Ahmadiy (1334-1413)
Tojiddin Ahmad ibn Ibrohim (Ahmedî) hayoti va ijodi xaqida bizgacha yetib kelgan ma’lumotlarda chalkashliklar mavjud. Manbalarda, shoir tug‘ilgan va vafot etgan sana ko‘rsatkichlarida ham farq bor. Garmiyonda (ba’zi manbalarda Sivas, Istambul ko‘rsatilgan) tug‘ilgan Ahmadiy boshlang‘ich ma’lumot olgach, bilim olish uchun Qoxiraga jo‘naydi. Qohirada o‘z davrining mashhur tabibi Shamsiddin Muhammad al Fanoriydan tabobat ilmini o‘rganadi. Ahmadiyning Qoxirada necha yil yashaganligi va qachon vataniga qaytganligi haqida aniq ma’lumotlar yo‘q.U 1403 yili Amasyaga kelganda, Anqara yaqinidagi jangda Boyazid ustidan g‘alaba qozongan Amir Temur ham o‘sha yerda ekan. Ahmadiy Temurga bag‘ishlab qasida yozadi va Temur uni o‘ziga nodim qilib oladi. Lekin, tez orada Ahmadiy Amasedan qochib, Boyazidning to‘ng‘ich o‘g‘li shahzoda Sulaymon hukmdorlik qilayotgan Edirna shahriga boradi.
Taxt talashgan shahzoda Mexmet o‘z akasi Sulaymonni 1410 yilda o‘ldiradi. Ahmadiy yana Amasega qaytib kelib umrining oxirigacha shu yerda qoladi.
Shahzoda Sulaymon saroyida yashagan vaqt Ahmadiy uchun sermahsul ijodiy davr bo‘ldi. U hukmdorni ulug‘lovchi bir qancha qasidalar va g‘azallar yozadi. Ahmadiy nomini turk adabiyoti tarixiga olib kirgan mashhur “Iskandarnoma” dostonini ham shoir o‘sha vaqtda yaratgan.
Iskandar Zulqarnayn mashhur tarixiy shaxslardan bo‘lib, uning haqida ko‘plab afsona va rivoyatlar to‘qilgan. Sharqda birinchi bo‘lib Iskandar obrazini badiiy adabiyotga olib kirgan shoir Abulqosim Firdavsiydir. Firdavsiyning “Shohnoma”si bu paytda xali turk tiliga tarjima qilinmagan bo‘lsa ham arab va fors adabiyoti bilan yaxshi tanish bo‘lgan Ahmadiy “Shohnomada”dan xabardor bo‘lishi mumkin. Ahmadiy o‘z dostonini yaratishda asosan Nizomiyga suyansa-da, shunchaki ergashgani yo‘q, balki ijodiy yondashdi. U dostonga Kichik Osiyo tarixidan hikoya qiluvchi butun bir bob kiritdi. Ahmadiy “Iskandarnoma”sida o‘z davrining ilm-fani xaqida ancha keng ma’lumotlar berganki, bu ayniqsa qimmatlidir. Shuningdek u Usmoniylar sulolasining tarixini ham ancha mukammal yozadi. Tradision Sharq adabiyotida Iskandar obrazi olijanoblikka xizmat qiluvchi hukmdor, adolatparvar, ideal shoh sifatida tasvirlangan.Bu narsa Ahmadiy dostonida xam ko‘rinadi. Ahmadiy Iskandarni Eron taxtining vorisi, makedoniyalik Filippning qiziga uylangan Doroning o‘g‘li sifatida tasvirlaydi. U buyuk allomalar Arastu, Suqrot, Aflotun, Gippokratlardan ta’lim oladi. U harbiy yurish qilib, Hindiston, Xitoy, Misr va boshqa ko‘pgina mamlakatlarni o‘ziga bo‘ysundiradi. Iskandarning sarguzashtlari nihoyatda qiziqarli qilib hikoya qilinadi. Iskandar Zulqarnayn muqaddas shahar Makkani ham zabt etgach, o‘zini butun dunyo hukmdri deb bilib, endi o‘lmaslikning, bu dunyoda boqiy qolishning yo‘lini qidiradi. U tiriklik suvini topish uchun Zulmat mamlakatiga safar qiladi. Ammo tiriklik suvini topish unga nasib qilmaydi va tez orada Iskandar vafot qiladi. Ahmadiy doston yozishda faqat Firdavsiy va Nizomiy asarlarigagina suyanib qolmadi. U Iskandar haqidagi xalq to‘qigan afsonalardan ham foydalandi. Shuning uchun Iskandar bilan Gulshohning muhabbati haqida ishqiy-romantik tarixni dostoniga kiritdi. So‘fiyona asarlarga xos bo‘lgan ikki yo‘na¬lishlik, ya’ni real borliq va majoziylikning qorishib ketishi “Iskandarnoma”ning xarakterli xususiyatlaridan. Ahmadiy ilm-fanni tiriklik suvi deb biladi. Ilm-fanni chuqur egallagan kishining nomi abadiylikka erishadi. Iskandar bilan olishadigan yovuz kuchlar insondagi illatlar timsolidir.
