Iso Najotiy (1460–1509)
O‘z davrining atoqli shoirlaridan bo‘lgan Iso Najotiyning (İsa Necâtî) qayerda tug‘ilganligi ma’lum emas. Uni edirnalik bir ayol qul sifatida sotib olib, so‘ng farzandlikka qabul qilgan. Bu noma’lum ayol bo‘lajak shoirga yaxshi tarbiya beradi, tahsil olishiga imkon yaratadi. Yoshligidanoq badiiy ijodga havasi kuchli Iso Najotiy Kastomonuga kelib shoir Soiliy qo‘lida tarbiyalanadi, xattotlik san’atini o‘rganadi. Tabiatan iste’dodli bo‘lgan Najotiy g‘azallari tezda kastomonuliklar og‘ziga tushib, mashhur bo‘lib ketadi. Iso Najotiyning shuhrati Bursa sanjoq beyi bo‘lib turgan mashhur shoir Ahmad Poshogacha yetib boradi. Keyinchalik Iso Najotiyning o‘zi ham Bursaga kelgan degan taxminlar bor. I. Najotiyning Bursadagi kaplijalar (tabiiy shifobaxsh suv bilan davolovchi oromgoh) haqida yozganligi bu farazni tasdiqlaydi. Shoirning Ahmad Posho bilan uchrashganligi, Ahmad Posho uyushtirgan mushoiralarda qatnashganligi haqida aniq ma’lumotlar yo‘q. Ammo Iso Najotiy shuhrati ortib, uni Ahmad Poshodan ham ulug‘roq shoir ekanligini aytishganda, Najotiy she’r bilan javob qilib, Ahmad Posho ijodiga juda hurmat bilan qarashini aytgandi. Iso Najotiy Ahmad Posho g‘azallariga naziralar bag‘ishlagani ham, hurmatning ifodasidir. Sulton Mehmed 2 hukmronligi davrida Najotiy Istanbulga keladi. Sultonning e’tiboriga sazovor bo‘lish yo‘llarini izlaydi. H. Chalabiy tazkirasida yozishicha Mehmed 2 shaxmat o‘yinini yaxshi ko‘rar va har kuni tushlikdan so‘ng bosh vazir Mahmud Poshoning yaqinlaridan bo‘lgan Yorgi Amiruniy bilan shaxmat o‘ynar ekan. Iso Najotiy Yorgi Amiruniy bilan tanishib do‘stlashadi. Bir kuni do‘sti saroyga borishga hozirlanayotgandi g‘azal yozib, bildirmay uning sallasiga qistirib yuboradi. Sulton bu qog‘ozga ko‘zi tushib, ochganda Iso Najotiyning “sana” radifli g‘azalini o‘qiydi. O‘zi ham she’rlar mashq qiladigan sultonga shoirning g‘azali ma’qul kelgani yoki Najotiy o‘ziga e’tibor qilishini so‘ragani uchunmi, Isoni saroyga chaqirtiradi. 17 tanga maosh bilan devonga kotib qilib tayinlangan Iso Najotiy o‘z minnatdorchiligini izhor qilib sulton Mehmed 2 ga bag‘ishlab uchta, ulug‘ vazir Mahmud Poshoga bitta qasida yozadi.
Taxtga Boyazid 2 o‘tirgach Iso Najotiy Karamon viloyatiga, shahzoda Abdulloh huzuriga jo‘naydi. 1483 yil shahzodaning vafotidan so‘ng yana Istanbulga qaytadi. Iso Najotiy shahzoda Abdulloh vafoti munosabati bilan marsiya yozib sultonga taqdim qiladi. Boyazid II ning zafarli yurishlari haqida qasidalar bitsa-da, sulton Boyazid II va uning vazirlari iltifotiga sazovor bo‘lolmaydi. Bir necha yillar shoir moddiy muhtojlikda yashaydi. Saroyda yashaganligida Iso Najotiy qozi askar Muyadzoda Abdurahmon Chalabiy bilan do‘stlashgan edi. M.A. Chalabiy Iso Najotiyga og‘ir kunlarida hamdard bo‘ladi. Muyadzoda Chalabiy vositachiligida Iso Najotiy shahzoda Mahmudning yaqin kishilari safidan o‘rin oladi. 1504 yilda shahzoda bilan Manisaga jo‘naydi. Shahzoda Mahmudning farmonbardori bo‘lib turgan shoir, 1508 yil Mahmud vafotidan so‘ng Istanbulga qaytadi. Iso Najotiy Manisadalik davrida devon tuzgan. Ko‘plab g‘azallar va qasidalari bilan mashhur bo‘lgan Najotiy davrining zabardast shoirlari Ravoniy, Mashhiy, Farruxiylar bilan do‘st bo‘lgan. Shavqiy, Suniy, Mehri Xotun va boshqa o‘sha davrda yashagan ko‘pgina shoirlar Iso Najotiyni o‘ziga ustoz bilganlar. Shahzoda Mahmudning vafotidan qattiq ta’sirlangan Iso Najotiy shahzoda o‘limi munosabati bilan marsiya yozadi va o‘zi ham saroy ishlaridan is’tefo beradi. Qolgan umrini do‘stlari, shogirdlari davrasida ijodiy ish bilan mashg‘ul bo‘lib o‘tkazadi. Iso Najotiy vafot qilgach, uni Vafo maydonidagi Shayx Vafo maqbarasi yoniga dafn etadilar.
Shoir vafoti munosabati bilan zamondosh shoirlar tarix yozganlar. Ayniqsa, Sahiy yozgan tarix mashhur.
Naqli Najoti olamga tarix bo‘lmog‘in
Tarixini dedi Sahiy, ketdi Najotiy hey!
Iso Najotiyning bir o‘g‘il va bir qizi bo‘lib, ularning hayoti haqida ma’lumotlar kam.
Iso Najotiyning devoni bizgacha yetib kelgan. Shayxiyning ma’lumot berishicha shoirning “Gulu Sabo” va “Mehru Moh” nomli asarlari bo‘lganini aytib, baytlar keltirsa, Latifiy “bu haqda hech qanday ma’lumot yo‘q” deb bu da’voni rad etadi. Najotiy Manisadagi davrida shahzoda Mahmudning talabi bilan G‘azzoliyning “Kimyoi saodat”, Avfiyning “Jome’ul hikoyat” asarlarini tarjima qilganligi hamda “Layli va Majnun” masnaviysini yozganligi haqida Oshiq Chalabiy ma’lumot bergan. Oshiq Chalabiyning aytishicha, “Kimyoi saodat”ni shoir o‘z qo‘li bilan ko‘chirgan nusxasi shahzoda Mahmudning qizlarida bo‘lgan. Biroq hozircha bu faktlar o‘z tasdig‘ini topgani yo‘q.
O‘rta asrlar turk she’riyatiga fors tilidagi adabiyotning ta’siri katta bo‘lgan. Iso Najotiy ijodida ham bu holatni sezishimiz mumkin. Ammo, Najotiy xalq og‘zaki ijodidagi iboralaridan ustalik bilan foydalangan va g‘azallarida mahalliy kolorit, milliy ruh kuchli bo‘lishiga intilgan. Najotiy asarlari latifligi, go‘zal tasbehlarga boyligi, tabiat tasvirini nozik, jozibali berishi bilan zamondosh shoirlar ijodidan ajralib turadi. Uning go‘zal xayoliy olamga chorlovchi she’rlari ifoda shakli, ta’sirchanligi, fikr injaligi bilan kitobxonni o‘ziga rom qiladi. Shoir g‘azallaridan ikki baytni keltiramiz:
Bu jafodanki qadah og‘zing o‘par yuz o‘rgulib.
Nori rashk ichra kabob o‘ldi jigar yuz o‘rgulib.
Na ravodir buncha men qomatimi halqa qilay,
Inja belingni o‘rab olmish kamar yuz o‘rgulib.
Buningdek nafis va juda o‘xshatib aytilgan badiiy san’atlarni shoir g‘azallarida istagancha topish mumkin.
Oshiq Chalabiy, Kinalizoda Hasan, Latifiylar tazkiralarida Iso Najotiyni ko‘klarga ko‘tarib maqtaydilar. Uni o‘ziga xos buyuk shoir deb ulug‘laydilar.
Latifiy Qur’on o‘zidan avval tushirilgan kitoblarni qanchalik to‘ldirgan bo‘lsa, Najotiy ham turk nazmini shunchalik mukammallashtirganligini aytadi. Amaselik Rafiqiy mashhur turk shoirlari haqida fikr yuritar ekan, masnaviyda Yu.S. