Shoyim Bo‘tayev. Otam nega jim? (hikoya)
Bunaqa hangomalar uzun qish kechalariga yarashar edi.
Tom ortidan “duk-duk” qadam tovushi eshitilsa:
- Аna-a, giroy bova kelyaptilar, - deya hovliqar edik.
Koʼp oʼtmay qalin qora las choponining yelkalariga qoʼngan laylak qorni qoqa-qoqa u enkayib eshikdan kirib kelar va tancha ustiga qiyiqchasi orasida dastavez qilib keltirgan turshagu jiydalarni sochib yuborib:
- Olinglar, ermak qilinglar, - deya saxiylik koʼrsatardi.
Keyin tanchaning toʼr tomoniga oʼtib, joylashar, oyogʼiga issiqning tafti urilishi bilan:
- Oh,oh! – deganicha huzur qilganini eʼtirof etardi.
Onam va singillarim narigi uyga uxlashga kirib ketishmaguncha, otam bilan u yoq-bu yoqdan gaplashib oʼtirardi.
Аsta-sekin tanchaning choʼgʼi ham susayib, soviy boshlardi.
Аna shunda uning yodiga bu yil qishning qattigʼ kelgani tushib qolar, bunaqa sovuq faqat urush vaqtidagini boʼlganini otamga eslatib, keyin toʼsatdan:
- Oʼsha mahallarda oʼzimiz ham ja-a qoruvli edik-da, - deb qolardi. – Har kiftimizda oʼrtamiyona odamning uch-toʼrttasi bemalol davra qursa boʼlardi...
U otamga nimadandir xavsirayotgandek qarab:
- Yo, notoʼgʼrimi? – derdi tahdid ohangida.
- Toʼgʼri, - uning gapini tasdiqlardi otam.
- Аna-a, shuni ayt-da, - derdi u oʼzining aybini otamga agʼdarmoqchi boʼlgandek. – Nima qilasan gapni opqochib?
Men boʼlsam, ogʼzimni lang ochganimcha uning moshguruch soqoliga, ingichka qon tomirlari “toʼrlagan” yuziga, salqigan qovoqlari-yu quy koʼzlariga, yelkasiga...aqalli bitta odam sigʼishi ham gumon boʼlgan yelkasiga hayrat aralash boqib oʼtirardim.
Daraxtlar shoxidagi sumalaklar larzon-larzon.
Narigi uyda oyim, ukalarim dong qotishgan.
Xidir buva turishni xayoliga ham keltirmaydi, bolishni oʼmroviga tortadi.
- Usta Mamasoli kattalarga jilponglab-jilponglab moshin oldi, - deydi otamni qandaydir oʼzini qiziqtirgan mashvaratga tortmoqchi boʼlayotgandek. - E-e, kambagʼal qolaverarkan-da kambagʼalligicha! Biri ikki boʼlmaskan-da! Mana, menu sen. Xizmatimiz kimnikidan kam? Аyt! Kimnikidan kam?
U kimlardandir domangir boʼladi. Tancha ustida dumalab yotgan popukli, ostiga mis qoplangan nosqovogʼini olib, kaftiga qoqadi.
Tanchaning u burchagida otam yonboshlagan.
- Tur, yot endi, bolam, – demaydi, desa, uch-toʼrt kungacha tumshayib yurishimni biladi.
- Bilashan-ku, a-a? Uyushni aptiniyam kuyganmash...
U tanchaning koʼrpasini koʼtarib nosini tuflaydi. Ogʼzining chetlarini bosh barmogʼi bilan artarkan, hovliqib davom etadi:
- Urush vaqtida zigʼir yogʼi qimmat edi. Usta Mamasoli juvoz haydab boyib oldi. Bir kuni juvozning oʼqi usta Mamasolining kunda ustida turgan chap bilagi ustiga tushib majaqlab yuboribdi. Ilmoqqa yaxshi ilmagan-da! Koʼrdingmi, gap qayoqda?! Yalpizlanib oʼzini prontovikka oʼtkazib olgani bilan sirini bilaman baribir...
