Tomas Mann. Tazarru (hikoya)
| Кирилл ёзувидаги матн пастроқда
Gapning rosti, manovi janobning g‘alati gaplaridan butunlay dovdirab qolgandim, hozir ham ularni xuddi o‘shanday tarzda takrorlab berolmasam kerak, deb qo‘rqaman. Negaki o‘sha oqshom boshqalar ham undan xuddi menga o‘xshab g‘oyat mutaassir bo‘lgan edilar. Bunga balki mutlaqo notanish odamning g‘aroyib, hayron qoldiradigan darajadagi samimiyati sabab bo‘lgandir…
O‘sha notanish kimsani birinchi marta bundan ikki oycha muqaddam San Marko maydonida uchratgandim. Keng maydon bo‘ylab aylanib yurgan odamlar siyrak, moviy osmonga bo‘y cho‘zib turgan, zarrin naqshlar bilan bezatilgan hashamatli, ajoyib bino oldidagi bayroqlar dengiz tarafdan esayotgan yengil shabadadan ajib hilpirardi; bosh darvoza yaqinida bir qizaloq har tomondan unga yopirilib kelayotgan kaptarlarning ulkan galasiga makka doni sepmoqda edi. Qiyosi yo‘q naqadar go‘zal manzara…
Shunda men uni uchratib qoldim, hozir – ushbu satrlarni yozayotgan paytimda ham uni aniq-tiniq ko‘z o‘ngimda tasavvur qilmoqdaman. U o‘rta bo‘yli bo‘lib, tez yurar, yurganda ham hassasini ikkala qo‘llari bilan orqada tutganicha bukchayib olardi. Boshida qora tusdagi qo‘pol shlyapa, egnida esa kulrang yozgi pal’to, qoramtir yo‘l-yo‘l shim kiyvolgan. Negadir men uni ingliz bo‘lsa kerak, deb o‘ylovdim. Yoshi o‘ttizlarda, balki ellikka ham borgandir. Yuzi silliq qirilgan, burni bir oz katta, kulrang ko‘zlari horg‘in boqar, lablarida hamisha qandaydir anglab bo‘lmaydigan, g‘alati tabassum o‘ynardi. Ahyon-ahyonda qoshlarini bir chimirib, yon-veriga sinovchan nazar tashlaydi, so‘ng yana o‘z oldiga, yerga qarab olar, o‘ziga o‘zi bir nimalar gapirgan ko‘yi boshini sarak-sarak qilganicha kulimsirab qo‘yardi. Shu alpozda u maydon bo‘ylab uzzukun u yoqdan-bu yoqqa borib kelardi.
O‘sha kundan boshlab uni endi har kuni kuzata boshladim. Chunki uning, xoh yaxshi havo bo‘lsin, xoh yomon havoda bo‘lsin, tushdan oldinmi, tushdan keyinmi baribir uzluksiz kuniga keng maydon bo‘ylab o‘ttiz yo ellik marotaba u yoqdan-bu yoqqa yolg‘iz o‘zi va xuddi o‘shanday g‘alati xatti-harakatlar bilan odimlab borib-kelishdan boshqa hech qanday yumushi yo‘q hisobi edi.
Yuqorida aytganim o‘sha oqshom allaqanday harbiy xor kontsert berayotgan edi. Kamina “Florian” qahvaxonasining maydon uzra o‘rnatilgan mo‘jazgina stollaridan biri yonida o‘tirardim, kontsert tugab, tomoshabinlar oqimi tarqala boshlagach, notanish kishi har doimgidek parishonxotir kulimsiraganicha yonimdagi bo‘sh o‘rinlardan biriga kelib o‘tirdi.
Vaqt o‘tgan sayin tevarak-atrofdagi g‘ala-g‘ovur ham tinib, hademay barcha stollar bo‘shab qoldi. U yer-bu yerda onda-sonda odamlar ko‘rinib qolar, endi maydon bo‘ylab ulug‘vor osoyishtalik hukm surar, osmon yulduzlar bilan qoplangan, go‘zal San Marko uzra yarimta Oy osilib turardi.
Men qo‘shnimga orqa o‘girganimcha gazeta o‘qirdim, nihoyat unga tomon yarim o‘girilishga majbur bo‘ldim; chunki shu paytgacha undan biron sas eshitilmagan, biron harakat sezilmagan, endi esa u to‘satdan gapira boshlagan edi.
– Venetsiyaga birinchi marta kelishingizmi deyman, afandim?—so‘radi u, frantsuzchani bir oz buzib gapirarkan; men unga ingliz tilida javob qaytarmoqchi edim, u kutilmaganda shevalarsiz sof olmon tilida asta, xirillagan, bo‘g‘iq ovoz bilan, tovushini tiniqlashtirish uchunmi, tez-tez tomoq qirib, yo‘talganicha so‘zida davom etdi. — Bularning hammasini ilk bor ko‘rib turgandirsiz, hoynahoy? Barchasi siz kutgandekmikan ishqilib? Balkim undan ham ziyodaroqdir, ehtimol? Eh! Bu qadar go‘zal deb o‘ylamagan bo‘lsangiz kerak-a? To‘g‘rimi? Sizni baxtiyor deb hisoblab, sizga havas qilishlari uchungina shunday o‘ylayotgan bo‘lmasangiz kerak? Eh!
U o‘rindiqqa bemalol suyanib oldi-da, ko‘zlarini tez-tez pirpiratganicha menga diqqat bilan tikildi, uning hozirgi yuz ifodasida allaqanday mubhamlik zohir edi.
Oraga uzoq sukunat cho‘kdi, ushbu g‘alati suhbatni endi qanday davom ettirishni ham bilolmasdan o‘rnimdan turmoqchi bo‘lgandim, u shoshilib men tomon engashib, so‘z qotdi:
– Ko‘ngil qolish nima ekanligini bilasizmi, afandim?– so‘radi u sekin va qat’iy ohangda, hassasiga ikkala qo‘llari bilan tayanib olib.
– Alohida, ayrim holdagi chakana muvaffaqiyatsizlik, omadsizlik emas, balki umumiy, keng ma’nodagi ko‘ngil qolish, barcha narsalardan, butun hayotdan ko‘ngil qolishini aytayapman? Albatta, buni siz bilmasangiz kerak. Ammo bu narsa yoshligimdan beri mudom ta’qib etib keladi, u meni so‘qqabosh, bebaxt va bir oz g‘alati ham qilib qo‘ygan, buni inkor etolmayman. Siz meni qanday qilib ham tushuna olardingiz, afandim? Lekin sizdan iltimos qilgudek bo‘lsam, men uchun ikki daqiqa vaqtingizni ajratib, gaplarimni tinglay olarsiz, deb o‘ylayman. Chunki gap ochildimi, endi uni aytmasam bo‘lmas….
Avvalo shuni aytishim kerakki, kamina kichkinagina bir shaharchada, pastor1 oilasida tug‘ilib, o‘sganman, uning pokdomon hujralarida eskicha urfdagi, ulamolargagina xos bo‘lgan jo‘shqin, ta’sirli nekbinlik hamda yaxshi va yomon, savob va gunoh haqidagi dabdabali pand-nasihatlardan iborat o‘ziga xos, g‘ayrioddiy muhit hukm surardi, kamina bundayin balandparvoz kalomlarni tinglashga sira-sira toqat qilolmasdim, chunki mening nazarimda azob-uqubatlarimga aynan ular aybdordek tuyulaverardi. Hayot men uchun shunchaki quruq safsatadangina iborat edi, xolos. Negaki ushbu so‘zlar kaminada favqulodda va ahamiyatsiz tasavvur-tushunchalar uyg‘otar, men esa ulardan boshqa hech nimani bilmas edim.
Shu tariqa odamlardan ilohiy ezgulik va aql bovar qilmas razolat kutib yashardim; men hayotda maftunkor go‘zallik va qabohat kutib yashardim; kaminani ularning barchasiga bo‘lgan, keng borliqqa, qanday bo‘lishidan qat’i nazar, bo‘lg‘usi sarguzasht voqealarga, favqulodda baxt-omad hamda so‘z bilan ta’riflab bo‘lmaydigan, kutilmagan dahshatli iztiroblarga bo‘lgan teran, vahimali hirs va havas chulg‘ab olgan edi.
Hayotimdagi ilk ko‘ngil qolish nechog‘li qayg‘uli bo‘lganligi hamon esimda, afandim. E’tibor bersangiz, u biron-bir go‘zal orzu-umidning qandaydir sarobga aylanishi bilan emas, balki hayotimga ilk musibatning kirib kelishi bilan bog‘liq edi. O‘shanda yoshgina bola edim, kechasi shovqindan uyg‘onib ketdim, uyimizga o‘t tushgan edi. Olovning sirli, makkor tillari chor-atrofni chulg‘ab olib, to xonam eshigigacha yetib borayozgan, butun qavat va zina ham alanga ichida qolgan edi. Buni endi payqaganimni bilaman, uy bilan birga pastga quladim va jonholatda “Yonyapti! Yonyapti!” deb qichqira boshladim. Ush bu so‘zlar hamon quloqlarim ostida favqulodda aniqlik bilan jaranglaydi, o‘shanda, garchi es-hushim, ongim u qadar bo‘lmasa ham harholda qandaydir tuyg‘uni his etganligim mudom esimda. Sezishimcha, bu yong‘in edi; mana hozir ham uni aniq-tiniq ko‘z oldimga keltirayapman! Oxiri nima bo‘ldi deysizmi? Hali hammasi emas…
Yolg‘iz Xudoga ma’lum, bu hazilakam narsa emasdi. Butun uy batamom yonib kul bo‘lgan, oilamiz favqulodda xavf-xatardan bir amallab jon saqlab qolgan, o‘zim esa, anchagina joyim kuyib, jarohat olgan edim. Shu o‘rinda o‘shandagi bolalarcha tasavvurim bilan bo‘lajak voqea-hodisotlardan o‘zib ketib, tug‘ilib o‘sgan uyimning yong‘inda ko‘yib, kul bo‘lishini ilgaritdan sezgan edim, desam noto‘g‘ri bo‘lur edi. Ammo shunga aminmanki, botinimda allaqanday noaniq shuur, g‘ira-shira, tasavvur yashagan va qandaydir dahshatli bir hodisani oldindan anglab, payqashimga turtki bergan ediki, bunga qiyosan borliq, voqelik menga ojiz ko‘rinib ketgandi. Yong‘in – umrimdagi birinchi mudhish voqea bo‘lgan, bu bilan esa hayotimdagi hayratlanarli va ajoyib orzu-umiddan ham ko‘nglim qolgan edi.
