ziyoni yo‘q, deb har xil gap-so‘zlarga quloq osmadi, emizishni davom ettirdi. Egizagi ko‘p yashamadi. Nima sabab bo‘ldi, aniq emas, balki Orol qurigach iqlim o‘zgarib, zaharli moddalar ta’sirida shunday bo‘lgandir, balki emizmaganida yashab qolarmidi, ehtimol, organizmi nimjonlik qilgandir. Ota ularni yerga qo‘yganida, og‘ir qayg‘uda edi. Bir yoqda Orol ketib qolgan, bir yoqda bolalaridan ayrilgan Amangeldi ota bir necha vaqt o‘ziga kelolmay yurdi. Qayg‘u hadeganda arimadi, ancha vaqt bolali bo‘lisholmadi.
Allaberdi otasining qalbida umid uyg‘otdi. Yashashga Orolning qaytishiga umid berdi. O‘g‘il ko‘rganini suyunchilab ota eng birinchi Orol bo‘yiga borgandi. O‘zini Orolga otgan. Orol bag‘ridan chiqqanida hamma yog‘i oppoq tuz edi. Keyinroq, Allaberdini yetaklab Orol bo‘yiga ko‘p bordi. O‘g‘lining murg‘ak qalbida Orolga mehr uyg‘otdi. Tabiatni sevishni, e’zozlashni o‘rgatdi. Tabiatga e’tiborli bo‘lishni o‘rgatdi. Hali o‘n yoshga kirmagan bola, tabiatga ehtiyotsizlik oqibati nimalarga olib kelishini bildi. Tabiat bergan ne’matlarning qadriga yetmaslik qanday oqibatlarga olib kelishini tushundi.
Ovuldan ketayotganida hali mo‘ylabi sabza urmagan yigit edi. O‘qishga kirib, to‘rt yil o‘qidi. Har olti yo sakkiz oy deganda bir kelib ketib yurdi. Amangeldi ota, o‘g‘lim o‘qishni bitirsa qaytadi, deb o‘ylagandi, Allaberdi qaytmadi. Ekologiyamidi tabiatni asrashmidiyey, nomi allambalo bir tashkilotga ishga kirdi. Tirishqoq, chayir bola edi. O‘sha tashkilotda yaxshi ishlab kattalar e’tiboriga tushdi. Lavozimi oshdi, kattalardan birining qiziga uylandi. Ovulda katta to‘y qilishdi. Kelinning otasi boy ekan, to‘yni o‘zi qilib berdi, chol-kampirga og‘irini tushirmadi. Bir hafta turdimi, yo‘qmi, kelin ketamanga tushdi. Toshkanda yashaydigan bo‘ldi. Ota keliniga qo‘shilib ketayotgan o‘g‘lidan picha gina qilib yurdi.
– Ota, Toshkanda o‘qidim. O‘sha yerda ishlayapman. Keliningiz ortidan ketayotganim yo‘q, –dedi.
Lekin baribir, birga ketdimi, birga ketdi. Ovulda rosa gap-so‘z bo‘ldi. Qari ota-onasini tashlab ketdi, deyishdi. Shaharda ishlaydi, degan gapga kim ham ishonardi. Ota bir muddat odamlar ko‘ziga ko‘rinishdan qochib yurdi. Ovuldagilar bilan gaplashmay yurdi. Vaqt o‘tib gap-so‘zlar unutildi. O‘g‘li o‘sha ekologiya tashkilotidagilar bilan bir necha bor ovulga kelib ketgach, odamlar endi teskari gapira boshladi. Amangeldi otaning o‘g‘li kattakon bo‘lib ketibdi, Orolni qaytararmish, degan gap oraladi.

3

Ota qo‘lida narsa turmay, tushib ketaverganidan uyga mehmon kelishini taxmin qildi. Yaxshilikka yo‘ydi, kimdir yo‘qlab kelishiga ishora bildi. Kechga yaqin rayon hokimi «Assalomu alaykum, ota» deb kirib keldi. Shaxsan o‘zi keldi.
– Allaberdijon kazo-kazolar bilan kelayapti ekan. O‘zingiz mehmon qilasizda, ota. Nima kerak bo‘lsa, ayting. Mana biz bormiz, – dedi ko‘krak kerib.
Mamat aldamagan ekanda, hayolidan o‘tkazdi ota. Shu tobda o‘g‘lining kelishi haqida o‘ylarkan, «rostdan Orolga suv olib kelsa-ya», hayol qilardi. Allaqayerdan eshitgandi, Kaspiydan suv yo‘li ochib kelinsa, Orol tirilishi mumkin emish, Kaspiydan suv olib kelinsa, Orol yana to‘larmish…. Biroq bunga kim ham rozi bo‘lardi. Tana boshqa dard bilmas, deydilar. Jar solgan boshqa, jon kuyitgan boshqa. Orol quriyotgani bilan kimning necha pullik ishi bor. Yo‘q, ota unday o‘ylamaydi. Necha yilki, keti uzilmayotgan olimlardan umidi bor. Bejiz kelib-ketmayotgandir, bir yo‘lini topishar, deb o‘ylaydi. Orolning bir kuni to‘lishiga ishonadi. «Dengiz bo‘lib, o‘zaniga sig‘may ketadi, hali», deb qo‘yadi. Umidini hech so‘ndirmaydi. «Bir uyum temir-tersakka aylanib qolgan kemalarni qayta sozlash kerakmikan? Shoshib qolmasmikanmiz», hayolidan o‘tkazib qo‘yadi.
– Bu gal ham chet elliklar kelarkan, ota. Ular nima yeydi, baliq yeydi-da, sizga besh o‘n kilo laqqa berdirib yuboraman, – hokim tinmay gapirardi. Otaning esa qulog‘i tom bitgan, ko‘z oldida dengizning mavjlanib turgan suvlarida chag‘alaylarning g‘ujg‘on o‘ynayotgani gavdalanadi. Kemalarning oq yelkanlari quyoshda tovlanib, sohilda cho‘milayotgan bolalarning sho‘h qiyqirig‘i atrofni tutib ketadi.
Hokim otaning yuzidagi nimtabassumni o‘zicha tushundi, aytganlarim otaga ham maqul keldi, deb o‘yladi, ko‘ngli xotirjam tortdi. Aslida-ku, ota bu siz ham kelganlarni mehmon qiladi-ya.
– Mehmondorchilik moyli bo‘lgani yaxshi-da, ota. Nima dedingiz-a? – hir-hir kuldi. – Bo‘pti, men boray. Ota sizga kuch-quvvat tilayman, – hokim qo‘lini siqib ko‘cha tomon borarkan, chol unga tikilgancha, ortidan o‘ychan qarab qoldi. Hamon hayolida o‘sha dengiz bo‘lgan Oroli.
Ayjan xola o‘sha kuni tinim bilmadi. Uy tozaladi. “O‘g‘lim kelayapti, yana kim bilan chet elliklar bilan”, ichida takrorlagancha, qo‘li-oyog‘i chaqqon borib keldi. Ko‘nglini g‘ash qilgan narsa, o‘g‘lidan ham ko‘ra nabiralarini sog‘ingani, o‘g‘li mehmonlar bilan kelayotgan bo‘lsa, ularni olib kelolmasligi aniq, o‘zicha taxmin qildi. O‘tgan gal kelganida, nabiralarini ko‘rib ko‘zi quvnagan. Bo‘yi o‘sib-ulg‘ayib borayotgan nabiralari atrofida girdikapalak bo‘lganini eslarkan, yuzi yorishib ketdi, zumda o‘rnini qayg‘u egalladi. Xo‘rsinib qo‘ydi.
O‘g‘li Toshkandan uy olganidan keyin, ta’til bahona bir kuni keksa ota-onasini ham olib ketishga keldi.
– Yuringlar, birga yashaymiz, bu yerlarda nima qilasiz. Dengiz endi yo‘q, sahro bilan shamoldan o‘zga nimasi qoldi. Yozda jazirama issiq, qishda qahraton sovuq, tuz bo‘ronlari yopirilganida qayerga qochishni bilmay qoladi, kishi. O‘zingizni qiynamang, – dedi ko‘nglini qattiq qilib.
Qariya o‘g‘liga picha termulib turdi, bu gaplarni qanday aytayapti, Orolga mehri susaydimi, bilmoqchi bo‘ldi. O‘g‘li bu gaplarni keksa ota-onasini ko‘ndirish uchun aytayotgan ko‘rinardi. Biroq, bu gaplarning ahamiyati yo‘q. Ota baribir ko‘nmasligi aniq edi, Ayjan xola ham to‘g‘ilib o‘sgan vatanini tashlab ketgisi kelmadi.
– Shu yerlar ona yurtimiz. Tashlab ketolmaymiz, –deganiga ko‘nmadi, o‘g‘li ham. Qistalang qilaverdi.
– Endi yosh emassiz, kimdir g‘amho‘rlik qiladigan yoshdasiz. Yonimda bo‘lsangiz, ko‘nglim xotirjam, sizsiz qiyin menga ham, – dedi.
Ayjan xolaning ko‘zlari yoshlandi. Otaning ham ko‘ngli yumshadi. Biroq Orolini tashlab ketarmidi? Yo‘q, tashlab ketmaydi. Shu yerda tug‘ildi, shu yerda ulg‘aydi. Ota-bobolarini bag‘riga olgan shu makonni tashlab ketishga ko‘zi qiyarmidi, yo‘q. Tuz bo‘ronlari tursa, nima bo‘pti. Sahroga aylangan bo‘lsa, nima bo‘pti. Baribir tashlab ketmaydi. Orol bir kuni qayta dengizga aylanishini kutadi. Umri oxirigacha kutadi. Hatto bir ikki hafta turib kelishga ham bormagan o‘sha Toshkanga, butunlay ketarmidi, yo‘q. Ketmadi.
– Bolam o‘lsam shu tuproqda o‘laman. Sening Toshkaning menga begona, yosh bo‘lsa ekanman, o‘sha yerni makon qilsam. Endi bo‘larim bo‘lib bo‘yovim singan, – dedi. O‘g‘li yana og‘iz juftlagan edi, – Orolimni ko‘rmasam yasholmayman. Ikki qariya bir kunimizni ko‘rarmiz, sen boraver, sening yo‘rig‘ing boshqa, – dedi.
Shu bilan masala yopildi. Ora-sira Ayjan xola Toshkanga bir ikki borib o‘g‘linikida turib keldi. Lekin endi yoshi o‘tib, yo‘lga yaramay qoldi.