Koʼz oʼngimda juvozning oʼqi ostida qolgan qoʼlini chiqarolmay “voy-voy”lab turgan usta Mamasoli butun qiyofasi bilan jonlanib, etim jimirlashadi...
- Shularning kattachilik qilganiga kuyasan-da, a, - ichi nimadandir toriqib ketgandek xoʼrsinadi Xidir buva. - Kal Musaning nafasiga yaqinlashib boʼlmaydi hozir, urush paytida paranji yopinib jon saqlaganini kim bilmaydi? Hamma biladi, biladi-yu, hech kim buni gapirmaydi. Gʼani choʼltogʼ-chi? Gʼani choʼltogʼ qoʼliga paxta qoʼyib otgan. E, tovba, shuyam gap bermaydi-ya, – Xidir buvaning sap-sariq tishlari orasidan “qochqin”u “qoʼrqoq”larning sirlari toʼkila boshlaydi. – Shuni aytadilar-da, suv keltirgan xoru koʼza sindirgan aziz, deb. - U otamning chap yelkasiga – shalvirab turgan boʼsh yengga oʼgʼrincha nazar tashlaydi. – Saniyam qoʼling urushda qolgan-ku, - deya maslahat beradi. – Hukumatga arza qilib bor-da, ortingdan manam boray, shuncha xizmat qilib bitta moshin minsak minibmiz-da, a.
- Obbo, Xidir polvon-ey! – deydi.
Sira bir-biriga oʼxshamaydigan feʼli bor-da ikkalasiniyam. Hayronman, qandoq oʼrtogʼ boʼlib qolishgan ekan.
Xidir buva “koʼmib kelgan qahramonligi”ning ustini tinimsiz qimirlayotgan lablari bilan ocha boshlaydi:
- Urushga ketganingdan kegin, oʼrtogʼ, maniyam yuragimga olov tushdi. Chidolmadim. Ha-a, chidolmadim! Patirning bir chetidan tishlab olgan luqmani koʼz yoshimga qoʼshib zoʼrgʼa yutdim. Ishon, zoʼrgʼa yutdim. Kemtik patirni rahmatli onaginamning qoʼliga tutqazdim-da, yoʼlga tushdim. Orqamga qaramadim. Ha-a, qaramadim! Sezib turibman, ammo-lekigin onamning koʼzlarida gʼilt-gʼilt yosh... Oʼzim ham yigʼlab yubormay deb qaramadim. Shundan keyin boshlanib ketdi. Mashq qildirdi, kegin jang maydoni, kegin... kegin... E-he! – ukallasini qimirlatib, peshonasiga shapillatadi. – Nelarni koʼrmadi bu bosh. Odamning boshi – soyning toshi emish, soyning toshi boʼlganda ham ming soyniki boʼlsa kerag-ov!
Xidir buvaning hikoyasi meni ohanrabodek oʼziga jalb etadi. Nazarimda, otamdan koʼra Xidir buva ancha ulugʼvordek.
Аllaqanday oʼkinchni his etaman.
Xidir buva oq oralab qolgan moʼylovini barmoqlari orasida sekin-sekin tovlay boshlaydi.
Meni uyqu bosib, Xidir buvaning tovushi sekinlasha boshlaydi, ogʼzi qimirlayotganini gʼira-shira his qilaman. Soʼngra uni qorongʼilik yutadi. Koʼz oʼngim jimirlashib, qalqib ketaman...
Xidir buva hikoyasining eng qiziq joyiga kelgan boʼladi.
- Shu desang, oʼrtogʼ, oʼzimiznikilar ham qocharkan-e! Kattadan-kichigi orqasiga qaramaydi, de! Kam edik-da!.. Moʼr-malaxdek nemis kelyapti, tumandek bostirib... Eng oldinda Gitler!
Otam notinch qoʼzgʼalib qoʼyadi.
- Rost, anavi Gimler, Gibels deganlariyam bor.
Otam kulimsirab yoqa tutamlaydi.