Qo‘rqmang, sizga barcha umidsizliklarimni birma-bir batafsil hikoya qilmoqchi emasman. Men faqat bir narsani aytmoqchiman, ya’ni hayotimdagi ulkan orzu-umidlarimni o‘zimning bebaxt ishtiyoq-intilishlarim bilan, qolaversa, minglab kitoblardagi: shoirlarning asarlaridagi quruq safsatalar bilan bir umrga allalab kelgan ekanman. Eh, shu desangiz men ularni ana o‘sha shoir deganlarni yomon ko‘rib qoldim deng, ularga qolsa, o‘zlarining balandparvoz so‘zlari bilan to‘rt tomonga jar solishsa, iloji bo‘lsa, ana o‘sha so‘zlarini Vezuviy uzra qad ko‘targan irvit daraxti bilan yonma-yon va hatto samo gumbaziga ham muhrlab qo‘yishsa – har qanday dabdabali so‘zning aslida yolg‘on-yashiq yohud kinoya-pichingdan iborat ekanligini his etmasligim mumkinmi, axir!
Eh, zavq-shavqqa to‘la o‘sha shoirlarning nag‘masini qarang, nimaymish, go‘yo tilimiz kambag‘al emish, e yo‘q, ularning o‘zlari kambag‘al, afandim! Fikri ojizimcha, hayotdagi muhtojlik va yetishmovchilik bilan solishtirganda, aslida tilimiz boy, nihoyatda boy. Azob-iztiroblarga kelsak, ulrning ham o‘z sarhadlari bor: ojizlikning jismoniy, kaltafahmlikning esa ruhiy – baxt-omad bobida ham xuddi shunday! Insonning o‘z fikrini bayon qilish ehtiyoji sabab tovushlar dunyoga kelgan, ular vositasida ana o‘sha sarhadlar osha yolg‘onlar amalga oshirib kelingan.
Nima, bunga men aybdormi? Yo bo‘lmasam, o‘zi umuman yo‘q hodisalar haqida tasavvur uyg‘otayotgan ma’lum so‘zlar ta’sirotidan faqatgina mening esim og‘ib qolayotganmikin?…
Men o‘zimning ulkan tasavvur-tushunchalarimga mos keladigan sarguzashtlar sari ana shunday ishtiyoq-la to‘lib-toshgan katta hayotga qadam qo‘ydim. Xudo shohid, afsuski bu narsa menga nasib etmagan ekan! Kamina dunyoning ko‘klarga ko‘tarib maqtalgan joylarini ham borib ko‘rdim, insoniyat eng dabdabali so‘zlar bilan aylanib-o‘rgiladigan san’at asarlaridan bahramand bo‘lish uchun uzoq vaqt darbadar kezdim; ularga yuzma-yuz turarkanman, o‘zimga o‘zim shunday dedim: naqadar go‘zal, biroq: bundan-da go‘zalroq narsalar yo‘qmikin? Bori shumikin, xolos?
Men haqiqat, voqelik degan gaplarni tushunolmayman; bu bilan hamma gapni aytib bo‘ldim, chog‘i. Qachonlardir, esimda yo‘q, dunyoning qay bir go‘shasida, tog‘ ustida, chuqur, torgina dara tepasida turardim. Qoya devorlari yalang‘och va tik edi, huv pastda esa toshdan-toshga urilib, pishqirib oqayotgan suvning shovullashi eshitilardi. Pastga qarab turib, o‘zimcha o‘yladim: hozir qulab tushsam nima bo‘ladi? O‘z-o‘zimga javobim ham tayyor edi: maboda shu hodisa ro‘y bergudek bo‘lsa, yiqilayotib o‘z-o‘zimga shunday degan bo‘lardim: Nihoyat, pastga qulayapsan, bilsang, mana shu haqiqat! Xo‘sh, haqiqat deganlari nima o‘zi?