4

Diydor kabi shirin narsa yo‘q. Kutasan intiq bo‘lasan, kutgan kuning kelganida esa, yuraging quvonchdan hapqiradi, dupir-dupir qiladi. Entikib ketasan. Ayjan xola ham shunday bo‘ldi. O‘sha kuni bir gala chet elliklar orasida o‘g‘lini ko‘rganida yig‘lab yubordi, bo‘ynidan quchoqlab yig‘ladi. O‘ziga kelgunicha yig‘ladi. Chet elliklar hayron qoldi, pichir-pichir qilib qoldi.
So‘ng maqsadga o‘tildi. Hamma ishga kirishdi. Tekshir-tekshir boshlandi. Yana nimalardir bo‘ldi. Qaqrab yotgan qum barhamlariga uzoq tikilib turishdi. Qumliklarda tiqilib qolib ketgan kemalar oldida surat tushishdi. Cho‘kib borayotgan bandargohlarni suratga olishdi. Yastanib yotgan tuz barhanlarini ko‘rgani borishdi. Sahro-cho‘l ustida uzoq tortishishdi, uzoq suhbatlashishdi, uzoq so‘zlashishdi. Har galgidek o‘tgan bu galgi uchrashuvdan ham biror natija bo‘lar, deya ovul ahli yana kutadigan bo‘lishdi.
So‘ng mehmonlar otaning mehmoni bo‘lishdi. Baliqlarni maqtab-maqtab yeyishdi, sara ichimliklar ichishdi. O‘g‘lini ham maqtab qo‘yishdi. O‘zlari bilan, qilayotgan ishlari bilan maqtanishdi. Bu galgi keldi-ketdi ham uch kun-bir haftaga cho‘ziladigan bo‘ldi. Olimlar ko‘krak kerib nimalar bilandir mashg‘ul bo‘lishdi, jurnalistlar kameraga olishdi, intervyu so‘rashdi, fotograflar yaxshi kadr izlab yurishdi. Orol haqida ko‘rsatuv qilinadigan bo‘ldi, qachon efirga uzatilishini telefon qilib aytadigan bo‘lishdi. So‘ng ketishdi.
Yana nima qoldi. Amangeldi ota qoldi, Ayjan xola qoldi, Mamat qoldi. Ular ortga qaytib ketishdi. Qop-qop va’dalar berib ketishdi. Lekin otaning yuragida umid qoldi, zora bu galgi olimlar bir yo‘lini topishar, degan umid qoldi. Orol bir kuni qaytadi, degan ishonch qoldi. Orol bizdan xafa bo‘lgan, bir kuni arazini yig‘ishtirib ortga qaytadi. Men uning o‘zaniga to‘lib toshishini ko‘raman yana. Yana yuz kilolab baliq tutaman. Kuch-quvvatim bor hali, o‘ylardi ota. Yana o‘z qayig‘im bo‘ladi, ishonardi ota.
O‘g‘lining atrofida girdikapalak bo‘lgan Ayjan xola ham o‘g‘lini kuzatib mayuslanib qoldi. Ko‘ngli bir necha kungina to‘lib turdi. Endi yana yarmi yo‘q. Inson zoti bolasini buncha suymasa, jonidan paydo bo‘lganda. Bo‘lmasa shu qadar suyarmidi. Joni achib, jonining bittasidan kechib tuqqanda, yo‘qsa shuncha sog‘inarmidi. Bolam bolasini deydi. Necha kunlik umri qolgan, bilmaydi, umrining shu pallasida ham bolasini deydi. Ayni damda Ayjan xolaning qalbini o‘rtayotgan zo‘r bir alam, zo‘r bir iztirob, yuragini kuydirmoqda edi. Orol agar qurib qolmaganida edi, avvalgidek to‘kin-sochin hayot bo‘lganida edi, o‘g‘li uzoqlarga ketib qolmasmidi?! Shu yerlarda, yaqinida yurgan bo‘larmidi?! Shu yerlarni makon tutarmidi?! Ayjan xola xo‘rsinib qo‘ydi, ko‘zlarini yuvgan yoshlarni keng, osilib turgan yengiga artdi. Uzoqlarga tikilib uzoq o‘tirdi.
So‘ng, «mayli», dedi, o‘ziga tasalli berganday pichirlab. «Orol bahona o‘g‘limning diydorini ko‘rdim, Orol bahona o‘g‘limning katta-katta davralarni to‘ldirib o‘tirishini ko‘rdim. Orol bahona o‘g‘lim bugun o‘z o‘rnini topganini ko‘rdim. Lekin Orol bundan hech nima ko‘rmadi. Lekin bundan Orolga hech bir naf bo‘lmadi.» Ayjan xola bilardi. Choli Orolning qaytishiga ishonsa-da, u ishonmasdi.