Xidir buva haqiqiy qahramon qiyofasiga kiradi, tomirlari boʼrtib turgan qoʼllarini musht qilib, tancha ustiga qoʼyadi, koʼzlarini burchakka, bir nuqtaga qadaydi.
- Men ham qochmoqchiydim, - goʼyo oʼzining juda samoviy qahramon emasligini, har qanday buyukda ham insonga xos kamchilik boʼlishini uqtirgandek davom etadi: - Lekigin... Lekigin buzuq tankni ichida komandir pusib turgan ekan. U pistoletni oʼqtalib qochayotganlarga “qayt” deydi, hech kim quloq solmaydi. Uris bormi, chulchut bormi, hamma qochyapti qarasam – jon shirin-da. Men ham endi qochmoqchi boʼlib turuvdim, komadir toʼpponchaning naqd ogʼzini menga toʼgʼrilab: “Sanginov, qochaman deb oʼylama, koʼksingdan darcha ochib qoʼyaman, pulemyotning yoniga bor”, dedi.
Men qancha urinmayin, buzuq tankning ichida pistolet oʼqtalib turgan komandirni tasavvur etolmasdim, Xidir buvaga zichroq qadalaman.
- Peshonada yozilgan ekan-da, dedim oʼzimcha, - u hikoyasida davom etadi, - ammo-lekigin sharafli oʼlim ekanligini bilardim. Ha-a, bilardim! Tavakkal, deb pulemyotning yoniga bordim, yotdim. Qoʼlim tepkida. Yuragim duk-duk uradi, de. Nemis tumandek bostirib kelyapti. Koʼzimni yumdim... E-voh, xayolimda tugʼilgan kulbam, ikkalamiz alaf tashigan tepaliklar, adirlar, uloq chopib yurganimiz soyliklar keladi. Koʼzimni ochaman. Nemis tumandek yaqinlashib qopti...
Xidir buva chaynaladi, ogʼzidagi konfetni yutishga koʼngli boʼlmay shimib yurgan bolakaydek maza qilib sukut saqlaydi. Toza tang qilib, keyin ulab ketadi:
- Аna oʼshanda Gitlerni qirq-ellik qadam narida koʼrdim. Qoʼshinning oldida kelayotgan ekan. Tishlarim gʼijirlab ketdi! Mendan oʼtib boʼpsizlar, ortimda ona yurtim, dedim, sizlarga hujum qanaqa boʼlishini koʼrsatib qoʼyaman, deb tepkini bosaveribman-bosaveribman, bir mahal mundo-o-oq qarasam, aralangan terakdek boʼlib nemislarning oʼligi qa-a-ato-o-or choʼzilib yotibdi...
Otam negadir kulgusini yashirmoqchi boʼlib, kafti ogʼzi bilan toʼsgancha:
- Obbo, Xidir polvon-ey! – deya oʼzi bilgan gapni takrorlaydi. – Gitler ham oʼldi, de?
- А, yoʼq, - deydi Xidir buva kulli ishonch bilan. – Qistaloqni olib qochib ketishgan ekan, zahar ichib oʼlganini kegin kinoda koʼrdim.
- Koʼzlarimga ishonmay qoldim. Yov qochgach, buzuq tankning ichidan komandir chiqib keldi, rangi paxtadek. Meni quchadi, oʼpadi, yigʼlaydi, haqiqiy geroysan, deydi qistaloq.
Junjikib ketaman. Nega otam oʼz qahramonliklaridan gapirmaydi, deya alam bilan oʼylayman. Balki Xidir buva aytmoqchi, Gʼani choʼltogʼqa oʼxshab... – Xayolimga ilkis kelgan bu fikrdan koʼzlarim yarq etib ochilar, mudrab oʼtirib seskanib ketardim.
Tancha chetida oʼtirgan otam koʼzimga juda gʼarib, ojiz koʼrinar, unga qandaydir rahmim kelayotganday boʼlar edi.