So‘fiy adabiyotida ilm-fan haqiqatga olib boruvchi yo‘l sifatida qaralgan. Shuning uchunmi shoir dostonida ilm-fan haqida keng ma’lumot berilgan. Badiiy jihatdan doston juda yuksak darajada emas. Ammo, 16500 misradan iborat bo‘lgan bu doston, turk tilida, dunyoviy temada yaratilgan ilk masnaviy sifatida, o‘sha davr adabiy saviyasi, ma’rifiy darajasi, til namunasi sifatida ahamiyatlidir. Ahmadiyning ikkinchi dostoni “Jamshid va Xurshid” xam fors adabiyoti ta’sirida yozilgan. Chin podshosining o‘g‘li Jamshid tushida go‘zal bir qizni ko‘rib sevib qoladi. Jahonning ko‘p mamlakatlarini kezgan sayyoh rassomdan tushida ko‘rgan qiz yunon hukmdorining qizi – Xurshid ekanligini biladi. Jamshid yuz minglik qo‘shin bilan Rum eliga qarab jo‘naydi. U suvsiz sahrolardan, qalin o‘rmonzorlardan o‘tib, yirtqich hayvonlar bilan olishadi, jang qilib ajdarho¬ni, devni yengadi. Dengizda kemasi halokatga uchrab, o‘zi tasodif bilan qutulib qoladi va Rumga keladi.Xurshid ham bir ko‘rganda Jamshidni yaxshi ko‘rib qoladi. Ikki sevishganlar o‘rtasidagi muhabbatga Xurshidning onasi qarshi chiqadi. Ko‘pgina sarguzashtlar, raqiblar bilan yakkama-yakka jang qilishlar va g‘olib kelish oqibatida ikki sevishgan murodlariga yetadilar va Jamshidning vatani Chin yurtiga keladilar. Ahmadiyning bu dostoni ham tasavvufiy ruhda bo‘lib, obrazlar allegorik ma’noga ega. Jamshid va Xurshid haqiqat va iloh bo‘lsa, ajdaho – manmanlik, uning yetti boshi – hasad, kibr, ochko‘zlik va boshqa illatlarning timsolidir. Ahmadiy o‘z dostonlarida tasavvufni targ‘ib qilishga intilgan bo‘lsa, lirik she’rlarida real hayotga bir muncha yaqinlashadi. Fuzuliy Ahmadiyni xayot shodliklarini kuylashda Abunuvosga tenglashtirgandi.Ahmadiy shoir bo‘libgina qolmay, mohir tarjimon ham edi. Ibn Sinoning “Al-qonun” kitobini turk tiliga tarjima qilgan.
Sakkiz ming baytdan ortiq devoni qasidalar, g‘azallar, tarkibandlardan iborat. Qasidalarning ko‘pi Amir Sulaymonga bag‘ishlangan. Zamonasining mashhur shoiri bo‘lgan Ahmadiy xattotlik ham qilgan, musavvir bo‘lgan.
AHMADIY “ISKANDARNOMA”SIDAN
Bundan ham ot surdi tag‘in shahriyor,
Anda bordiki bo‘ldi zulmat oshkor.