5

Amankeldi otaning joni qattiq, deyishardi taniganlar. Chunki qishni qish demay, yozni yoz demay, qo‘li mehnatda edi. Har kuni necha chaqirim yo‘l bosib Orolni ko‘rib kelardi. Yozda tuz bo‘ronlari yo‘liga to‘g‘onoq bo‘lishga urinar, qishda tizza bo‘yi qorlar yo‘lini to‘sardi. Lekin ota bo‘sh kelmasdi. Uch g‘ildirakli mototsikliga o‘tirib o‘sha ikki piyolagina suvni Orol suviga qo‘shib kelmasa, bekor, turib turganday, o‘tirib o‘tirganday bo‘lmasdi.
Ayjan xola pechkaga o‘t qalarkan, cholining hayallayotganidan bezovta bo‘ldi. Bu galgisi doimgi bezovtalikka o‘xshamadi. «Axir yoshi bir joyga borib qolgan chol bo‘lsa, yo‘l-po‘lda yiqilib qolsa, kim yordam beradi», o‘ylardi o‘zicha. «Kim joniga oro kiradi.»
Qishda erta kech tushadi. Qorong‘i oralagani sari Ayjan xolaning yuragi qinidan chiqib ketgudek, urarkan, e’tibor bermaslikka urinardi. Qo‘li bilan o‘tni turtarkan, hayoli tashqarida, «tiq» etgan tovushga quloq tutardi. Aytgandi-ya. «Borishingiz shartmi, bugun har kungidan sovuq, hamma uyida o‘ranib o‘tiribdi. Hech kim ko‘chaga chiqmaydi, bu sovuqda» deb. Quloq osmadi. O‘sha termosini ko‘tarib mototsiklini o‘t oldirdi. Motori muzlab qolgan shekilli qaynoq suv olib chiqib ustiga quydi. Yana nimalardir qildi. «Qani endi yurmasaydi», qarg‘anardi, Ayjan xola. Yo‘q, qarg‘ishi o‘tmadi.
Vaqt allamahal bo‘ldi. Xolaning bezovtaligi chinga aylandi. Endi nima qilsam ekan, o‘ylardi Ayjan xola. Tashqariga chiqay desa, bunaqa havoda, och chiyabo‘rilar izg‘ib yuradigan payt. Qo‘li ishga bormas, qo‘lidan hech ish kelmasdi. Pechka yaqiniga surildi, devorga suyanib Xudodan so‘radi, iltijo qilib o‘tirdi. Boshqa nima ham qila olardi, picha turib ko‘zi ketgan bo‘ldi. Eshikning «g‘iyq»illashidan sergak tortdi. Cholining sharpasini sezib ancha xiralashib qolgan ko‘zlari bilan uzoq tikilib turdi. Eshikka suyanib hammayog‘i muzlab tarashadek qotib qolgan choli turardi, yakkam-dukkam soqoli qorli, oppoq edi. Ayjan xola shoshildi.
– Zarilmidi, shu sovuqda? Odamni gapiga kirsangiz bir nima bo‘lib qolasizmi? – tinmay javranardi.
Pechka ustidagi qumg‘ondan issiq suvni tog‘oraga quydi. Sovuq suv keltirib qo‘shdi. Tarasha bo‘lib qolgan kiyimlarni bir boshdan yecharkan, «kuf-kuf» qilib cholining muzlab qolgan badanini isitishga urinardi. Iliq suvda tanasini yuvib, so‘ng taftida isib tursin deb pechka yaqiniga qo‘ygan yangi kiyimlarni kiygazdi. To‘shakka yotqizib ustiga qalin ko‘rpa tortarkan, og‘zi javranishdan to‘xtamasdi.
– Ko‘rdingizmi o‘sha Orolingizni? Ko‘nglingiz joyiga tushdimi, endi?
Ota indamadi. Avzoi badani titrardi, xolos. Ertalab otaning isitma aralash g‘o‘ng‘irlagani eshitildi.
– Orolimni qaytganini ko‘rarmikanman, kampir? Nima deysan? Bo‘ldi, endi bormayman. Endi o‘zi kelsin. Mana necha yilki, bir kun qoldirmay qatnadim, Orol tobora kichrayaverdi, suvi kamayaverdi, meni chorlagandek, ortga ketaverdi. Endi men bormayman, kampir, eshityapsanmi, endi o‘zi keladi, – hansirardi ota.
Ayjan xola cholining qaqrab qolgan lablariga suv tutarkan, isitmada yonayotgan badaniga qo‘lining orqasini tutib ko‘rdi. So‘ng piyolaga dori tayyorlab ichkazgach, ro‘molini to‘g‘riladi-yu ko‘chaga otlandi.
– Mamatga aytaman, do‘xtirni olib keladi. – Cholining eshitgan eshitmaganini bilmasa-da, shu so‘zi bilan o‘zicha ruxsat so‘ragan bo‘ldi.
Tong yorisha boshlagandi. Mamat erta sahardan Ayjan xolaning kelishini kutmagani aniq. Hayron bo‘ldi. Pala-partish taranib doktorga shoshildi. Ayjan xola ortga qaytarkan, hansiragancha, yo‘l-yo‘lakay kecha tundan beri takrorlayotgan so‘zlarini pichirlab kelmoqda edi.
– Xudo, cholimni jonini omon saqla! O‘zing asra! Sendan bo‘lak so‘raguvchimiz yo‘q, bizdan marhamatingni ayama.

