To‘y tarqab o‘yin-kulgiga to‘lgan hovli suv sepganday jimjit bo‘lib qoldi. Yig‘ishtirish uchun qolgan qarindosh — urug‘, ko‘ngil yaqinlar ham charchashib, har yer-har yerda uxlab yotishar, hovli sahni hali yig‘ishtirib olishga ulgurilmagan idish-oyoq, stol-stullarga to‘la edi.

Kelin tushirish taraddudi hammadan ham Malika xolani charchatgan bo‘lishiga qaramay, u hamon uyg‘oq. Boshqalarni uyg‘otib yubormaslik uchun oyoq uchida sekin-sekin yurib yig‘ishtirardi.
Atrof jimjit. Daraxtlarga osilgan katta lampochkalar atrofida parvonalar bazm qurgan. Dastalog‘liq tog‘oralar yoniga kelgan kuchukni haydayman deb, Malika xola singlisini uyg‘otib yuborayozdi. Hovlidan kuchukni haydab chiqardi-da, bitta-bitta bosib uyga kirib ketdi.
Bir nafas boshini yostiqqa qo‘yib ko‘rdi. Uxlay olmadi. Turib, uy ichida ancha vaqtgacha g‘imirsib yurdi. Qani endi uyqu kela qolsa. Bir tomondan kelin ko‘rganidan quvonsa, bir tomondan xotiralar, necha yillardan beri qalbida saqlanib kelayotgan ezgu armonlar uning butun asablarini uyg‘otib yuborgan edi.
Ochiq derazadan uyga kuz tunining salqin havosi o‘rmalaydi, hovlidagi lampochkalardan tushgan g‘ira-shira nur chiroq yoqilmagan uyga ham, xontaxtaning bir chetida qimir etmay o‘tirgan Malika xolaga ham hayoliy bir tus bergan. Hovlida yana kuchuk paydo bo‘ldi shekilli, kimdir uyqu aralash g‘o‘ldirab uni haydadi. Malika xola o‘rnidan turib deraza pardasini tushirdi-da, chiroqni yoqib qo‘yib, yana kelib o‘rniga o‘tirdi. Idish-oyoq yuvganidanmi, qo‘lidagi uzukning ko‘z atroflari xiralashib qolganday edi. Malika xola igna bilan uni yaxshilab to-zaladi. Keyin kaftiga olib ancha vaqtgacha tikilib o‘tirdi-da, yana ohista barmog‘iga soldi.
Bu uzukni to‘y kuni eri taqib qo‘ygan edi. O‘sha paytda uzukni bezagan bu tosh ko‘zlar, keyincha uning ko‘zlariga aylandi-yu, hamma joyda Malikaxonni kuzatib turdi, qoramoy ichida kulib qaradi, yiqilmoqchi bo‘lganda qo‘lidan tortdi. Bu uzuk taqilganda, uning qo‘llari qandoq edi? Tiqmachokday, oppoq, hayotning og‘ir mashaqqa-lariga hali urilmagan beg‘ubor, nozik qo‘llar edi. Mana endi tomirlari bo‘rtib chiqibdi, har joy-har joyda dog‘ paydo bo‘libdi. Bir vaqtlar oppoq qo‘llarga guldek yarashgan, faqat ziynat uchun taqilgan uzuk, keyincha muhabbat, sadoqat ramzi bo‘lib, bu qo‘llarni mehnatga, hayotga, yashashga undadi. Sadoqat, mehnat ramziga aylandi-yu, o‘zini ziynat sifatida begona qo‘llarga o‘tishdan saqlab qoldi.
Kelin tushirishga yiqqan tergan ham, mehmonlarning oldiga manzur bo‘larli dasturxon yozgan ham, kelinga chiroyli kiyimlar tiktirgan va kiydirgan ham mana shu jafokash, mehnatkash qo‘llar edi.