Ko‘rgan-kechirganlarim bir oz hangoma qilishga yetadi, desam ishonasizmi? Bundan ko‘p yillar muqaddam bir qizni sevardim, ul shunday go‘zal bir xilqat ediki, uni jon deb o‘z himoyamga olgan bo‘lardim; biroq u meni sevmasdi, buning hech bir ajablanarli joyi yo‘q, men bo‘lmasam, boshqasi… Biroq men uchun bundan-da g‘amginroq ko‘rgilik bo‘lishi mumkinmidi? Lazzat o‘rniga achchiq musibat keltirgan ushbu voqeadan ham ko‘ra og‘irroq azob bormidi menga? Shundan so‘ng necha-necha tunlarni mijja qoqmay bedor o‘tkazdim, alalxusus, hamma narsadan ham ko‘ra meni bir o‘y mudom qiynardi: zo‘r musibat deganlari mana shu! Nihoyat uni boshdan kechirayapman! Xo‘sh, musibat degani nima o‘zi?…
Endi sizga hayotimdagi baxt va omad haqida gapirib berishim shartmikin? Inchunin, boshimga baxt-omad qushi qo‘ngan paytlar ham bo‘lgan, lekin baxt-omaddan ham ko‘nglim qolgan… Hojati yo‘q; chunki men sizga aytmoqchi bo‘lgan misollar ko‘nglimni qoldirgan, hafsalamni pir qilgan, umidsizlik olib kelgan o‘sha hayotning o‘rtamiyona, zerikarli, bema’ni bo‘lganini sizga baribir tushuntirib berolmaydi.
Yarim ma’bud deya maqtalgan Inson – kim o‘zi u? –deb yozgan edi yosh Verter bir zamonlar. Nima, o‘ziga nihoyatda kerak bo‘lib turgan kuchlardan ham mahrummi u? Modomiki, quvonchdan entikkan yo iztirobga cho‘mgan ekan, uni bularning hech qay biri to‘xtatib qololmaydi, bepoyon cheksizlik qa’riga yo‘q bo‘lishga talpingani uchun ham uning xira, tussiz ongi qaytib keladi.
Dengizni ilk bor ko‘rgan kunimni tez-tez eslab turaman. Dengiz ulkan, bepoyon. Uni sohildan turib kuzatarkanman o‘zimni ozod, erkin his etardim: chunki uning adog‘ida ufq yastanib yotardi. Nega endi aynan ufq? Axir men hayotdan cheksizlik kutgan edim-ku… Balki, mening nazarimdagi ufq boshqa birovlarnikiga qaraganda torroqdir? Kamina haqiqat, voqelik degan narsalarni tushuna olmasligimni aytib o‘tgan edim – balki aqlim oshib-toshib ketayotgani uchun shundaydir? Yoki tushunib ulgurmayoganmikinman? Ehtimol, xulosa qilishga shoshayotgandirman, kim biladi? Yo baxt-omad va dard-iztirobning faqat eng quyi darajalarinigina, eng nozik holatlarinigina bilarmikanman?
Bunday deb o‘ylamayman; odamlarga ham ishonolmayman, hayot bilan yuzma-yuz turib, shoirlarning balandparvoz so‘zlariga qo‘shiladigan ozchilik kishilargagina ishonaman, xolos – axir bu qo‘rqoqlik va aldovning o‘zginasi-ku! Ha, aytganday, e’tibor berganmisiz, afandim, yana shunday bir toifa odamlar ham borki, ular shunaqangi maqtanchoq va boshqalarning chuqur hurmat-ehtiromiga zimdan havas qilishlariga shu qadar o‘ch bo‘lishadiki, o‘zlarini eng zo‘r baxt-omadga erishgan qilib ko‘rsatadilar-u, biroq ko‘rgan-kechirgan azob-iztiroblari haqida lom-mim demaydilar?…
Qorong‘i ham tushib qoldi, endi gaplarimniyam unchalik eshitgingiz kelmayotgandir; shuning uchun, so‘zni muxtasar qilib, bir narsaga iqror bo‘lmoqchiman, ya’ni men ham bir paytlar o‘zimni o‘zimga va boshqalarga baxtiyor qilib ko‘rsatmoq uchun… ana shunaqangi odamlarga qo‘shilib… yolg‘on so‘zlashga uringanim rost. Biroq ancha yil bo‘ldi, shuhratparastligim barham topib, undan qutulganman, ana shundan buyon kamina yolg‘iz, bebaxt va bir oz g‘alati ham bo‘lib qolganman, buni inkor etmayman.
Endi esa, tunlari yulduz to‘la osmonni kuzatib, xayol surish sevimli mashg‘ulotimga aylangan; chunki bu dunyoga, bu hayotga qo‘l siltab, undan voz kechib qo‘yaqolishning eng yaxshi yo‘li ham shu emasmi, axir? Shu bilan birga o‘zimning ulug‘vor tasavvur-tushunchalarimni zig‘ircha bo‘lsa-da, hamon asrab qolish haqida, ulargagina xos bo‘lgan haqiqatni umidsizlikni hech qanday bir azob-uqubatsiz namoyon qila oladigan ozod, erkin hayot haqida, hech qanday ufqqa ega bo‘lmagan umr haqida orzu qilayotganimni kechirimli hol deb o‘ylayman, shunday emasmi?…
Kamina mudom shu haqda orzu qilib, o‘limni kutib yashamoqdaman.