6

Amankeldi ota o‘g‘li bilan vidolasholmadi. Qancha issiqlarga, qancha sovuqlarga dosh bergan tanasi bu gal pand berdi. Bu galgi sovuqni ko‘tarolmadi. Ayjan xolaning paymonasi ham to‘lgan edi. O‘zini zo‘rg‘a tutib turardi. Ellik yildan ortiq birga yashagani, yarmini yo‘qotsayu qanday yashayveradi? Qanday qiladi, endi? Tanasi borib kelardi, dodlar biroq ovozi chiqmasdi, sanlab-sanlab qo‘yardi. Endi cholimsiz bu dunyoda qanday yashayman-a? Endi bu dunyoda kimga suyanaman-a?
Ko‘zyoshlarining duv-duv oqayotganini ko‘rgan yosh yalanglar unga qo‘shilishar, sanlashiga jo‘r bo‘lishardi. Ikkitasi madori qolmagan Ayjan xolaning qo‘ltig‘idan tutib o‘tirishardi.
Uzoq yo‘l. Insonlarni ajratib turuvchi, ularga azob beruvchi ham shu yo‘l. Uning nishi botmagan ko‘ngil yo‘q. U ayirmagan ko‘ngil yo‘q. O‘g‘li yetib kelgan kun Ayjan xola peshvoz chiqolmadi. Otasidan ayrilgani yetmaganidek, bir kunda onasidan ham ayrilib qoldi. Ikki qabr orasida o‘tirarkan, Allaberdi boshidagi do‘ppisini qo‘llari orasiga olib ko‘zlarini yashirishga urinardi. Biroq ho‘ngragan ovozini tutib turolmadi. Orqaroqda o‘tirgan o‘g‘illari qo‘ltig‘iga kirib ortga qaytishayotganida, ularga suyanib borardi.
Tug‘ilib o‘sgan ota uyiga qaytib bolaligini xotirladi. Onasini etagidan ushlab ortidan pildirab yurgani, otasining qo‘lidan tutib birinchi bor Orol bo‘yiga borganini esladi. So‘ng otasining choponini ustiga tashladi, kirza etigini kiydi. Otasining mototsiklini o‘t oldirdi. Bolaligida shu mototsiklga o‘tirib Orol bo‘yiga borganlari yodida edi. Endi kap-katta odam, endi o‘g‘illari uning yoshida. Mototsikl yelib borardi. O‘sha yo‘l hali hamon esida. Orolga eltuvchi uzun yo‘l bu.
Orol uzoqdan ko‘rinish berdi. Oroldan uzoqroqda to‘xtadi. Kirza etikda shaloplagancha, Orol bo‘yiga kelib cho‘kdi. Kirza etik yarmigacha botib ketdi. E’tibor bermadi. Orolga yuzlanib, bor ovozi bilan hayqirdi:
– Ey Orol, yig‘lamaysanmi? Endi seni ko‘rgani keladigan, sening mehriboning yo‘q. Senga har kuni suv olib keladigan Xizring yo‘q. Ko‘rgani bormaysanmi, hech yo‘q, qabrini ziyorat qilmaysanmi? Qarzingni to‘lamaysanmi? Seni to‘lganingni ko‘rolmagan otam-a, seni suvga to‘ldirolmagan otam-a. Sening armoning bilan o‘tib ketgan otam-a, otam.
Ovozi bo‘g‘ilib, kuchi qolmay yuztuban yiqildi. Orol ko‘pik to‘lqinlari bilan uning yuzini chayishga oshiqardi. Orol qoshida bir inson sajda qilib yotardi. Orol esa jim. Hech bir sado bermas, mayus kuzatardi, xolos.

Рахшона Аҳмедова. Орзу ва денгиз (ҳикоя)

Тастубеклик Амангелди отани билмайдиган одам йўқ. Ёши етмишдан ошган бу қарияни бутун овул танийди. Ўзи қотмадан келган, чуваккина чол, лекин тиним билмайди. Чўққайган соқоли, яккам дуккам мўйлови бор, бутун юзини тириш қоплаган бу чол саҳийлиги билан ҳам ном қозонган. Оролга келган борки, унинг меҳмони. Шунгамикан, отани бутун Орол бўйи, ҳатто Тошкан танийди.

Амангелди отанинг бобоси ҳам, бобосининг бобоси ҳам балиқчи ўтган. Балиқчилар авлодидан, балиқчилар қишлоғида яшарди. Қишлоқ Оролнинг шимолий соҳилида жойлашган, гавжум, сершовқин бир маскан эди. У пайтлар ота ёш эди, кучга тўла эди. Отасидан қолган касб-балиқчилик билан шуғулланар, шу касбга меҳр қўйганди. Тонг отмай денгизга чиқиб кетаркан, кун ботганда қайтар, бир кунда юз килолаб балиқ тутган пайтларини эсларкан, кўзига ёш қалқади. Орол овулдан кета бошлаганида ҳеч нарсани тушунмай қолди. Бариси шунчалар тез рўй бердики, бир кечада Орол бир неча чақирим ортга чекинди. Улкан кемалар саёзликда тиқилиб қолиб кетди. Сув шўрланиб балиқлар ўлди. Охирги бор денгизга ташланган тўрига ўлик балиқлар чиқди.
Орол денгизининг ўша тўлиб-тошган пайтларини ҳар қўмсаганида, кўзига ёш келади, ёш боладек хўнграб йиғлайди. Овулдагилар кейинроқ бир неча чақирим йўл босиб Орол атрофидаги кичик кўлларга бориб балиқчилик қилиб юришди. Бироқ у кўлларнинг ҳам кўпи қуриб қолди, иқлим ўзгариб тўқайзорлар йўқолиб кетди, ҳайвонот олами қирилиб битди. Мана неча йилки ота қўлига тўр олмади, қўллари тўрни шунчалар соғинганки… Ёши етмишдан ошгани билан Орол денгизи бўйида ўтган болалигини яхши хотирлайди. Орол бўйида чўмилиб қумли соҳилда ётиб, офтобда тоблангани ҳақидаги ҳикояни қайта-қайта айтаверади. Бу ҳикояни бутун овул билади. Бугун денгиз ўрни жонсиз саҳро, тошлоқ бир жой, энди бу ерларда ҳар қандай улов ҳам юролмайди.
Ҳар кунгидек қария бугун ҳам Оролни кўргани йўлга отланаётганини сезган хотини жавранишни бошлади.
– Яна Оролни кўргани кетяпсизми? Бормасангиз нима бўладия?
Айжан хола ҳар куни шу саволни беради. Жавобини билади, ҳарчанд қаршилик қилмасин, чол барибир йўлидан қолмайди. Нима қилсин, қариб шу чолига суяниб қолди, узоқ йўл бўлса, қўйиб юборгиси келмайди, аяйди-да.
– Ишинг бўлмасин! Тез бориб келаман.
Амангелди ота уч ғилдиракли мотоциклини ўт олдираркан, энг аввал идишига сув олдими-йўқми, текшириб олади. Сўнг ўриндиқ оша ўтираркан, Орол томон ошиқади. Ҳар куни шу аҳвол, бир неча чақирим йўл босиб Оролини кўриб қайтмаса, бўлмайди, кўнгли жойига тушмайди.
Мотоцикл устида силкиниб бораркан, кўзлари янаям қисилиб кетади, шамол туриб қум тўзони кўзларига кириб ачиштиради. Бироқ, ота ён бермайди, яна йўлида давом этади. Оғиз бурун аралаш ўраб олган чит дуррасининг бир четига кўзларини ишқалаб олиб яна йўлга қарайди. Шамол югуриб, туз чанг кўтарилади. Шунда ҳам парво қилмайди. Кўзлари ўрганиб кетган, чанг-тўзон кираверганидан кўзларининг косаси кичрайиб қуш кўзи бўлиб қолган. Денгиз ўрнидаги саҳроқум узоқ-узоқларга чўзилган. У ер бу ерда қуриган саксовуллар кўзга ташланади. Туз барҳанлари узоқдан қор ёққандек кўринади. Авваллари минглаб ўсимлик ва балиқларга бағри тўла денгиз бўлган бу жойлар энди қайси бир сайёра юзасидек ғадир-будир тош йўл, холос.
Жуда узоқдан мўлтираб Орол кўринади. Яқинлашганинг сайин каттариб боради. «Қани энди-қани энди… ўша тўлиб тошган пайтингга қайтсайдинг», чолнинг ҳаёлидан доимгидек ўй ўтади. «Қани энди мўжиза рўй берса-ю Орол сувга тўлиб, бу саҳролар устига денгиз ёпирилиб келса, саҳроқумда тиқилиб қолган кемалар яна тўлқин устида чайқалса…» ота ҳар гал денгизгача бўлган йўлда шуларни ўйлайди. Қалбида ҳали сўнмаган умид учқунлари сабаб, ҳамон Орол қайтишига ишонади.
Мотоциклни бир неча чақирим нарида тўхтатади, Орол соҳилидан узоқроққа қўяди, йўқса ботиб қолиши мумкин. Оёғида кирза этик шалоплайди, Орол томон шошилади. Қўлида сув идиш, ниҳоят Орол қирғоғига етиб келади, қадрдони олдига келгандек, шодланади, айбдордек тиз чўкади.
– Келдим, Оролим, келдим. Бугун яна сени соғиниб келдим. Келишимни интиқ кутдингми? – минғирлайди ота ўзи эшитадиган бир овозда.
– «Хуш келдинг!» – дегандек тўлқинлар қирғоққа шошилади, кўпикли сув отанинг тиззаларини бир қучиб қўйгандек, яна ортга қайтади.
Ота бундан суюнади. Мени кутиб олди деган ўйга боради. Сўнг ўзи билан олиб келган сув идишнинг қопқоғини очади. Қўлларини мавжланиб турган орол устига тутади. Идишдан қуйилаётган сув бармоқлари орасидан тушиб, Орол юзасида доиралар чизганча, зумда унга қўшилиб кетади. Сув томчиларида қўёш акс этади. Унда ҳаёт муждалари кўрингандек бўлади. Идишдаги сув тугагач, ота бўш идишни орқароққа, тўлқинлар етолмайдиган ерга улоқтиради. Сўнг яна Оролга юзланади.
– Сенга сув олиб келдим-да, Оролим. Сенга сув олиб келдим. Энди қайтмасанг бўлмайди, сенсиз кўп қийналиб қолдик. Оролим, биздан хафа бўлганинг етар, бизни жазолаганинг етар, бўлди энди қайт, аразингни йиғиштир. Сенинг денгиз бўлганингни кўриб кейин кетаман, унгача ўлмайман, Оролим. Сени кўп хафа қилдик, биламан, Сайхун билан Жайхуннинг йўлини тўсдик, биламан, сени ўйламадик, биламан. Сен биздан аразладинг, хафа бўлдинг, биламан. Қани энди, қўлимда бўлса экан, ҳар икки дарёингни сенгача олиб келардим. Қани энди қўлимда бўлса экан, сени сувга тўлдирардим. Оролим сен ҳам уларни тушунгин-да. Уларга ҳам сув керак, улар ҳам боласини боқиши керак, пахтасига қарамаса, шолисини суғормаса, қандай турмуш кечиради, ахир. Улар ҳам ўзини ўйлайди, мана мен сени ўйлайман, Оролим. Қайт, яна аввалгидек денгиз бўл, Орол, – ота кўзидаги ёшни тириш босган қадоқ кафтлари билан артаркан тўлиб кетади. – Бизни кечир, Оролим. Қайтмасанг бўлмайди. Болаларим, набираларим-ку майли, улғайишди, сенинг эртакларингни айтдик, сени тасаввурларида жонлантирдик, – Ота, энтикиб кетади. Пича нафас ростлагач яна давом этади, – Энди уларнинг болаларига нима деймиз, келажак авлод бизларни қарғамайдими? Бизнинг хатомизни деб уларни жазолама, Оролим.
Ота жим қолади. Чуқур хўрсинади. Сўнг ўрнидан қўзғалади. Ортга қайтаркан, танасини ярим ўгириб яна оролга тикилиб қолади. Бу қарашда энди сенинг навбатинг, сени кутаман, денгизим, деган нидо бордек. Буни Орол тушунармикан, ич-ичидан келган бу ҳайқириқни Орол эшитармикан. Орол кўпик тўлқинларини чолнинг ортидан юборади, қирғоққа югурган тўлқинлар яна шундай тезлик билан ортга қайтади. Амангелди ота буни ўзича тушунади, менга “хайр”, демоқда, “ортингдан бораман”, демоқда, деб ўйлайди.