Dedilar shohgaki: ey shohi zamin,
Chashma shu zulmat ichidadir, yaqin.
Bundan-unga garchi oz manzil turur,
Lek yo‘li boshdan-oxir mushkul turur.
Shoh dediki; xaq bizga oson etar,
Mushkulu osonini yakson etar,
Ranj ichida o‘rin olmish chu ganj.
Ne bo‘lur ganj izlagan ham cheksa ranj.
Chekmaguncha ishqi yo‘lida balo,
Ma’shuqin ko‘rmoqqa yo‘q o‘zga davo.
Bas sipoxi birla surib qayta roh,
Naq o‘sha zulmat ichiga kirdi shoh.
Ketdilar zulmat ichida bir zamon,
Bir kecha barobar qo‘pdi nogihon,
Birdaniga ra’du raxshon bo‘ldi barq,
O‘ylagaysan, o‘tga yondi g‘arbu sharq.
Bahri to‘kildi havodan mavji-mavj,
Selu sel oqardi yerdan, favji-favji
Shundoq to‘fon qo‘pdikim, — to‘foni Nuh,-
Fath edi oning qoshida ul fatuh
Zulmat qo‘ydi zulmat ustiga qadam,
O‘ylagaysan, qo‘pdi zulmati adam,
Lashkaru shox saflarini buzdilar,
Yo‘l-yo‘lakay bir biriga ozdilar.
Chunki ko‘rmaslardi bir-biri ayon,
Ozdilar bir-biridan begumon.
Hizirkim – bu yo‘lda erdi kadxudo,
Bizzarura shohdin tushdi judo.
Kimini ul xalqning etdi seli g‘arq
Kimin oldi yel va kimin yiqdi barq,
Kim adashdi-andin bo‘lmadi nishon,
Kim o‘lik yoki tirik – ermas ayon.
Bu qabili ishni ko‘rib – bildi shoh:
Hech topilmas bu topilmas suvga roh,
Narsakim odamga qismat bo‘lmagan –
Garchi ko‘p jahd etsa ham topolmagan.
Chunki nochor bo‘ldi, ketga qaytdi ul,
Lek topilmas erdi hech kelgan u yo‘l.
Ketisharkan, bo‘ldilar bu yerga duch,
Toshlari gavhardi oning g‘uj va g‘uj.
Biri yoqut edi, biri la’li nob,
Yoki feruza to‘kilmish behisob.
To‘rt taraf gavhar sochilmish shab chirog‘,
Ravshan o‘lmish gavharning nuri-la tog‘,
Shohu-lashkar u guhardan begaron –
Olishib bo‘ldilar u yerdan ravon.
Jahd etib chun yurdilar mo‘l, bir zamon –
Chiqdilar zulmat ichidan nogahon,
Ko‘rdilarkim, lashkarning bir nisfi pok –
Qolibon u yerda bo‘libdi halok
Xizrni izlashib topolmadilar,
Qaerga yo‘qolibdi – bilmadilar.
Sezmadilar oni kim ketmishdi,
Be ta’ab obi hayotga yetmishdi,
Chunki u anga etilmishdi ta’yin,
Lojaram ro‘zi anga bo‘ldi hamin.
G‘AZALLARIDAN
Eltgin mening salomimni dildorga, ey sabo,
Arz aylagin payomimni ul yorga, ey sabo.
Sochgil binafsha sochlarni gul yonoq ustiga,
Taratgin mushki anbarni gulzorga, ey sabo.
Pinhonavor yorning eshigiga borsang agar,
Ko‘rsatma zinhor o‘zingni ag‘yorga, ey sabo.
Bechoraligimni mening ul yorga bayon qil,
Shoyadki topar dardimga bir chora, ey sabo.
Vuslat mayiga yetmas qo‘lim, notavonman,
Qancha taxammul aylaram ul xorga, ey sabo.
Degilki, Ahmadiyga necha zahmat berarsan
Ayyor, g‘amzali ko‘zi makkorga, ey sabo.
Adxambek Alimbekovning «Turk adabiyoti tarixi» (ToshDShI nashriyoti. 2005) o‘quv qo‘llanmasidan olindi.