Dudu qo‘lida maktub bilan shoshilgancha muallimining uyiga bordi.
– Shuni o‘qib ko‘ring, oling, – dedi hovliqib, – Sayid jo‘natibdi!
Qishloqda bekorchilikdan zerikkan muallim Duduning iyagi ostidan to‘g‘ri ochiq ko‘ksiga ko‘z tashladi. Ayolning oppoq badaniga kiyimi yengilgina soya solgan tasvir muallimni bir-ikki marta yutoqtirdi. Keyin qo‘lini uzatib:
– Mayli, ber-chi, – dedi.

Duduning eri uch yilcha avval to‘yda bittasini o‘ldirib qo‘ygan, o‘n yilga qamalgandi. Garchi o‘lim o‘qini uzganlar sakkiz kishi bo‘lsa-da, o‘sha o‘q kimning qurolidan chiqqani aniq emas, faqat Sayid va do‘sti Durmushtan boshqasi halokat vaqtida sudga pora berib beayb degan hukm olishgandi. Viloyat jazolash sudi esa bu ikkalasiga qayta tarbiyalanish yillarini qamoqda o‘tkazishni belgilagandi.
Muallim maktubni o‘qiy boshladi. U xatida avvalo ayolining ismi-sharifiga salom-alik qilgach o‘zining yaxshi inson emasligi, bo‘lmadagi joyi yomonligi va bit bosganidan shikoyatlangan, Dudu bu safar kelganida bir-ikki g‘oz keltirsa uni mudirga tuhfa qilib joyini o‘zgartirishini, bo‘lmaning boshrog‘iga, bitu sirkadan holi, tozaroq joyga ko‘chishi haqida yozgandi.
Dudu birdan muallimning qo‘lidan maktubni tortib oldi. Qo‘yniga joylashtirdi. Shu payt muallim Duduning ko‘kraklarini yana bir marta ko‘rish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Dudu maktab tashqarisidagi qumda umbaloq oshayotgan o‘g‘li Husnini olib xayollar og‘ushida uyiga qaytdi, nima qilishni o‘ylab boshi qotdi.
Uning bor-yo‘g‘i bitta g‘ozi bor edi, tuxumini har kun Ilyos afandiga olib borib pullardi. G‘oz har kun tug‘sa ikki oy oldin Husnining ich ketish paytida olgan yog‘ning pulini bir oyda to‘lay olardi. Hozir g‘ozni shaharga olib chiqsa Ilyos afandi uyida ko‘rpa-to‘shagini ham qoldirmaydi, hammasini supurib-sidirib olib ketadi.
Uyda bitta g‘oz bor, Sayid esa ikkitani istardi.
Ovsinining uyiga yo‘l oldi. Bu Sayidning akasini ayoli edi. Erini o‘n besh kun avval ovda otib o‘ldirishgandi. Dudu Sayidni ko‘rgani borish uchun undan g‘oz so‘raganida beva o‘zini tutolmay, darg‘azab bo‘lib:
– Keting bu yerdan, yo‘qoling, – deya baqirdi. – Sayidingiz ketishi bilan erimni ham o‘ldirishdi. Ilohim, hech qachon o‘sha yoqdan chiqolmasin, umri chirisin qamoqda!
Keyin birdan yig‘lab yubordi. Dudu eshikdan chiqdi va qo‘rqqani tufayli boshqa qarindoshlarnikiga borish fikridan qaytdi. Kechqurun uxlay olmadi. Uyda to‘rt yashar o‘g‘lidan boshqa hech kim yo‘q edi. Oqshom ham har qachongidan uzaygandi. Sayidning dushmanlari eringga yordam berma deya unga tahdid qilishardi. Sayidning og‘asini ham ukasiga ko‘mak bergani uchun o‘ldirishgandi. Qishloqda kimnikiga yordam so‘rab bormasin, haydab chiqarishdi. Sayid bor-yo‘g‘i ikkita g‘oz istardi.