Tong yaqinlashib qolibdi: onda sonda xo‘rozlarning qichqirig‘i eshitila boshladi. Malika xola ko‘rpa qatidan kalit olib, daranglab ketmasligi uchun juda ehtiyotlik bilan sandikni ochdi. Dimog‘iga kuya dori hidi bilan yana allaqanday tanish bir hid urilganday bo‘ldi. Hamma vaqt qulf turgan bu sandiqda erkaklarning bir-ikki dona ko‘ylagi, kiyilib, anchagina nimdosh bo‘lib qolgan bir palto bilan yangigina bir kostyum bor edi, xolos. Malika xola ularni sandiqdan oldi. Tizzasiga qo‘yib, paltoning yoqa va yenglarini sekin-sekin, go‘yo ozor berib qo‘yishdan qo‘rqqanday bir kayfiyatda siladi. U o‘n yetti yildan beri bu mashg‘ulotni takrorlashdan zerikmadi. Bahor bo‘lsa kuya doriga soladi, kuz bo‘ldi deguncha, sandiqdan olib, qoqib, silkib ilib qo‘yadi. Qishda 6u palto o‘g‘li va o‘zining paltolari qatorida ilig‘liq turadi. Egasi ham shu yerda, shular bilan, faqat yaqingina bir joyga chiqqanu hozir kelib kiyadiganday.
Urush yillari ro‘zg‘or tanqisligi uni qiynagan paytlarda ham bularni asradi. Mehnat qilishga qodir bo‘lgan shu qo‘llari bilan uning paltosini bozorga olib chiqadimi?! Bu paltoni mehnat qilishi, pul topishi, ro‘zg‘or tebratishi mumkin bo‘lgan soppa-sog‘ shu qo‘llari bilan birovga eltib beradimi? Sotadimi?! Bu kiyimlar unga qandoq yarashardi. Ayniqsa, kostyumini yaxshi ko‘rardi, ehtiyotlab kiyardi. Qancha yaxshi niyatlar bilan olingan bu kiyimlarni nahotki boshqa birov kiyib yirtsa. Yo‘q, o‘zi kiyadi, o‘zi kiyib yirtadi.
Shu paytgacha doim ro‘zg‘or ishi bilan band bo‘lgan Malikaxon zavodga ishga kirib ketdi. O‘g‘lini bo‘lsa bog‘chaga joylashtirdi. Mehnat alamini yengillatganday, dardiga darmon bo‘lganday tuyuldi. Taqdiri unikiga o‘xshagan ko‘p yosh ayollar unga sirdosh, do‘st bo‘ldilar. Birovining eridan xat kelsa, yuztasi teng quvonishdi, bittasining boshiga tushgan tashvishni hammasi birga tortishdi. Malikaxonning eridan qora xat kelib, boshiga qora kun tushganida ham ana shu ahil oila unga hamdard va tayanch bo‘ldi. Bukilishga, yiqilishga qo‘ymadi. O‘sha kuni Malikaxon ishdan qaytgach, paltosini yechib ilar ekan, erining osig‘liq turgan paltosiga yuzini o‘rab o‘kirib o‘kirib yig‘ladi. Ana shundan keyin bu palto bilan kostyum Malikaxonga yana ham azizroq tuyulib qoldi. Avval sevgan kishisining kiyimi bo‘lsa, endi undan yodgor bo‘lib qolgan edi. Shundan keyin ham baribir bu palto qishda ilinardi, yozda kuya doriga solinardi.