- Ha-a, - Xidir buva afsus va nadomat bilan bosh chayqaydi, - komandirimiz meni quchib, oʼpib, chestniy geroysan, deb yigʼlab turganida bir daydi oʼq keldi-yu, uning kuragidan urib, qulatdi. Ogʼzidan qon keldi-yu, jon berdi. Geroyligimni u bilan birga koʼmib keldim, oʼzim koʼmdim! Ha-a, oʼzim koʼmdim!
Otam hamon sukutda, lekin koʼzlarida ogʼir gʼam yuki.
- Yuripmiz-da! – Xidir buva xoʼrsinadi. – Yalpizlanib-yalpizlanib usta Mamasoli moshin oldi, juvozning oʼqi ostida qolgan qoʼlini urushda boʼlgan deb yozdirgan-da...
Xidir buvaning ogʼzi qimirlaydi, gaplari eshitilmaydi. U qachon turib ketgani-yu chiroqning qachon oʼchganini, oʼrnimga kim yotqizib qoʼyganini bilmay qolaman.
Darvoza oldida turganimcha xat tashuvchi hozirgina tashlab ketgan telegrammani qayta-qayta oʼqiyman.
Uzun qish kechalari tancha atrofida naqadar hayajonli, serzavq kechardi. Otam, otajonim dunyoning betama ishini jimgina soʼylab oʼtirgan ekan bu kechalarda.
Hamon eslayman uzun qish kechalarini.
Xidir buva yarqiroq mashina olib, oʼgʼliga mingazib qoʼydi. Gohi-gohida maʼraka-marosimlarda uning soʼzlari qulogʼimga chalinib qoladi:
- Oʼsha mahallarda oʼzimiz ham ja-a qoruvli edik-da, har kiftimizda oʼrtamiyon odamning toʼrtta-beshtasi bemalol davra qursa boʼlardi...
Otamning nomiga kelgan telegramma:“Hurmatli quroldosh doʼstimiz Iso Odilov! Sizni 19-tepalikni egallashda aktiv qatnashganingiz uchun taqdirlashgan, lekin baʼzi sabablarga koʼra topshirilmay qolgan “Qizil Yulduz” ordeningizni olish tantanasiga taklif etamiz. Polk komandiri I. Ye. Zaikin”.
Harflar orasidan nimalardir chiqib, koʼzlarimga qadaladi...
Beixtiyor koʼz oʼngimga bolishni oʼmroviga tortib nimalarnidir aytayotgan Xidir buva keladi.
Ogʼzi qimirlaydi, gaplari eshitilmaydi.
Шойим БЎТАЕВ. ОТАМ НEГА ЖИМ?
Бунақа ҳангомалар узун қиш кечаларига ярашар эди.
Том ортидан «дук-дук» қадам товуши эшитилса:
- Ана-а, гирой бова келяптилар, - дея ҳовлиқар эдик.
Кўп ўтмай қалин қора лас чопонининг елкаларига қўнган лайлак қорни қоқа-қоқа у энкайиб эшикдан кириб келар ва танча устига қийиқчаси орасида даставез қилиб келтирган туршагу жийдаларни сочиб юбориб:
- Олинглар, эрмак қилинглар, - дея сахийлик кўрсатарди.
Кейин танчанинг тўр томонига ўтиб, жойлашар, оёғига иссиқнинг тафти урилиши билан:
- Оҳ,оҳ! – деганича ҳузур қилганини эътироф этарди.
Онам ва сингилларим нариги уйга ухлашга кириб кетишмагунча, отам билан у ёқ-бу ёқдан гаплашиб ўтирарди.
Аста-секин танчанинг чўғи ҳам сусайиб, совий бошларди.
Ана шунда унинг ёдига бу йил қишнинг қаттиғ келгани тушиб қолар, бунақа совуқ фақат уруш вақтидагини бўлганини отамга эслатиб, кейин тўсатдан:
- Ўша маҳалларда ўзимиз ҳам жа-а қорувли эдикда, - деб қоларди. – Ҳар кифтимизда ўртамиёна одамнинг уч-тўрттаси бемалол давра қурса boʼlardi...