Ayol ohista o‘rnidan turib hovliga chiqdi. Katakxonadan g‘ozni tutib, oyoqlarini bog‘ladi. G‘oz baqirib, hovlini boshga ko‘tardi. Hovlidagi devor orqasidan boshqa g‘ozlar javob qaytarishdi. Dudu biroz xayolga berildi. Keyin devorning yaqinda nurab, yiqilgan joyi tomonga yurdi. Qo‘shni bog‘ga o‘tdi. Bir-birini yo‘qotgani uchun g‘aq-g‘aqlab burchaklarga tiqilayotgan g‘ozlardan birini tutdi. Ko‘ppak uni tanigani uchun ovoz chiqarmadi…
…Dudu Husnini orqasiga bog‘ladi. G‘ozlarni bog‘lab bir qo‘liga oldi. Narigi qo‘liga ham bir to‘rva ildirdi. Husnining qo‘liga kulcha va sharbat tutqazdi. Tongga yaqin shahar sari odimlay boshladi. Shahar va qishloqning orasi naq to‘qqiz soatlik yo‘l edi.
Sayid uch oydan beri hasta, qamoqxona doktori shifoxonda yotishiga ruhsat bergan, faqat bir necha kun yotar, boshqa kasalligi og‘irroq odam kelganida chiqarib yuborilardi. Keyinchalik umuman qabul ham qilmay qo‘yishdi. Muolajlanishidan naf yo‘q kasallarni shifoxonalar qabul qilmasdi. Nizomda shunday belgilangandi. Bunday kasallarning jazolarini kechiktirish zarur edi. Faqat Sayid qanday kasalligini bilmasdi. Qamoqxonalarning bunday hiylagarliklarini bilgan ochiqko‘z va beor mahbuslarning ham u bilan ishi yo‘q edi. Chunki u juda bechora edi. Hujjat va tashhislari prokurorda turar, uni hech kim izlamagach u ham fursat kutardi.
U bo‘lmaning eng yomon yerida – ko‘mir pechga yaqin joyda yotardi. Ochlikka mahkum qilingandi. Kasalligi uchun ishlamas, hech kimga xizmat qilmas, ko‘mir, suv tashimasdi. Kun bo‘yi joyidan qo‘zg‘olmay yotardi. Oldindagi derazadan bir hovuch osmon ko‘rinardi: moviy… Ko‘zlarini o‘sha yoqqa tikar, jimgina yotardi. Qishloqqa biroz vaqt maktub yo‘llay olmadi. Yig‘im-terim vaqti hozir, ishlar chala qoladi deb o‘yladi. Boshqa kutolmasligini anglagach ikki buklangan xatni xonasidagi teshikdan oldi. Yaqinlar bilan uchrashuv kuni qamoqxonaning ko‘rishish bo‘lmasiga ketayotgan bir mahbusga “Shuni bizning qishloqqa ketadigan biror odamga berib yubor”, deya uzatdi. So‘ngra battar sabrsizlik bilan kuta boshladi. Maktubni olib ketayotgan qishloqdoshining bir nechta mahkamalarda ishi bor edi, shuning uchun o‘n kun shaharda qoldi, Sayid esa hamon yo‘l ko‘zlardi. Dudu kelsa qanday o‘rnidan sakrab turib eshikka borishini o‘ylar, nima qilib, sudralib bo‘lsayam boraman derdi.
Sayid uylanganidan bir oy o‘tib harbiy xizmatga ketgan, qaytganidan yigirma kun o‘tib esa qamoqqa olingandi. Bir so‘z bilan aytganda, Duduga to‘ymagandi. Undan esa negadidir darak yo‘q edi. Kutishni to‘xtataman degandi, nihoyat Dudu qamoqxonaga keldi. Eshik oldida hech kim yo‘q edi. Endi kiraman deganda jandarm baland ovozda “Ortga qayt!” deya buyurdi.
Narigi eshikda turgan askar g‘ozlar va to‘rvani ko‘rgan zahoti yoniga chaqirib qo‘l silkidi. Shu payt bir nechta mahbus urush chiqargani bosh qo‘mondon o‘sha tarafga yo‘l oldi. Qamoqxona kotibi:
– Qabul qilish joyiga olib boring, qayd qilishga ruhsat beraman, – deya baqirib xonasiga qaytdi.