O‘g‘li Baxtiyor u vaqtlarda juda yosh edi. Onasining ahvolini yaxshi tushunmas, nima uchun onasi uni hech qachon bitta emas, doim ikkita o‘pishiga ham aqli yetmas edi. U endi Baxtiyorga onagina emas, ota ham edi. U hamma vaqt — uyda ham, ko‘chada ham erining xotirasini hurmat qilib yashadi. Yoshligini, butun umrini uning xo-tirasiga bag‘ishladi. Ana shu xotira hurmati uchun Baxtiyorni dadasiga o‘xshash mehnatkash, sof dil qilib o‘stirishga harakat qildi. Baxtiyor chindan ham dadasiga o‘xshadi. Uning muomalasi, mehnatsevarligi, mehribonligi, hatto ba’zi bir qiliqlariga qarab turganida, Malika xolaning nazarida eri o‘lmaganday, u faqat qayta yashashga boshlaganday tuyulardi. U tirik. Ana u Baxtiyor bo‘lib yashayapti. Uni Malikaxon hayotga qayta keltirdi. Mana shu mehnatkash qo‘llari unga halol non yedirdi, toza kiyim kiydirdi. Siladi, erkaladi, uni odam, chinakam inson qilib o‘stirdi. Mana, bugun u kelinlik bo‘ldi. Dadasi bo‘lsa qandoq quvonardi… U butun to‘y davomida Malika xolaning ko‘zidan ketmadi. Muborakbod qilib keluvchilarni kutib oldi, o‘yin-kulgiga bosh bo‘ldi, o‘g‘li bilan kelinining peshonasidan o‘pib, ularga baxt tiladi. Bularning hammasini Malika xola ko‘rib turdi. Qalbi, xayoli bilan ko‘rib turdi.
To‘y sharofati bilan tun bo‘yi yoqiq qolgan chiroqlar tong bilan ulanib ketdi. Uyqudan ancha tiniqib turgan ko‘ngil yaqinlar choydan keyin yana qolgan-qutgan idish-oyoqlarni yuvish, yig‘ishtirish bilan ovora bo‘ldilar.
Malika xola kelinining oldiga kirdi. Kelin-kuyov uning hurmati uchun o‘rinlaridan turishdi, o‘tirishga taklif qilishdi. Kelin bir oz uyalinqirab turib, qaynonasiga choy uzatdi. Baxtiyor bo‘lsa onasining ko‘ziga birdaniga katta kishi bo‘lib qolganday edi. U shu topda dadasiga juda-juda o‘xshab ketdi.
Malika xola kelin-kuyovni ortiq uyaltirmaslik uchun kelini uzatgan choyni ichdi-yu, piyolani qaytib bermadi. Quchog‘ida olib o‘tirgan kostyum bilan paltoga qarab ancha vaqt jim o‘tirib qoldi. Kelin hayron. Baxtiyor bo‘lsa onasining nima uchun bu narsalarni shu bugun ko‘tarib yurganligiga tushunmay, ko‘zlarini pirpiratib unga tikilar edi.
Malika xola ko‘ziga kelgan yoshni zo‘r kuch bilan qaytarib, boshini ko‘tardi:
— O‘g‘lim, shu vaqtgacha otangning mana bu kiyimlarini senga kiygin, demagan edim. Bugun olib kirdim. Endi uylik-joylik bo‘lding. Katta kishi bo‘lib qolding. Endi bularni kiysang bo‘ladi. Bayram kunlarida, yaxshi kunlarda kiygin. Ayab-asrab kiygin.
Malika xola titragan qo‘llari bilan kiyimlarni o‘g‘liga uzatdi. Tomog‘iga kelgan allanarsani yutdi-yu, ochiq, mehribon chehra bilan keliniga o‘girildi:
— Qizim, qaynotangiz bo‘lganda, bilmadim, sizga nimalar sovg‘a qilar edi. Mana bu uzukni to‘y kuni menga taqib qo‘ygan edi. Bugun o‘sha kishi uchun men sizga taqib qo‘yaman. Hamma vaqt taqib yuring. Ziynat uchun emas, hurmat uchun taqing. Qo‘llaringiz mening qo‘llarimdek mehnatkash, halol bo‘lsin. Lekin mehnatni mendek yolg‘iz emas, birga qilinglar, qo‘sha qaringlar. Baxtiyor sizni hech xafa qilmaydi. Uni men ana shunaqa qilib o‘stirdim. Otasiga, qaynotangizga o‘xshagan bo‘ldi. Siz ham qizim, uni hech xafa qilmang.