– Нечук эрта қайтибсиз? – Қўлини белига тираганча остонада Айжан хола қаршилайди.
– Доимгидек. Сенга шундай туюлган, – минғирлаб қўяди чол. Қариянинг қушникидек кичик кўзларидан йиғлагани билинмайди.

2

– Амангелди ота, ўғлингиз Оролга сув олиб келармиш, эшитдингизми?
Эрта саҳардан остонада қўшни Мамат кўриниш беради. Содда одамларда! Оролга кимдир келаётганини эшитишса, шунақа ўйлашади. Оролни қайтараркан, Оролга сув олиб келаркан, деб ҳар келган одамдан умид қилишади.
– Ким айтди, сенга?
– Овулда дув-дув гап. Ҳамма шу ҳақида гапиряпти. Сизнинг хабарингиз йўқми? Дунёнинг нариги бурчагидан олимлар келаётганмиш. Ўғлингиз олиб келаётганмиш.
– Қачон? – Ҳовлиқиб сўрайди, Айжан хола. – Болам қачон келаркан, Мамат. Интиқ қилмасангчи одамни, айт.
– Эртага. Эртагамиш, хола. Районда ҳозирлик кўрилаётганмиш. Бугун райондан катталар келади, дейишяпти.
Амангелди ота қилаётган ишини яна давом эттиради. Ҳали ростми-ёлғон бу хабардан суюнишни ҳам суюнмасликни ҳам билмайди. Маматни гапига ишонсинми, йўқми? У алдамайди. Унинг районда танишлари бор, нима янгилик бўлса, ҳаммадан олдин шу Мамат билади. Ўтган гал Тошкандан журналистлар келишидан олдин ҳам шу Мамат мужда келтирганди. Ундан олдин олимлар келишини ҳам ҳаммадан аввалроқ шу Мамат билган.
– Ўғлимни кўрмаганимга ҳам саккиз ой бўлибди, – бармоғи билан ҳисоблайди Айжан хола.
Ўтган гал ўғли келини ва невараларини олиб келиб бир ҳафта туриб кетганди. Амангелди ота, ўшанда, набираларини Орол бўйига олиб борган, чуғур-чуғур қилишиб набиралари Орол бўйида пича ўйнаган, «Ота денгизни, уйимизга олиб кетайлик» дейишганди. Шунда ота Оролнинг уйи олдида бўлгани, ҳар куни қайиқда балиқ тутгани боргани ҳақида узундан-узоқ ҳикоялар айтиб берганди. Ҳозир бари ёдига тушиб кўнгли бузилди.
– Шу бўйи кўриниш бергани йўқ, занғар, – жаҳли чиққан бўлди ўзича.
– Нима дейсиз, чол, – эжикилаб сўради Айжан хола.
– Ўғлингни айтаманда, неча ойки кўриниш бермайди.
– Энди, уни ҳам иши бор, нима дейсиз. Ишидан руҳсат олиши осонми? – Айжан хола доимгидек ўғлининг ёнини олди.
– …
Ота индамади, сўнг хўрсиниб қўйди. Ўтмиш ёдига тушиб маюс тортди, чоғи.
Аллаберди унда ҳали туғилмаган эди. Орол суви ҳаддан зиёд шўрланиб кетган пайтлар, иқлим ўзгарган, шаҳардан келган олимлар болаларни эмизмасликни айтиб кетишганди. Эгизаги икки ойликмиди ёки уч ойликми, эсида йўқ. Айжан хола эмизмасам, нима бераман, нима ейди булар, она сутининг зиёни йўқ, деб ҳар хил гап-сўзларга қулоқ осмади, эмизишни давом эттирди. Эгизаги кўп яшамади. Нима сабаб бўлди, аниқ эмас, балки Орол қуригач иқлим ўзгариб, заҳарли моддалар таъсирида шундай бўлгандир, балки эмизмаганида яшаб қолармиди, эҳтимол, организми нимжонлик қилгандир. Ота уларни ерга қўйганида, оғир қайғуда эди. Бир ёқда Орол кетиб қолган, бир ёқда болаларидан айрилган Амангелди ота бир неча вақт ўзига келолмай юрди. Қайғу ҳадеганда аримади, анча вақт болали бўлишолмади.
Аллаберди отасининг қалбида умид уйғотди. Яшашга Оролнинг қайтишига умид берди. Ўғил кўрганини суюнчилаб ота энг биринчи Орол бўйига борганди. Ўзини Оролга отган. Орол бағридан чиққанида ҳамма ёғи оппоқ туз эди. Кейинроқ, Аллабердини етаклаб Орол бўйига кўп борди. Ўғлининг мурғак қалбида Оролга меҳр уйғотди. Табиатни севишни, эъзозлашни ўргатди. Табиатга эътиборли бўлишни ўргатди. Ҳали ўн ёшга кирмаган бола, табиатга эҳтиётсизлик оқибати нималарга олиб келишини билди. Табиат берган неъматларнинг қадрига етмаслик қандай оқибатларга олиб келишини тушунди.
Овулдан кетаётганида ҳали мўйлаби сабза урмаган йигит эди. Ўқишга кириб, тўрт йил ўқиди. Ҳар олти ё саккиз ой деганда бир келиб кетиб юрди. Амангелди ота, ўғлим ўқишни битирса қайтади, деб ўйлаганди, Аллаберди қайтмади. Экологиямиди табиатни асрашмидией, номи алламбало бир ташкилотга ишга кирди. Тиришқоқ, чайир бола эди. Ўша ташкилотда яхши ишлаб катталар эътиборига тушди. Лавозими ошди, катталардан бирининг қизига уйланди. Овулда катта тўй қилишди. Келиннинг отаси бой экан, тўйни ўзи қилиб берди, чол-кампирга оғирини туширмади. Бир ҳафта турдими, йўқми, келин кетаманга тушди. Тошканда яшайдиган бўлди. Ота келинига қўшилиб кетаётган ўғлидан пича гина қилиб юрди.
– Ота, Тошканда ўқидим. Ўша ерда ишлаяпман. Келинингиз ортидан кетаётганим йўқ, –деди.
Лекин барибир, бирга кетдими, бирга кетди. Овулда роса гап-сўз бўлди. Қари ота-онасини ташлаб кетди, дейишди. Шаҳарда ишлайди, деган гапга ким ҳам ишонарди. Ота бир муддат одамлар кўзига кўринишдан қочиб юрди. Овулдагилар билан гаплашмай юрди. Вақт ўтиб гап-сўзлар унутилди. Ўғли ўша экология ташкилотидагилар билан бир неча бор овулга келиб кетгач, одамлар энди тескари гапира бошлади. Амангелди отанинг ўғли каттакон бўлиб кетибди, Оролни қайтарармиш, деган гап оралади.

3

Ота қўлида нарса турмай, тушиб кетаверганидан уйга меҳмон келишини тахмин қилди. Яхшиликка йўйди, кимдир йўқлаб келишига ишора билди. Кечга яқин район ҳокими «Ассалому алайкум, ота» деб кириб келди. Шахсан ўзи келди.
– Аллабердижон казо-казолар билан келаяпти экан. Ўзингиз меҳмон қиласизда, ота. Нима керак бўлса, айтинг. Мана биз бормиз, – деди кўкрак кериб.
Мамат алдамаган эканда, ҳаёлидан ўтказди ота. Шу тобда ўғлининг келиши ҳақида ўйларкан, «ростдан Оролга сув олиб келса-я», ҳаёл қиларди. Аллақаердан эшитганди, Каспийдан сув йўли очиб келинса, Орол тирилиши мумкин эмиш, Каспийдан сув олиб келинса, Орол яна тўлармиш…. Бироқ бунга ким ҳам рози бўларди. Тана бошқа дард билмас, дейдилар. Жар солган бошқа, жон куйитган бошқа. Орол қуриётгани билан кимнинг неча пуллик иши бор. Йўқ, ота ундай ўйламайди. Неча йилки, кети узилмаётган олимлардан умиди бор. Бежиз келиб-кетмаётгандир, бир йўлини топишар, деб ўйлайди. Оролнинг бир куни тўлишига ишонади. «Денгиз бўлиб, ўзанига сиғмай кетади, ҳали», деб қўяди. Умидини ҳеч сўндирмайди. «Бир уюм темир-терсакка айланиб қолган кемаларни қайта созлаш керакмикан? Шошиб қолмасмиканмиз», ҳаёлидан ўтказиб қўяди.
– Бу гал ҳам чет элликлар келаркан, ота. Улар нима ейди, балиқ ейди-да, сизга беш ўн кило лаққа бердириб юбораман, – ҳоким тинмай гапирарди. Отанинг эса қулоғи том битган, кўз олдида денгизнинг мавжланиб турган сувларида чағалайларнинг ғужғон ўйнаётгани гавдаланади. Кемаларнинг оқ елканлари қуёшда товланиб, соҳилда чўмилаётган болаларнинг шўҳ қийқириғи атрофни тутиб кетади.
Ҳоким отанинг юзидаги нимтабассумни ўзича тушунди, айтганларим отага ҳам мақул келди, деб ўйлади, кўнгли хотиржам тортди. Аслида-ку, ота бу сиз ҳам келганларни меҳмон қилади-я.
– Меҳмондорчилик мойли бўлгани яхши-да, ота. Нима дедингиз-а? – ҳир-ҳир кулди. – Бўпти, мен борай. Ота сизга куч-қувват тилайман, – ҳоким қўлини сиқиб кўча томон бораркан, чол унга тикилганча, ортидан ўйчан қараб қолди. Ҳамон ҳаёлида ўша денгиз бўлган Ороли.
Айжан хола ўша куни тиним билмади. Уй тозалади. “Ўғлим келаяпти, яна ким билан чет элликлар билан”, ичида такрорлаганча, қўли-оёғи чаққон бориб келди. Кўнглини ғаш қилган нарса, ўғлидан ҳам кўра набираларини соғингани, ўғли меҳмонлар билан келаётган бўлса, уларни олиб келолмаслиги аниқ, ўзича тахмин қилди. Ўтган гал келганида, набираларини кўриб кўзи қувнаган. Бўйи ўсиб-улғайиб бораётган набиралари атрофида гирдикапалак бўлганини эсларкан, юзи ёришиб кетди, зумда ўрнини қайғу эгаллади. Хўрсиниб қўйди.
Ўғли Тошкандан уй олганидан кейин, таътил баҳона бир куни кекса ота-онасини ҳам олиб кетишга келди.
– Юринглар, бирга яшаймиз, бу ерларда нима қиласиз. Денгиз энди йўқ, саҳро билан шамолдан ўзга нимаси қолди. Ёзда жазирама иссиқ, қишда қаҳратон совуқ, туз бўронлари ёпирилганида қаерга қочишни билмай қолади, киши. Ўзингизни қийнаманг, – деди кўнглини қаттиқ қилиб.
Қария ўғлига пича термулиб турди, бу гапларни қандай айтаяпти, Оролга меҳри сусайдими, билмоқчи бўлди. Ўғли бу гапларни кекса ота-онасини кўндириш учун айтаётган кўринарди. Бироқ, бу гапларнинг аҳамияти йўқ. Ота барибир кўнмаслиги аниқ эди, Айжан хола ҳам тўғилиб ўсган ватанини ташлаб кетгиси келмади.
– Шу ерлар она юртимиз. Ташлаб кетолмаймиз, –деганига кўнмади, ўғли ҳам. Қисталанг қилаверди.
– Энди ёш эмассиз, кимдир ғамҳўрлик қиладиган ёшдасиз. Ёнимда бўлсангиз, кўнглим хотиржам, сизсиз қийин менга ҳам, – деди.
Айжан холанинг кўзлари ёшланди. Отанинг ҳам кўнгли юмшади. Бироқ Оролини ташлаб кетармиди? Йўқ, ташлаб кетмайди. Шу ерда туғилди, шу ерда улғайди. Ота-боболарини бағрига олган шу маконни ташлаб кетишга кўзи қиярмиди, йўқ. Туз бўронлари турса, нима бўпти. Саҳрога айланган бўлса, нима бўпти. Барибир ташлаб кетмайди. Орол бир куни қайта денгизга айланишини кутади. Умри охиригача кутади. Ҳатто бир икки ҳафта туриб келишга ҳам бормаган ўша Тошканга, бутунлай кетармиди, йўқ. Кетмади.
– Болам ўлсам шу тупроқда ўламан. Сенинг Тошканинг менга бегона, ёш бўлса эканман, ўша ерни макон қилсам. Энди бўларим бўлиб бўёвим синган, – деди. Ўғли яна оғиз жуфтлаган эди, – Оролимни кўрмасам яшолмайман. Икки қария бир кунимизни кўрармиз, сен боравер, сенинг йўриғинг бошқа, – деди.
Шу билан масала ёпилди. Ора-сира Айжан хола Тошканга бир икки бориб ўғлиникида туриб келди. Лекин энди ёши ўтиб, йўлга ярамай қолди.