У отамга нимадандир хавсираётгандек қараб:
- Ё, нотўғрими? – дерди таҳдид оҳангида.
- Тўғри, - унинг гапини тасдиқларди отам.
- Ана-а, шуни айтда, - дерди у ўзининг айбини отамга ағдармоқчи бўлгандек. – Нима қиласан гапни опқочиб?
Мен бўлсам, оғзимни ланг очганимча унинг мошгуруч соқолига, ингичка қон томирлари «тўрлаган» юзига, салқиган қовоқларию қуй кўзларига, yelkasiga...aqalli битта одам сиғиши ҳам гумон бўлган елкасига ҳайрат аралаш боқиб ўтирардим.
Дарахтлар шохидаги сумалаклар ларзон-ларзон.
Нариги уйда ойим, укаларим донг қотишган.
Хидир бува туришни хаёлига ҳам келтирмайди, болишни ўмровига тортади.
- Уста Мамасоли катталарга жилпонглаб-жилпонглаб мошин олди, - дейди отамни қандайдир ўзини қизиқтирган машваратга тортмоқчи бўлаётгандек. - Э-э, камбағал қолаверарканда камбағаллигича! Бири икки бўлмасканда! Мана, мену сен. Хизматимиз кимникидан кам? Айт! Кимникидан кам?
У кимлардандир домангир бўлади. Танча устида думалаб ётган попукли, остига мис қопланган носқовоғини олиб, кафтига қоқади.
Танчанинг у бурчагида отам ёнбошлаган.
- Тур, ёт энди, болам, – демайди, деса, уч-тўрт кунгача тумшайиб юришимни билади.
- Билашанку, а-а? Уюшни аптиниям kuyganmash...
У танчанинг кўрпасини кўтариб носини туфлайди. Оғзининг четларини бош бармоғи билан артаркан, ҳовлиқиб давом этади:
- Уруш вақтида зиғир ёғи қиммат эди. Уста Мамасоли жувоз ҳайдаб бойиб олди. Бир куни жувознинг ўқи уста Мамасолининг кунда устида турган чап билаги устига тушиб мажақлаб юборибди. Илмоққа яхши илмаганда! Кўрдингми, гап қаёқда?! Ялпизланиб ўзини пронтовикка ўтказиб олгани билан сирини биламан baribir...
Кўз ўнгимда жувознинг ўқи остида қолган қўлини чиқаролмай «вой-вой»лаб турган уста Мамасоли бутун қиёфаси билан жонланиб, этим jimirlashadi...
- Шуларнинг каттачилик қилганига куясанда, а, - ичи нимадандир ториқиб кетгандек хўрсинади Хидир бува. - Кал Мусанинг нафасига яқинлашиб бўлмайди ҳозир, уруш пайтида паранжи ёпиниб жон сақлаганини ким билмайди? Ҳамма билади, биладию, ҳеч ким буни гапирмайди. Ғани чўлтоғчи? Ғани чўлтоғ қўлига пахта қўйиб отган. Э, товба, шуям гап бермайди-я, – Хидир буванинг сап-сариқ тишлари орасидан «қочқин»у «қўрқоқ»ларнинг сирлари тўкила бошлайди. – Шуни айтадиларда, сув келтирган хору кўза синдирган азиз, деб. - У отамнинг чап елкасига – шалвираб турган бўш енгга ўғринча назар ташлайди. – Саниям қўлинг урушда қолганку, - дея маслаҳат беради. – Ҳукуматга арза қилиб борда, ортингдан манам борай, шунча хизмат қилиб битта мошин минсак минибмизда, а.
- Оббо, Хидир полвон-эй! – дейди.
Сира бир-бирига ўхшамайдиган феъли борда иккаласиниям. Ҳайронман, қандоқ ўртоғ бўлиб қолишган экан.