Malika xola bilinar-bilinmas titragan qo‘llari bilan uzukni kelinining qo‘llariga solar ekan, o‘zining bir vaqtgi qo‘llarini, oppoq, beg‘ubor qo‘llarini esladi. Kelinining ko‘zida yosh yaltiradi. Demak, bu oppoq, momiq qo‘llar mana shu uzuk hurmatiga hech xiyonat qilmaydi. Hayotda tutgan narsasini qo‘ymaydigan, nozik, ammo zabardast qo‘llar bo‘ladi.

Саида Зуннунова. Қўллар (ҳикоя)

Тўй тарқаб ўйин-кулгига тўлган ҳовли сув сепгандай жимжит бўлиб қолди. Йиғиштириш учун қолган қариндош — уруғ, кўнгил яқинлар ҳам чарчашиб, ҳар ер-ҳар ерда ухлаб ётишар, ҳовли саҳни ҳали йиғиштириб олишга улгурилмаган идиш-оёқ, стол-стулларга тўла эди.

Келин тушириш тараддуди ҳаммадан ҳам Малика холани чарчатган бўлишига қарамай, у ҳамон уйғоқ. Бошқаларни уйғотиб юбормаслик учун оёқ учида секин-секин юриб йиғиштирарди.
Атроф жимжит. Дарахтларга осилган катта лампочкалар атрофида парвоналар базм қурган. Дасталоғлиқ тоғоралар ёнига келган кучукни ҳайдайман деб, Малика хола синглисини уйғотиб юбораёзди. Ҳовлидан кучукни ҳайдаб чиқарди-да, битта-битта босиб уйга кириб кетди.
Бир нафас бошини ёстиққа қўйиб кўрди. Ухлай олмади. Туриб, уй ичида анча вақтгача ғимирсиб юрди. Қани энди уйқу кела қолса. Бир томондан келин кўрганидан қувонса, бир томондан хотиралар, неча йиллардан бери қалбида сақланиб келаётган эзгу армонлар унинг бутун асабларини уйғотиб юборган эди.
Очиқ деразадан уйга куз тунининг салқин ҳавоси ўрмалайди, ҳовлидаги лампочкалардан тушган ғира-шира нур чироқ ёқилмаган уйга ҳам, хонтахтанинг бир четида қимир этмай ўтирган Малика холага ҳам ҳаёлий бир тус берган. Ҳовлида яна кучук пайдо бўлди шекилли, кимдир уйқу аралаш ғўлдираб уни ҳайдади. Малика хола ўрнидан туриб дераза пардасини туширди-да, чироқни ёқиб қўйиб, яна келиб ўрнига ўтирди. Идиш-оёқ ювганиданми, қўлидаги узукнинг кўз атрофлари хиралашиб қолгандай эди. Малика хола игна билан уни яхшилаб то-залади. Кейин кафтига олиб анча вақтгача тикилиб ўтирди-да, яна оҳиста бармоғига солди.
Бу узукни тўй куни эри тақиб қўйган эди. Ўша пайтда узукни безаган бу тош кўзлар, кейинча унинг кўзларига айланди-ю, ҳамма жойда Маликахонни кузатиб турди, қорамой ичида кулиб қаради, йиқилмоқчи бўлганда қўлидан тортди. Бу узук тақилганда, унинг қўллари қандоқ эди? Тиқмачокдай, оппоқ, ҳаётнинг оғир машаққа-ларига ҳали урилмаган беғубор, нозик қўллар эди. Мана энди томирлари бўртиб чиқибди, ҳар жой-ҳар жойда доғ пайдо бўлибди. Бир вақтлар оппоқ қўлларга гулдек ярашган, фақат зийнат учун тақилган узук, кейинча муҳаббат, садоқат рамзи бўлиб, бу қўлларни меҳнатга, ҳаётга, яшашга ундади. Садоқат, меҳнат рамзига айланди-ю, ўзини зийнат сифатида бегона қўлларга ўтишдан сақлаб қолди.
Келин туширишга йиққан терган ҳам, меҳмонларнинг олдига манзур бўларли дастурхон ёзган ҳам, келинга чиройли кийимлар тиктирган ва кийдирган ҳам мана шу жафокаш, меҳнаткаш қўллар эди.
Тонг яқинлашиб қолибди: онда сонда хўрозларнинг қичқириғи эшитила бошлади. Малика хола кўрпа қатидан калит олиб, даранглаб кетмаслиги учун жуда эҳтиётлик билан сандикни очди. Димоғига куя дори ҳиди билан яна аллақандай таниш бир ҳид урилгандай бўлди. Ҳамма вақт қулф турган бу сандиқда эркакларнинг бир-икки дона кўйлаги, кийилиб, анчагина нимдош бўлиб қолган бир пальто билан янгигина бир костюм бор эди, холос. Малика хола уларни сандиқдан олди. Тиззасига қўйиб, пальтонинг ёқа ва енгларини секин-секин, гўё озор бериб қўйишдан қўрққандай бир кайфиятда силади. У ўн етти йилдан бери бу машғулотни такрорлашдан зерикмади. Баҳор бўлса куя дорига солади, куз бўлди дегунча, сандиқдан олиб, қоқиб, силкиб илиб қўяди. Қишда 6у пальто ўғли ва ўзининг пальтолари қаторида илиғлиқ туради. Эгаси ҳам шу ерда, шулар билан, фақат яқингина бир жойга чиққану ҳозир келиб киядигандай.
Уруш йиллари рўзғор танқислиги уни қийнаган пайтларда ҳам буларни асради. Меҳнат қилишга қодир бўлган шу қўллари билан унинг пальтосини бозорга олиб чиқадими?! Бу пальтони меҳнат қилиши, пул топиши, рўзғор тебратиши мумкин бўлган соппа-соғ шу қўллари билан бировга элтиб берадими? Сотадими?! Бу кийимлар унга қандоқ ярашарди. Айниқса, костюмини яхши кўрарди, эҳтиётлаб киярди. Қанча яхши ниятлар билан олинган бу кийимларни наҳотки бошқа биров кийиб йиртса. Йўқ, ўзи кияди, ўзи кийиб йиртади.
Шу пайтгача доим рўзғор иши билан банд бўлган Маликахон заводга ишга кириб кетди. Ўғлини бўлса боғчага жойлаштирди. Меҳнат аламини енгиллатгандай, дардига дармон бўлгандай туюлди. Тақдири уникига ўхшаган кўп ёш аёллар унга сирдош, дўст бўлдилар. Бировининг эридан хат келса, юзтаси тенг қувонишди, биттасининг бошига тушган ташвишни ҳаммаси бирга тортишди. Маликахоннинг эридан қора хат келиб, бошига қора кун тушганида ҳам ана шу аҳил оила унга ҳамдард ва таянч бўлди. Букилишга, йиқилишга қўймади. Ўша куни Маликахон ишдан қайтгач, пальтосини ечиб илар экан, эрининг осиғлиқ турган пальтосига юзини ўраб ўкириб ўкириб йиғлади. Ана шундан кейин бу пальто билан костюм Маликахонга яна ҳам азизроқ туюлиб қолди. Аввал севган кишисининг кийими бўлса, энди ундан ёдгор бўлиб қолган эди. Шундан кейин ҳам барибир бу пальто қишда илинарди, ёзда куя дорига солинарди.