Bosh qo‘mondon esa qo‘lidagi qog‘ozni bir nechta askar va ba’zi mahkumlarga imzolatar, bu o‘lgan odamning to‘shagi, suv idishi va bir juft eski etigi kimga qolishi borasidagi hujjat edi. O‘lik ortilgan zabmil ichkaridan chiqar ekan biroz nariroqda turgan askar Dududan:
– Xo‘sh, kimni izlab kelding? – deya so‘radi.
– O‘priklik Sayidni, – javob qaytardi ayol.
Askarning yuzi tundlashdi. Qo‘li bilan biroz avval chiqarilgan, qo‘mondon boshchiligida ikki mahkum tomonidan ko‘mishga olib ketilayotgan zambilni ko‘rataman degandi, ko‘zi yana g‘ozlar va to‘rvaga tushdi.
Qo‘lini ularga uzatib:
– U o‘z bo‘lmasida, biroq bugun uchrashuv kuni emas. – dedi. – Ularni menga qoldirib, bir haftadan keyin kel.
Askar to‘rva va g‘ozlar, tishlangan nonu yarim to‘kilgan sharbatni olib, devor ostiga qo‘ydi. Eshik oldida hamon kutayotgan Duduga:
– Bir haftadan keyin kel, dedimku, qani, sur! Bularni o‘zim yetkazib qo‘yaman. Qani, boraver… – deya baqirdi.
Dudu shaharda bir hafta qololmasdi. Husnining qo‘lidan tutdiyu, jim, yerdan ko‘zini uzmay yura boshladi. Bolakay qayta-qayta orqasiga qarar va “Dadam qani? Qayerda qoldi dadam?” deya mizillardi. Dudu “Nega yig‘laysan? Ko‘rsatishmadi. Bo‘ldi, ketdik!” deya bolaning qo‘lidan siltaladi va birozdan keyin sal yumshab “Xirmonda kelganimizda ko‘ramiz”, dedi.
Qishloqqa qaytishdi. Uyga kirar-kirmas Duduni jandarmlar ushlab, olib ketishdi. G‘oz o‘g‘irlagani uchun sud qilindi va uch oy qamoq jazosi berildi. Jazoni qamoqxonada o‘tkazgani uchun xirmongacha Sayidning o‘limidan xabar topmadi.

1933 yil.

Turk tilidan Rahmat Bobojon tarjimasi

Сабоҳаддин Али. Ғозлар (ҳикоя)

Дуду қўлида мактуб билан шошилганча муаллимининг уйига борди.
– Шуни ўқиб кўринг, олинг, – деди ҳовлиқиб, – Сайид жўнатибди!
Қишлоқда бекорчиликдан зериккан муаллим Дудунинг ияги остидан тўғри очиқ кўксига кўз ташлади. Аёлнинг оппоқ баданига кийими енгилгина соя солган тасвир муаллимни бир-икки марта ютоқтирди. Кейин қўлини узатиб:
– Майли, бер-чи, – деди.

Дудунинг эри уч йилча аввал тўйда биттасини ўлдириб қўйган, ўн йилга қамалганди. Гарчи ўлим ўқини узганлар саккиз киши бўлса-да, ўша ўқ кимнинг қуролидан чиққани аниқ эмас, фақат Сайид ва дўсти Дурмуштан бошқаси ҳалокат вақтида судга пора бериб беайб деган ҳукм олишганди. Вилоят жазолаш суди эса бу иккаласига қайта тарбияланиш йилларини қамоқда ўтказишни белгилаганди.
Муаллим мактубни ўқий бошлади. У хатида аввало аёлининг исми-шарифига салом-алик қилгач ўзининг яхши инсон эмаслиги, бўлмадаги жойи ёмонлиги ва бит босганидан шикоятланган, Дуду бу сафар келганида бир-икки ғоз келтирса уни мудирга туҳфа қилиб жойини ўзгартиришини, бўлманинг бошроғига, биту сиркадан ҳоли, тозароқ жойга кўчиши ҳақида ёзганди.
Дуду бирдан муаллимнинг қўлидан мактубни тортиб олди. Қўйнига жойлаштирди. Шу пайт муаллим Дудунинг кўкракларини яна бир марта кўриш имкониятига эга бўлди. Дуду мактаб ташқарисидаги қумда умбалоқ ошаётган ўғли Ҳуснини олиб хаёллар оғушида уйига қайтди, нима қилишни ўйлаб боши қотди.