4

Дийдор каби ширин нарса йўқ. Кутасан интиқ бўласан, кутган кунинг келганида эса, юрагинг қувончдан ҳапқиради, дупир-дупир қилади. Энтикиб кетасан. Айжан хола ҳам шундай бўлди. Ўша куни бир гала чет элликлар орасида ўғлини кўрганида йиғлаб юборди, бўйнидан қучоқлаб йиғлади. Ўзига келгунича йиғлади. Чет элликлар ҳайрон қолди, пичир-пичир қилиб қолди.
Сўнг мақсадга ўтилди. Ҳамма ишга киришди. Текшир-текшир бошланди. Яна нималардир бўлди. Қақраб ётган қум барҳамларига узоқ тикилиб туришди. Қумликларда тиқилиб қолиб кетган кемалар олдида сурат тушишди. Чўкиб бораётган бандаргоҳларни суратга олишди. Ястаниб ётган туз барҳанларини кўргани боришди. Саҳро-чўл устида узоқ тортишишди, узоқ суҳбатлашишди, узоқ сўзлашишди. Ҳар галгидек ўтган бу галги учрашувдан ҳам бирор натижа бўлар, дея овул аҳли яна кутадиган бўлишди.
Сўнг меҳмонлар отанинг меҳмони бўлишди. Балиқларни мақтаб-мақтаб ейишди, сара ичимликлар ичишди. Ўғлини ҳам мақтаб қўйишди. Ўзлари билан, қилаётган ишлари билан мақтанишди. Бу галги келди-кетди ҳам уч кун-бир ҳафтага чўзиладиган бўлди. Олимлар кўкрак кериб нималар биландир машғул бўлишди, журналистлар камерага олишди, интервью сўрашди, фотографлар яхши кадр излаб юришди. Орол ҳақида кўрсатув қилинадиган бўлди, қачон эфирга узатилишини телефон қилиб айтадиган бўлишди. Сўнг кетишди.
Яна нима қолди. Амангелди ота қолди, Айжан хола қолди, Мамат қолди. Улар ортга қайтиб кетишди. Қоп-қоп ваъдалар бериб кетишди. Лекин отанинг юрагида умид қолди, зора бу галги олимлар бир йўлини топишар, деган умид қолди. Орол бир куни қайтади, деган ишонч қолди. Орол биздан хафа бўлган, бир куни аразини йиғиштириб ортга қайтади. Мен унинг ўзанига тўлиб тошишини кўраман яна. Яна юз килолаб балиқ тутаман. Куч-қувватим бор ҳали, ўйларди ота. Яна ўз қайиғим бўлади, ишонарди ота.
Ўғлининг атрофида гирдикапалак бўлган Айжан хола ҳам ўғлини кузатиб маюсланиб қолди. Кўнгли бир неча кунгина тўлиб турди. Энди яна ярми йўқ. Инсон зоти боласини бунча суймаса, жонидан пайдо бўлганда. Бўлмаса шу қадар суярмиди. Жони ачиб, жонининг биттасидан кечиб туққанда, йўқса шунча соғинармиди. Болам боласини дейди. Неча кунлик умри қолган, билмайди, умрининг шу палласида ҳам боласини дейди. Айни дамда Айжан холанинг қалбини ўртаётган зўр бир алам, зўр бир изтироб, юрагини куйдирмоқда эди. Орол агар қуриб қолмаганида эди, аввалгидек тўкин-сочин ҳаёт бўлганида эди, ўғли узоқларга кетиб қолмасмиди?! Шу ерларда, яқинида юрган бўлармиди?! Шу ерларни макон тутармиди?! Айжан хола хўрсиниб қўйди, кўзларини ювган ёшларни кенг, осилиб турган енгига артди. Узоқларга тикилиб узоқ ўтирди.
Сўнг, «майли», деди, ўзига тасалли бергандай пичирлаб. «Орол баҳона ўғлимнинг дийдорини кўрдим, Орол баҳона ўғлимнинг катта-катта давраларни тўлдириб ўтиришини кўрдим. Орол баҳона ўғлим бугун ўз ўрнини топганини кўрдим. Лекин Орол бундан ҳеч нима кўрмади. Лекин бундан Оролга ҳеч бир наф бўлмади.» Айжан хола биларди. Чоли Оролнинг қайтишига ишонса-да, у ишонмасди.