Ўғли Бахтиёр у вақтларда жуда ёш эди. Онасининг аҳволини яхши тушунмас, нима учун онаси уни ҳеч қачон битта эмас, доим иккита ўпишига ҳам ақли етмас эди. У энди Бахтиёрга онагина эмас, ота ҳам эди. У ҳамма вақт — уйда ҳам, кўчада ҳам эрининг хотирасини ҳурмат қилиб яшади. Ёшлигини, бутун умрини унинг хо-тирасига бағишлади. Ана шу хотира ҳурмати учун Бахтиёрни дадасига ўхшаш меҳнаткаш, соф дил қилиб ўстиришга ҳаракат қилди. Бахтиёр чиндан ҳам дадасига ўхшади. Унинг муомаласи, меҳнатсеварлиги, меҳрибонлиги, ҳатто баъзи бир қилиқларига қараб турганида, Малика холанинг назарида эри ўлмагандай, у фақат қайта яшашга бошлагандай туюларди. У тирик. Ана у Бахтиёр бўлиб яшаяпти. Уни Маликахон ҳаётга қайта келтирди. Мана шу меҳнаткаш қўллари унга ҳалол нон едирди, тоза кийим кийдирди. Силади, эркалади, уни одам, чинакам инсон қилиб ўстирди. Мана, бугун у келинлик бўлди. Дадаси бўлса қандоқ қувонарди… У бутун тўй давомида Малика холанинг кўзидан кетмади. Муборакбод қилиб келувчиларни кутиб олди, ўйин-кулгига бош бўлди, ўғли билан келинининг пешонасидан ўпиб, уларга бахт тилади. Буларнинг ҳаммасини Малика хола кўриб турди. Қалби, хаёли билан кўриб турди.
Тўй шарофати билан тун бўйи ёқиқ қолган чироқлар тонг билан уланиб кетди. Уйқудан анча тиниқиб турган кўнгил яқинлар чойдан кейин яна қолган-қутган идиш-оёқларни ювиш, йиғиштириш билан овора бўлдилар.
Малика хола келинининг олдига кирди. Келин-куёв унинг ҳурмати учун ўринларидан туришди, ўтиришга таклиф қилишди. Келин бир оз уялинқираб туриб, қайнонасига чой узатди. Бахтиёр бўлса онасининг кўзига бирданига катта киши бўлиб қолгандай эди. У шу топда дадасига жуда-жуда ўхшаб кетди.
Малика хола келин-куёвни ортиқ уялтирмаслик учун келини узатган чойни ичди-ю, пиёлани қайтиб бермади. Қучоғида олиб ўтирган костюм билан пальтога қараб анча вақт жим ўтириб қолди. Келин ҳайрон. Бахтиёр бўлса онасининг нима учун бу нарсаларни шу бугун кўтариб юрганлигига тушунмай, кўзларини пирпиратиб унга тикилар эди.
Малика хола кўзига келган ёшни зўр куч билан қайтариб, бошини кўтарди:
— Ўғлим, шу вақтгача отангнинг мана бу кийимларини сенга кийгин, демаган эдим. Бугун олиб кирдим. Энди уйлик-жойлик бўлдинг. Катта киши бўлиб қолдинг. Энди буларни кийсанг бўлади. Байрам кунларида, яхши кунларда кийгин. Аяб-асраб кийгин.
Малика хола титраган қўллари билан кийимларни ўғлига узатди. Томоғига келган алланарсани ютди-ю, очиқ, меҳрибон чеҳра билан келинига ўгирилди:
— Қизим, қайнотангиз бўлганда, билмадим, сизга нималар совға қилар эди. Мана бу узукни тўй куни менга тақиб қўйган эди. Бугун ўша киши учун мен сизга тақиб қўяман. Ҳамма вақт тақиб юринг. Зийнат учун эмас, ҳурмат учун тақинг. Қўлларингиз менинг қўлларимдек меҳнаткаш, ҳалол бўлсин. Лекин меҳнатни мендек ёлғиз эмас, бирга қилинглар, қўша қаринглар. Бахтиёр сизни ҳеч хафа қилмайди. Уни мен ана шунақа қилиб ўстирдим. Отасига, қайнотангизга ўхшаган бўлди. Сиз ҳам қизим, уни ҳеч хафа қилманг.
Малика хола билинар-билинмас титраган қўллари билан узукни келинининг қўлларига солар экан, ўзининг бир вақтги қўлларини, оппоқ, беғубор қўлларини эслади. Келинининг кўзида ёш ялтиради. Демак, бу оппоқ, момиқ қўллар мана шу узук ҳурматига ҳеч хиёнат қилмайди. Ҳаётда тутган нарсасини қўймайдиган, нозик, аммо забардаст қўллар бўлади.