Eh, men uni, o‘limni, ana shu oxirgi ko‘ngil qolishni ham hozirdanoq shunday bir aniq tasavvur qilamanki!… Shumi o‘lim degani hali? So‘nggi damda o‘z-o‘zimga shunday deyishim turgan gap: mana, nihoyat, unga ham yetib keldim! Xo‘sh, o‘lim degani nima o‘zi?…
Olmon tilidan Mirzaali AKBAROV tarjimasi
Томас Манн. Тазарру (ҳикоя)
Гапнинг рости, манови жанобнинг ғалати гапларидан бутунлай довдираб қолгандим, ҳозир ҳам уларни худди ўшандай тарзда такрорлаб беролмасам керак, деб қўрқаман. Негаки ўша оқшом бошқалар ҳам ундан худди менга ўхшаб ғоят мутаассир бўлган эдилар. Бунга балки мутлақо нотаниш одамнинг ғаройиб, ҳайрон қолдирадиган даражадаги самимияти сабаб бўлгандир…
Ўша нотаниш кимсани биринчи марта бундан икки ойча муқаддам Сан Марко майдонида учратгандим. Кенг майдон бўйлаб айланиб юрган одамлар сийрак, мовий осмонга бўй чўзиб турган, заррин нақшлар билан безатилган ҳашаматли, ажойиб бино олдидаги байроқлар денгиз тарафдан эсаётган енгил шабададан ажиб ҳилпирарди; бош дарвоза яқинида бир қизалоқ ҳар томондан унга ёпирилиб келаётган каптарларнинг улкан галасига макка дони сепмоқда эди. Қиёси йўқ нақадар гўзал манзара…
Шунда мен уни учратиб қолдим, ҳозир – ушбу сатрларни ёзаётган пайтимда ҳам уни аниқ-тиниқ кўз ўнгимда тасаввур қилмоқдаман. У ўрта бўйли бўлиб, тез юрар, юрганда ҳам ҳассасини иккала қўллари билан орқада тутганича букчайиб оларди. Бошида қора тусдаги қўпол шляпа, эгнида эса кулранг ёзги палъто, қорамтир йўл-йўл шим кийволган. Негадир мен уни инглиз бўлса керак, деб ўйловдим. Ёши ўттизларда, балки элликка ҳам боргандир. Юзи силлиқ қирилган, бурни бир оз катта, кулранг кўзлари ҳорғин боқар, лабларида ҳамиша қандайдир англаб бўлмайдиган, ғалати табассум ўйнарди. Аҳён-аҳёнда қошларини бир чимириб, ён-верига синовчан назар ташлайди, сўнг яна ўз олдига, ерга қараб олар, ўзига ўзи бир нималар гапирган кўйи бошини сарак-сарак қилганича кулимсираб қўярди. Шу алпозда у майдон бўйлаб уззукун у ёқдан-бу ёққа бориб келарди.
Ўша кундан бошлаб уни энди ҳар куни кузата бошладим. Чунки унинг, хоҳ яхши ҳаво бўлсин, хоҳ ёмон ҳавода бўлсин, тушдан олдинми, тушдан кейинми барибир узлуксиз кунига кенг майдон бўйлаб ўттиз ё эллик маротаба у ёқдан-бу ёққа ёлғиз ўзи ва худди ўшандай ғалати хатти-ҳаракатлар билан одимлаб бориб-келишдан бошқа ҳеч қандай юмуши йўқ ҳисоби эди.
Юқорида айтганим ўша оқшом аллақандай ҳарбий хор концерт бераётган эди. Камина “Флориан” қаҳвахонасининг майдон узра ўрнатилган мўъжазгина столларидан бири ёнида ўтирардим, концерт тугаб, томошабинлар оқими тарқала бошлагач, нотаниш киши ҳар доимгидек паришонхотир кулимсираганича ёнимдаги бўш ўринлардан бирига келиб ўтирди.
Вақт ўтган сайин теварак-атрофдаги ғала-ғовур ҳам тиниб, ҳадемай барча столлар бўшаб қолди. У ер-бу ерда онда-сонда одамлар кўриниб қолар, энди майдон бўйлаб улуғвор осойишталик ҳукм сурар, осмон юлдузлар билан қопланган, гўзал Сан Марко узра яримта Ой осилиб турарди.
Мен қўшнимга орқа ўгирганимча газета ўқирдим, ниҳоят унга томон ярим ўгирилишга мажбур бўлдим; чунки шу пайтгача ундан бирон сас эшитилмаган, бирон ҳаракат сезилмаган, энди эса у тўсатдан гапира бошлаган эди.
– Венецияга биринчи марта келишингизми дейман, афандим?—сўради у, французчани бир оз бузиб гапираркан; мен унга инглиз тилида жавоб қайтармоқчи эдим, у кутилмаганда шеваларсиз соф олмон тилида аста, хириллаган, бўғиқ овоз билан, товушини тиниқлаштириш учунми, тез-тез томоқ қириб, йўталганича сўзида давом этди. — Буларнинг ҳаммасини илк бор кўриб тургандирсиз, ҳойнаҳой? Барчаси сиз кутгандекмикан ишқилиб? Балким ундан ҳам зиёдароқдир, эҳтимол? Эҳ! Бу қадар гўзал деб ўйламаган бўлсангиз керак-а? Тўғрими? Сизни бахтиёр деб ҳисоблаб, сизга ҳавас қилишлари учунгина шундай ўйлаётган бўлмасангиз керак? Эҳ!