5

Аманкелди отанинг жони қаттиқ, дейишарди таниганлар. Чунки қишни қиш демай, ёзни ёз демай, қўли меҳнатда эди. Ҳар куни неча чақирим йўл босиб Оролни кўриб келарди. Ёзда туз бўронлари йўлига тўғоноқ бўлишга уринар, қишда тизза бўйи қорлар йўлини тўсарди. Лекин ота бўш келмасди. Уч ғилдиракли мотоциклига ўтириб ўша икки пиёлагина сувни Орол сувига қўшиб келмаса, бекор, туриб тургандай, ўтириб ўтиргандай бўлмасди.
Айжан хола печкага ўт қаларкан, чолининг ҳаяллаётганидан безовта бўлди. Бу галгиси доимги безовталикка ўхшамади. «Ахир ёши бир жойга бориб қолган чол бўлса, йўл-пўлда йиқилиб қолса, ким ёрдам беради», ўйларди ўзича. «Ким жонига оро киради.»
Қишда эрта кеч тушади. Қоронғи оралагани сари Айжан холанинг юраги қинидан чиқиб кетгудек, ураркан, эътибор бермасликка уринарди. Қўли билан ўтни туртаркан, ҳаёли ташқарида, «тиқ» этган товушга қулоқ тутарди. Айтганди-я. «Боришингиз шартми, бугун ҳар кунгидан совуқ, ҳамма уйида ўраниб ўтирибди. Ҳеч ким кўчага чиқмайди, бу совуқда» деб. Қулоқ осмади. Ўша термосини кўтариб мотоциклини ўт олдирди. Мотори музлаб қолган шекилли қайноқ сув олиб чиқиб устига қуйди. Яна нималардир қилди. «Қани энди юрмасайди», қарғанарди, Айжан хола. Йўқ, қарғиши ўтмади.
Вақт алламаҳал бўлди. Холанинг безовталиги чинга айланди. Энди нима қилсам экан, ўйларди Айжан хола. Ташқарига чиқай деса, бунақа ҳавода, оч чиябўрилар изғиб юрадиган пайт. Қўли ишга бормас, қўлидан ҳеч иш келмасди. Печка яқинига сурилди, деворга суяниб Худодан сўради, илтижо қилиб ўтирди. Бошқа нима ҳам қила оларди, пича туриб кўзи кетган бўлди. Эшикнинг «ғийқ»иллашидан сергак тортди. Чолининг шарпасини сезиб анча хиралашиб қолган кўзлари билан узоқ тикилиб турди. Эшикка суяниб ҳаммаёғи музлаб тарашадек қотиб қолган чоли турарди, яккам-дуккам соқоли қорли, оппоқ эди. Айжан хола шошилди.
– Зарилмиди, шу совуқда? Одамни гапига кирсангиз бир нима бўлиб қоласизми? – тинмай жавранарди.
Печка устидаги қумғондан иссиқ сувни тоғорага қуйди. Совуқ сув келтириб қўшди. Тараша бўлиб қолган кийимларни бир бошдан ечаркан, «куф-куф» қилиб чолининг музлаб қолган баданини иситишга уринарди. Илиқ сувда танасини ювиб, сўнг тафтида исиб турсин деб печка яқинига қўйган янги кийимларни кийгазди. Тўшакка ётқизиб устига қалин кўрпа тортаркан, оғзи жавранишдан тўхтамасди.
– Кўрдингизми ўша Оролингизни? Кўнглингиз жойига тушдими, энди?
Ота индамади. Авзои бадани титрарди, холос. Эрталаб отанинг иситма аралаш ғўнғирлагани эшитилди.
– Оролимни қайтганини кўрармиканман, кампир? Нима дейсан? Бўлди, энди бормайман. Энди ўзи келсин. Мана неча йилки, бир кун қолдирмай қатнадим, Орол тобора кичраяверди, суви камаяверди, мени чорлагандек, ортга кетаверди. Энди мен бормайман, кампир, эшитяпсанми, энди ўзи келади, – ҳансирарди ота.
Айжан хола чолининг қақраб қолган лабларига сув тутаркан, иситмада ёнаётган баданига қўлининг орқасини тутиб кўрди. Сўнг пиёлага дори тайёрлаб ичказгач, рўмолини тўғрилади-ю кўчага отланди.
– Маматга айтаман, дўхтирни олиб келади. – Чолининг эшитган эшитмаганини билмаса-да, шу сўзи билан ўзича рухсат сўраган бўлди.
Тонг ёриша бошлаганди. Мамат эрта саҳардан Айжан холанинг келишини кутмагани аниқ. Ҳайрон бўлди. Пала-партиш тараниб докторга шошилди. Айжан хола ортга қайтаркан, ҳансираганча, йўл-йўлакай кеча тундан бери такрорлаётган сўзларини пичирлаб келмоқда эди.
– Худо, чолимни жонини омон сақла! Ўзинг асра! Сендан бўлак сўрагувчимиз йўқ, биздан марҳаматингни аяма.

6

Аманкелди ота ўғли билан видолашолмади. Қанча иссиқларга, қанча совуқларга дош берган танаси бу гал панд берди. Бу галги совуқни кўтаролмади. Айжан холанинг паймонаси ҳам тўлган эди. Ўзини зўрға тутиб турарди. Эллик йилдан ортиқ бирга яшагани, ярмини йўқотсаю қандай яшайверади? Қандай қилади, энди? Танаси бориб келарди, додлар бироқ овози чиқмасди, санлаб-санлаб қўярди. Энди чолимсиз бу дунёда қандай яшайман-а? Энди бу дунёда кимга суянаман-а?
Кўзёшларининг дув-дув оқаётганини кўрган ёш яланглар унга қўшилишар, санлашига жўр бўлишарди. Иккитаси мадори қолмаган Айжан холанинг қўлтиғидан тутиб ўтиришарди.
Узоқ йўл. Инсонларни ажратиб турувчи, уларга азоб берувчи ҳам шу йўл. Унинг ниши ботмаган кўнгил йўқ. У айирмаган кўнгил йўқ. Ўғли етиб келган кун Айжан хола пешвоз чиқолмади. Отасидан айрилгани етмаганидек, бир кунда онасидан ҳам айрилиб қолди. Икки қабр орасида ўтираркан, Аллаберди бошидаги дўпписини қўллари орасига олиб кўзларини яширишга уринарди. Бироқ ҳўнграган овозини тутиб туролмади. Орқароқда ўтирган ўғиллари қўлтиғига кириб ортга қайтишаётганида, уларга суяниб борарди.
Туғилиб ўсган ота уйига қайтиб болалигини хотирлади. Онасини этагидан ушлаб ортидан пилдираб юргани, отасининг қўлидан тутиб биринчи бор Орол бўйига борганини эслади. Сўнг отасининг чопонини устига ташлади, кирза этигини кийди. Отасининг мотоциклини ўт олдирди. Болалигида шу мотоциклга ўтириб Орол бўйига борганлари ёдида эди. Энди кап-катта одам, энди ўғиллари унинг ёшида. Мотоцикл елиб борарди. Ўша йўл ҳали ҳамон эсида. Оролга элтувчи узун йўл бу.
Орол узоқдан кўриниш берди. Оролдан узоқроқда тўхтади. Кирза этикда шалоплаганча, Орол бўйига келиб чўкди. Кирза этик ярмигача ботиб кетди. Эътибор бермади. Оролга юзланиб, бор овози билан ҳайқирди:
– Эй Орол, йиғламайсанми? Энди сени кўргани келадиган, сенинг меҳрибонинг йўқ. Сенга ҳар куни сув олиб келадиган Хизринг йўқ. Кўргани бормайсанми, ҳеч йўқ, қабрини зиёрат қилмайсанми? Қарзингни тўламайсанми? Сени тўлганингни кўролмаган отам-а, сени сувга тўлдиролмаган отам-а. Сенинг армонинг билан ўтиб кетган отам-а, отам.
Овози бўғилиб, кучи қолмай юзтубан йиқилди. Орол кўпик тўлқинлари билан унинг юзини чайишга ошиқарди. Орол қошида бир инсон сажда қилиб ётарди. Орол эса жим. Ҳеч бир садо бермас, маюс кузатарди, холос.