Хидир бува “кўмиб келган қаҳрамонлиги”нинг устини тинимсиз қимирлаётган лаблари билан оча бошлайди:
- Урушга кетганингдан кегин, ўртоғ, маниям юрагимга олов тушди. Чидолмадим. Ҳа-а, чидолмадим! Патирнинг бир четидан тишлаб олган луқмани кўз ёшимга қўшиб зўрға ютдим. Ишон, зўрға ютдим. Кемтик патирни раҳматли онагинамнинг қўлига тутқаздимда, йўлга тушдим. Орқамга қарамадим. Ҳа-а, қарамадим! Сезиб турибман, аммо-лекигин онамнинг кўзларида ғилт-ғилт yosh... Ўзим ҳам йиғлаб юбормай деб қарамадим. Шундан кейин бошланиб кетди. Машқ қилдирди, кегин жанг майдони, kegin... kegin... Э-ҳе! – укалласини қимирлатиб, пешонасига шапиллатади. – Неларни кўрмади бу бош. Одамнинг боши – сойнинг тоши эмиш, сойнинг тоши бўлганда ҳам минг сойники бўлса кераг-ов!
Хидир буванинг ҳикояси мени оҳанрабодек ўзига жалб этади. Назаримда, отамдан кўра Хидир бува анча улуғвордек.
Аллақандай ўкинчни ҳис этаман.
Хидир бува оқ оралаб қолган мўйловини бармоқлари орасида секин-секин товлай бошлайди.
Мени уйқу босиб, Хидир буванинг товуши секинлаша бошлайди, оғзи қимирлаётганини ғира-шира ҳис қиламан. Сўнгра уни қоронғилик ютади. Кўз ўнгим жимирлашиб, қалқиб ketaman...
Хидир бува ҳикоясининг энг қизиқ жойига келган бўлади.
- Шу десанг, ўртоғ, ўзимизникилар ҳам қочаркан-э! Каттадан-кичиги орқасига қарамайди, де! Кам эдикда!.. Мўр-малахдек немис келяпти, тумандек bostirib... Энг олдинда Гитлер!
- Рост, анави Гимлер, Гибелс деганлариям бор.
Отам кулимсираб ёқа тутамлайди.
Хидир бува ҳақиқий қаҳрамон қиёфасига киради, томирлари бўртиб турган қўлларини мушт қилиб, танча устига қўяди, кўзларини бурчакка, бир нуқтага қадайди.
- Мен ҳам қочмоқчийдим, - гўё ўзининг жуда самовий қаҳрамон эмаслигини, ҳар қандай буюкда ҳам инсонга хос камчилик бўлишини уқтиргандек давом этади: - Lekigin... Лекигин бузуқ танкни ичида командир пусиб турган экан. У пистолетни ўқталиб қочаётганларга «қайт» дейди, ҳеч ким қулоқ солмайди. Урис борми, чулчут борми, ҳамма қочяпти қарасам – жон ширинда. Мен ҳам энди қочмоқчи бўлиб турувдим, комадир тўппончанинг нақд оғзини менга тўғрилаб: “Сангинов, қочаман деб ўйлама, кўксингдан дарча очиб қўяман, пулемётнинг ёнига бор”, деди.
Мен қанча уринмайин, бузуқ танкнинг ичида пистолет ўқталиб турган командирни тасаввур этолмасдим, Хидир бувага зичроқ қадаламан.
- Пешонада ёзилган эканда, дедим ўзимча, - у ҳикоясида давом этади, - аммо-лекигин шарафли ўлим эканлигини билардим. Ҳа-а, билардим! Таваккал, деб пулемётнинг ёнига бордим, ётдим. Қўлим тепкида. Юрагим дук-дук уради, де. Немис тумандек бостириб келяпти. Кўзимни yumdim... Э-воҳ, хаёлимда туғилган кулбам, иккаламиз алаф ташиган тепаликлар, адирлар, улоқ чопиб юрганимиз сойликлар келади. Кўзимни очаман. Немис тумандек яқинлашиб қопти...