У ўриндиққа бемалол суяниб олди-да, кўзларини тез-тез пирпиратганича менга диққат билан тикилди, унинг ҳозирги юз ифодасида аллақандай мубҳамлик зоҳир эди.
Орага узоқ сукунат чўкди, ушбу ғалати суҳбатни энди қандай давом эттиришни ҳам билолмасдан ўрнимдан турмоқчи бўлгандим, у шошилиб мен томон энгашиб, сўз қотди:
– Кўнгил қолиш нима эканлигини биласизми, афандим?– сўради у секин ва қатъий оҳангда, ҳассасига иккала қўллари билан таяниб олиб.
– Алоҳида, айрим ҳолдаги чакана муваффақиятсизлик, омадсизлик эмас, балки умумий, кенг маънодаги кўнгил қолиш, барча нарсалардан, бутун ҳаётдан кўнгил қолишини айтаяпман? Албатта, буни сиз билмасангиз керак. Аммо бу нарса ёшлигимдан бери мудом таъқиб этиб келади, у мени сўққабош, бебахт ва бир оз ғалати ҳам қилиб қўйган, буни инкор этолмайман. Сиз мени қандай қилиб ҳам тушуна олардингиз, афандим? Лекин сиздан илтимос қилгудек бўлсам, мен учун икки дақиқа вақтингизни ажратиб, гапларимни тинглай оларсиз, деб ўйлайман. Чунки гап очилдими, энди уни айтмасам бўлмас….
Аввало шуни айтишим керакки, камина кичкинагина бир шаҳарчада, пастор1 оиласида туғилиб, ўсганман, унинг покдомон ҳужраларида эскича урфдаги, уламоларгагина хос бўлган жўшқин, таъсирли некбинлик ҳамда яхши ва ёмон, савоб ва гуноҳ ҳақидаги дабдабали панд-насиҳатлардан иборат ўзига хос, ғайриоддий муҳит ҳукм сурарди, камина бундайин баландпарвоз каломларни тинглашга сира-сира тоқат қилолмасдим, чунки менинг назаримда азоб-уқубатларимга айнан улар айбдордек туюлаверарди. Ҳаёт мен учун шунчаки қуруқ сафсатадангина иборат эди, холос. Негаки ушбу сўзлар каминада фавқулодда ва аҳамиятсиз тасаввур-тушунчалар уйғотар, мен эса улардан бошқа ҳеч нимани билмас эдим.
Шу тариқа одамлардан илоҳий эзгулик ва ақл бовар қилмас разолат кутиб яшардим; мен ҳаётда мафтункор гўзаллик ва қабоҳат кутиб яшардим; каминани уларнинг барчасига бўлган, кенг борлиққа, қандай бўлишидан қатъи назар, бўлғуси саргузашт воқеаларга, фавқулодда бахт-омад ҳамда сўз билан таърифлаб бўлмайдиган, кутилмаган даҳшатли изтиробларга бўлган теран, ваҳимали ҳирс ва ҳавас чулғаб олган эди.
Ҳаётимдаги илк кўнгил қолиш нечоғли қайғули бўлганлиги ҳамон эсимда, афандим. Эътибор берсангиз, у бирон-бир гўзал орзу-умиднинг қандайдир саробга айланиши билан эмас, балки ҳаётимга илк мусибатнинг кириб келиши билан боғлиқ эди. Ўшанда ёшгина бола эдим, кечаси шовқиндан уйғониб кетдим, уйимизга ўт тушган эди. Оловнинг сирли, маккор тиллари чор-атрофни чулғаб олиб, то хонам эшигигача етиб бораёзган, бутун қават ва зина ҳам аланга ичида қолган эди. Буни энди пайқаганимни биламан, уй билан бирга пастга қуладим ва жонҳолатда “Ёняпти! Ёняпти!” деб қичқира бошладим. Уш бу сўзлар ҳамон қулоқларим остида фавқулодда аниқлик билан жаранглайди, ўшанда, гарчи эс-ҳушим, онгим у қадар бўлмаса ҳам ҳарҳолда қандайдир туйғуни ҳис этганлигим мудом эсимда. Сезишимча, бу ёнғин эди; мана ҳозир ҳам уни аниқ-тиниқ кўз олдимга келтираяпман! Охири нима бўлди дейсизми? Ҳали ҳаммаси эмас…
Ёлғиз Худога маълум, бу ҳазилакам нарса эмасди. Бутун уй батамом ёниб кул бўлган, оиламиз фавқулодда хавф-хатардан бир амаллаб жон сақлаб қолган, ўзим эса, анчагина жойим куйиб, жароҳат олган эдим. Шу ўринда ўшандаги болаларча тасаввурим билан бўлажак воқеа-ҳодисотлардан ўзиб кетиб, туғилиб ўсган уйимнинг ёнғинда кўйиб, кул бўлишини илгаритдан сезган эдим, десам нотўғри бўлур эди. Аммо шунга аминманки, ботинимда аллақандай ноаниқ шуур, ғира-шира, тасаввур яшаган ва қандайдир даҳшатли бир ҳодисани олдиндан англаб, пайқашимга туртки берган эдики, бунга қиёсан борлиқ, воқелик менга ожиз кўриниб кетганди. Ёнғин – умримдаги биринчи мудҳиш воқеа бўлган, бу билан эса ҳаётимдаги ҳайратланарли ва ажойиб орзу-умиддан ҳам кўнглим қолган эди.