Унинг бор-йўғи битта ғози бор эди, тухумини ҳар кун Илёс афандига олиб бориб пулларди. Ғоз ҳар кун туғса икки ой олдин Ҳуснининг ич кетиш пайтида олган ёғнинг пулини бир ойда тўлай оларди. Ҳозир ғозни шаҳарга олиб чиқса Илёс афанди уйида кўрпа-тўшагини ҳам қолдирмайди, ҳаммасини супуриб-сидириб олиб кетади.
Уйда битта ғоз бор, Сайид эса иккитани истарди.
Овсинининг уйига йўл олди. Бу Сайиднинг акасини аёли эди. Эрини ўн беш кун аввал овда отиб ўлдиришганди. Дуду Сайидни кўргани бориш учун ундан ғоз сўраганида бева ўзини тутолмай, дарғазаб бўлиб:
– Кетинг бу ердан, йўқолинг, – дея бақирди. – Сайидингиз кетиши билан эримни ҳам ўлдиришди. Илоҳим, ҳеч қачон ўша ёқдан чиқолмасин, умри чирисин қамоқда!
Кейин бирдан йиғлаб юборди. Дуду эшикдан чиқди ва қўрққани туфайли бошқа қариндошларникига бориш фикридан қайтди. Кечқурун ухлай олмади. Уйда тўрт яшар ўғлидан бошқа ҳеч ким йўқ эди. Оқшом ҳам ҳар қачонгидан узайганди. Сайиднинг душманлари эрингга ёрдам берма дея унга таҳдид қилишарди. Сайиднинг оғасини ҳам укасига кўмак бергани учун ўлдиришганди. Қишлоқда кимникига ёрдам сўраб бормасин, ҳайдаб чиқаришди. Сайид бор-йўғи иккита ғоз истарди.
Аёл оҳиста ўрнидан туриб ҳовлига чиқди. Катакхонадан ғозни тутиб, оёқларини боғлади. Ғоз бақириб, ҳовлини бошга кўтарди. Ҳовлидаги девор орқасидан бошқа ғозлар жавоб қайтаришди. Дуду бироз хаёлга берилди. Кейин деворнинг яқинда нураб, йиқилган жойи томонга юрди. Қўшни боғга ўтди. Бир-бирини йўқотгани учун ғақ-ғақлаб бурчакларга тиқилаётган ғозлардан бирини тутди. Кўппак уни танигани учун овоз чиқармади…
…Дуду Ҳуснини орқасига боғлади. Ғозларни боғлаб бир қўлига олди. Нариги қўлига ҳам бир тўрва илдирди. Ҳуснининг қўлига кулча ва шарбат тутқазди. Тонгга яқин шаҳар сари одимлай бошлади. Шаҳар ва қишлоқнинг ораси нақ тўққиз соатлик йўл эди.
Сайид уч ойдан бери ҳаста, қамоқхона доктори шифохонда ётишига руҳсат берган, фақат бир неча кун ётар, бошқа касаллиги оғирроқ одам келганида чиқариб юбориларди. Кейинчалик умуман қабул ҳам қилмай қўйишди. Муолажланишидан наф йўқ касалларни шифохоналар қабул қилмасди. Низомда шундай белгиланганди. Бундай касалларнинг жазоларини кечиктириш зарур эди. Фақат Сайид қандай касаллигини билмасди. Қамоқхоналарнинг бундай ҳийлагарликларини билган очиқкўз ва беор маҳбусларнинг ҳам у билан иши йўқ эди. Чунки у жуда бечора эди. Ҳужжат ва ташҳислари прокурорда турар, уни ҳеч ким изламагач у ҳам фурсат кутарди.