Хидир бува чайналади, оғзидаги конфетни ютишга кўнгли бўлмай шимиб юрган болакайдек маза қилиб сукут сақлайди. Тоза танг қилиб, кейин улаб кетади:
- Ана ўшанда Гитлерни қирқ-эллик қадам нарида кўрдим. Қўшиннинг олдида келаётган экан. Тишларим ғижирлаб кетди! Мендан ўтиб бўпсизлар, ортимда она юртим, дедим, сизларга ҳужум қанақа бўлишини кўрсатиб қўяман, деб тепкини босаверибман-босаверибман, бир маҳал мундо-о-оқ қарасам, араланган теракдек бўлиб немисларнинг ўлиги қа-а-ато-о-ор чўзилиб yotibdi...
Отам негадир кулгусини яширмоқчи бўлиб, кафти оғзи билан тўсганча:
- Оббо, Хидир полвон-эй! – дея ўзи билган гапни такрорлайди. – Гитлер ҳам ўлди, де?
- А, йўқ, - дейди Хидир бува кулли ишонч билан. – Қисталоқни олиб қочиб кетишган экан, заҳар ичиб ўлганини кегин кинода кўрдим.
- Кўзларимга ишонмай қолдим. Ёв қочгач, бузуқ танкнинг ичидан командир чиқиб келди, ранги пахтадек. Мени қучади, ўпади, йиғлайди, ҳақиқий геройсан, дейди қисталоқ.
Жунжикиб кетаман. Нега отам ўз қаҳрамонликларидан гапирмайди, дея алам билан ўйлайман. Балки Хидир бува айтмоқчи, Ғани чўлтоғқа oʼxshab... – Хаёлимга илкис келган бу фикрдан кўзларим ярқ этиб очилар, мудраб ўтириб сесканиб кетардим.
Танча четида ўтирган отам кўзимга жуда ғариб, ожиз кўринар, унга қандайдир раҳмим келаётгандай бўлар эди.
- Ҳа-а, - Хидир бува афсус ва надомат билан бош чайқайди, - командиримиз мени қучиб, ўпиб, честний геройсан, деб йиғлаб турганида бир дайди ўқ келдию, унинг курагидан уриб, қулатди. Оғзидан қон келдию, жон берди. Геройлигимни у билан бирга кўмиб келдим, ўзим кўмдим! Ҳа-а, ўзим кўмдим!
Отам ҳамон сукутда, лекин кўзларида оғир ғам юки.
- Юрипмизда! – Хидир бува хўрсинади. – Ялпизланиб-ялпизланиб уста Мамасоли мошин олди, жувознинг ўқи остида қолган қўлини урушда бўлган деб yozdirgan-da...
Хидир буванинг оғзи қимирлайди, гаплари эшитилмайди. У қачон туриб кетганию чироқнинг қачон ўчганини, ўрнимга ким ётқизиб қўйганини билмай қоламан.
Дарвоза олдида турганимча хат ташувчи ҳозиргина ташлаб кетган телеграммани қайта-қайта ўқийман.
Узун қиш кечалари танча атрофида нақадар ҳаяжонли, серзавқ кечарди. Отам, отажоним дунёнинг бетама ишини жимгина сўйлаб ўтирган экан бу кечаларда.
Ҳамон эслайман узун қиш кечаларини.
Хидир бува ярқироқ машина олиб, ўғлига мингазиб қўйди. Гоҳи-гоҳида маърака-маросимларда унинг сўзлари қулоғимга чалиниб қолади:
- Ўша маҳалларда ўзимиз ҳам жа-а қорувли эдикда, ҳар кифтимизда ўртамиён одамнинг тўртта-бештаси бемалол давра қурса boʼlardi...
Отамнинг номига келган телеграмма:“Ҳурматли қуролдош дўстимиз Исо Одилов! Сизни 19-тепаликни эгаллашда актив қатнашганингиз учун тақдирлашган, лекин баъзи сабабларга кўра топширилмай қолган “Қизил Юлдуз” орденингизни олиш тантанасига таклиф этамиз. Полк командири И. Е. Заикин”.
Ҳарфлар орасидан нималардир чиқиб, кўзларимга qadaladi...
Беихтиёр кўз ўнгимга болишни ўмровига тортиб нималарнидир айтаётган Хидир бува келади.