Қўрқманг, сизга барча умидсизликларимни бирма-бир батафсил ҳикоя қилмоқчи эмасман. Мен фақат бир нарсани айтмоқчиман, яъни ҳаётимдаги улкан орзу-умидларимни ўзимнинг бебахт иштиёқ-интилишларим билан, қолаверса, минглаб китоблардаги: шоирларнинг асарларидаги қуруқ сафсаталар билан бир умрга аллалаб келган эканман. Эҳ, шу десангиз мен уларни ана ўша шоир деганларни ёмон кўриб қолдим денг, уларга қолса, ўзларининг баландпарвоз сўзлари билан тўрт томонга жар солишса, иложи бўлса, ана ўша сўзларини Везувий узра қад кўтарган ирвит дарахти билан ёнма-ён ва ҳатто само гумбазига ҳам муҳрлаб қўйишса – ҳар қандай дабдабали сўзнинг аслида ёлғон-яшиқ ёҳуд киноя-пичингдан иборат эканлигини ҳис этмаслигим мумкинми, ахир!
Эҳ, завқ-шавққа тўла ўша шоирларнинг нағмасини қаранг, нимаймиш, гўё тилимиз камбағал эмиш, э йўқ, уларнинг ўзлари камбағал, афандим! Фикри ожизимча, ҳаётдаги муҳтожлик ва етишмовчилик билан солиштирганда, аслида тилимиз бой, ниҳоятда бой. Азоб-изтиробларга келсак, улрнинг ҳам ўз сарҳадлари бор: ожизликнинг жисмоний, калтафаҳмликнинг эса руҳий – бахт-омад бобида ҳам худди шундай! Инсоннинг ўз фикрини баён қилиш эҳтиёжи сабаб товушлар дунёга келган, улар воситасида ана ўша сарҳадлар оша ёлғонлар амалга ошириб келинган.
Нима, бунга мен айбдорми? Ё бўлмасам, ўзи умуман йўқ ҳодисалар ҳақида тасаввур уйғотаётган маълум сўзлар таъсиротидан фақатгина менинг эсим оғиб қолаётганмикин?…
Мен ўзимнинг улкан тасаввур-тушунчаларимга мос келадиган саргузаштлар сари ана шундай иштиёқ-ла тўлиб-тошган катта ҳаётга қадам қўйдим. Худо шоҳид, афсуски бу нарса менга насиб этмаган экан! Камина дунёнинг кўкларга кўтариб мақталган жойларини ҳам бориб кўрдим, инсоният энг дабдабали сўзлар билан айланиб-ўргиладиган санъат асарларидан баҳраманд бўлиш учун узоқ вақт дарбадар кездим; уларга юзма-юз турарканман, ўзимга ўзим шундай дедим: нақадар гўзал, бироқ: бундан-да гўзалроқ нарсалар йўқмикин? Бори шумикин, холос?
Мен ҳақиқат, воқелик деган гапларни тушунолмайман; бу билан ҳамма гапни айтиб бўлдим, чоғи. Қачонлардир, эсимда йўқ, дунёнинг қай бир гўшасида, тоғ устида, чуқур, торгина дара тепасида турардим. Қоя деворлари яланғоч ва тик эди, ҳув пастда эса тошдан-тошга урилиб, пишқириб оқаётган сувнинг шовуллаши эшитиларди. Пастга қараб туриб, ўзимча ўйладим: ҳозир қулаб тушсам нима бўлади? Ўз-ўзимга жавобим ҳам тайёр эди: мабода шу ҳодиса рўй бергудек бўлса, йиқилаётиб ўз-ўзимга шундай деган бўлардим: Ниҳоят, пастга қулаяпсан, билсанг, мана шу ҳақиқат! Хўш, ҳақиқат деганлари нима ўзи?