У бўлманинг энг ёмон ерида – кўмир печга яқин жойда ётарди. Очликка маҳкум қилинганди. Касаллиги учун ишламас, ҳеч кимга хизмат қилмас, кўмир, сув ташимасди. Кун бўйи жойидан қўзғолмай ётарди. Олдиндаги деразадан бир ҳовуч осмон кўринарди: мовий… Кўзларини ўша ёққа тикар, жимгина ётарди. Қишлоққа бироз вақт мактуб йўллай олмади. Йиғим-терим вақти ҳозир, ишлар чала қолади деб ўйлади. Бошқа кутолмаслигини англагач икки букланган хатни хонасидаги тешикдан олди. Яқинлар билан учрашув куни қамоқхонанинг кўришиш бўлмасига кетаётган бир маҳбусга “Шуни бизнинг қишлоққа кетадиган бирор одамга бериб юбор”, дея узатди. Сўнгра баттар сабрсизлик билан кута бошлади. Мактубни олиб кетаётган қишлоқдошининг бир нечта маҳкамаларда иши бор эди, шунинг учун ўн кун шаҳарда қолди, Сайид эса ҳамон йўл кўзларди. Дуду келса қандай ўрнидан сакраб туриб эшикка боришини ўйлар, нима қилиб, судралиб бўлсаям бораман дерди.
Сайид уйланганидан бир ой ўтиб ҳарбий хизматга кетган, қайтганидан йигирма кун ўтиб эса қамоққа олинганди. Бир сўз билан айтганда, Дудуга тўймаганди. Ундан эса негадидир дарак йўқ эди. Кутишни тўхтатаман деганди, ниҳоят Дуду қамоқхонага келди. Эшик олдида ҳеч ким йўқ эди. Энди кираман деганда жандарм баланд овозда “Ортга қайт!” дея буюрди.
Нариги эшикда турган аскар ғозлар ва тўрвани кўрган заҳоти ёнига чақириб қўл силкиди. Шу пайт бир нечта маҳбус уруш чиқаргани бош қўмондон ўша тарафга йўл олди. Қамоқхона котиби:
– Қабул қилиш жойига олиб боринг, қайд қилишга руҳсат бераман, – дея бақириб хонасига қайтди.
Бош қўмондон эса қўлидаги қоғозни бир нечта аскар ва баъзи маҳкумларга имзолатар, бу ўлган одамнинг тўшаги, сув идиши ва бир жуфт эски этиги кимга қолиши борасидаги ҳужжат эди. Ўлик ортилган забмил ичкаридан чиқар экан бироз нарироқда турган аскар Дудудан:
– Хўш, кимни излаб келдинг? – дея сўради.
– Ўприклик Сайидни, – жавоб қайтарди аёл.
Аскарнинг юзи тундлашди. Қўли билан бироз аввал чиқарилган, қўмондон бошчилигида икки маҳкум томонидан кўмишга олиб кетилаётган замбилни кўратаман деганди, кўзи яна ғозлар ва тўрвага тушди.
Қўлини уларга узатиб:
– У ўз бўлмасида, бироқ бугун учрашув куни эмас. – деди. – Уларни менга қолдириб, бир ҳафтадан кейин кел.
Аскар тўрва ва ғозлар, тишланган нону ярим тўкилган шарбатни олиб, девор остига қўйди. Эшик олдида ҳамон кутаётган Дудуга:
– Бир ҳафтадан кейин кел, дедимку, қани, сур! Буларни ўзим етказиб қўяман. Қани, боравер… – дея бақирди.
Дуду шаҳарда бир ҳафта қололмасди. Ҳуснининг қўлидан тутдию, жим, ердан кўзини узмай юра бошлади. Болакай қайта-қайта орқасига қарар ва “Дадам қани? Қаерда қолди дадам?” дея мизилларди. Дуду “Нега йиғлайсан? Кўрсатишмади. Бўлди, кетдик!” дея боланинг қўлидан силталади ва бироздан кейин сал юмшаб “Хирмонда келганимизда кўрамиз”, деди.
Қишлоққа қайтишди. Уйга кирар-кирмас Дудуни жандармлар ушлаб, олиб кетишди. Ғоз ўғирлагани учун суд қилинди ва уч ой қамоқ жазоси берилди. Жазони қамоқхонада ўтказгани учун хирмонгача Сайиднинг ўлимидан хабар топмади.

1933 йил.

Турк тилидан Раҳмат Бобожон таржимаси