Кўрган-кечирганларим бир оз ҳангома қилишга етади, десам ишонасизми? Бундан кўп йиллар муқаддам бир қизни севардим, ул шундай гўзал бир хилқат эдики, уни жон деб ўз ҳимоямга олган бўлардим; бироқ у мени севмасди, бунинг ҳеч бир ажабланарли жойи йўқ, мен бўлмасам, бошқаси… Бироқ мен учун бундан-да ғамгинроқ кўргилик бўлиши мумкинмиди? Лаззат ўрнига аччиқ мусибат келтирган ушбу воқеадан ҳам кўра оғирроқ азоб бормиди менга? Шундан сўнг неча-неча тунларни мижжа қоқмай бедор ўтказдим, алалхусус, ҳамма нарсадан ҳам кўра мени бир ўй мудом қийнарди: зўр мусибат деганлари мана шу! Ниҳоят уни бошдан кечираяпман! Хўш, мусибат дегани нима ўзи?…
Энди сизга ҳаётимдаги бахт ва омад ҳақида гапириб беришим шартмикин? Инчунин, бошимга бахт-омад қуши қўнган пайтлар ҳам бўлган, лекин бахт-омаддан ҳам кўнглим қолган… Ҳожати йўқ; чунки мен сизга айтмоқчи бўлган мисоллар кўнглимни қолдирган, ҳафсаламни пир қилган, умидсизлик олиб келган ўша ҳаётнинг ўртамиёна, зерикарли, бемаъни бўлганини сизга барибир тушунтириб беролмайди.
Ярим маъбуд дея мақталган Инсон – ким ўзи у? –деб ёзган эди ёш Вертер бир замонлар. Нима, ўзига ниҳоятда керак бўлиб турган кучлардан ҳам маҳрумми у? Модомики, қувончдан энтиккан ё изтиробга чўмган экан, уни буларнинг ҳеч қай бири тўхтатиб қололмайди, бепоён чексизлик қаърига йўқ бўлишга талпингани учун ҳам унинг хира, туссиз онги қайтиб келади.
Денгизни илк бор кўрган кунимни тез-тез эслаб тураман. Денгиз улкан, бепоён. Уни соҳилдан туриб кузатарканман ўзимни озод, эркин ҳис этардим: чунки унинг адоғида уфқ ястаниб ётарди. Нега энди айнан уфқ? Ахир мен ҳаётдан чексизлик кутган эдим-ку… Балки, менинг назаримдаги уфқ бошқа бировларникига қараганда торроқдир? Камина ҳақиқат, воқелик деган нарсаларни тушуна олмаслигимни айтиб ўтган эдим – балки ақлим ошиб-тошиб кетаётгани учун шундайдир? Ёки тушуниб улгурмаёганмикинман? Эҳтимол, хулоса қилишга шошаётгандирман, ким билади? Ё бахт-омад ва дард-изтиробнинг фақат энг қуйи даражаларинигина, энг нозик ҳолатларинигина билармиканман?
Бундай деб ўйламайман; одамларга ҳам ишонолмайман, ҳаёт билан юзма-юз туриб, шоирларнинг баландпарвоз сўзларига қўшиладиган озчилик кишиларгагина ишонаман, холос – ахир бу қўрқоқлик ва алдовнинг ўзгинаси-ку! Ҳа, айтгандай, эътибор берганмисиз, афандим, яна шундай бир тоифа одамлар ҳам борки, улар шунақанги мақтанчоқ ва бошқаларнинг чуқур ҳурмат-эҳтиромига зимдан ҳавас қилишларига шу қадар ўч бўлишадики, ўзларини энг зўр бахт-омадга эришган қилиб кўрсатадилар-у, бироқ кўрган-кечирган азоб-изтироблари ҳақида лом-мим демайдилар?…
Қоронғи ҳам тушиб қолди, энди гапларимниям унчалик эшитгингиз келмаётгандир; шунинг учун, сўзни мухтасар қилиб, бир нарсага иқрор бўлмоқчиман, яъни мен ҳам бир пайтлар ўзимни ўзимга ва бошқаларга бахтиёр қилиб кўрсатмоқ учун… ана шунақанги одамларга қўшилиб… ёлғон сўзлашга уринганим рост. Бироқ анча йил бўлди, шуҳратпарастлигим барҳам топиб, ундан қутулганман, ана шундан буён камина ёлғиз, бебахт ва бир оз ғалати ҳам бўлиб қолганман, буни инкор этмайман.
Энди эса, тунлари юлдуз тўла осмонни кузатиб, хаёл суриш севимли машғулотимга айланган; чунки бу дунёга, бу ҳаётга қўл силтаб, ундан воз кечиб қўяқолишнинг энг яхши йўли ҳам шу эмасми, ахир? Шу билан бирга ўзимнинг улуғвор тасаввур-тушунчаларимни зиғирча бўлса-да, ҳамон асраб қолиш ҳақида, уларгагина хос бўлган ҳақиқатни умидсизликни ҳеч қандай бир азоб-уқубатсиз намоён қила оладиган озод, эркин ҳаёт ҳақида, ҳеч қандай уфққа эга бўлмаган умр ҳақида орзу қилаётганимни кечиримли ҳол деб ўйлайман, шундай эмасми?…
Камина мудом шу ҳақда орзу қилиб, ўлимни кутиб яшамоқдаман.
Эҳ, мен уни, ўлимни, ана шу охирги кўнгил қолишни ҳам ҳозирданоқ шундай бир аниқ тасаввур қиламанки!… Шуми ўлим дегани ҳали? Сўнгги дамда ўз-ўзимга шундай дейишим турган гап: мана, ниҳоят, унга ҳам етиб келдим! Хўш, ўлим дегани нима ўзи?…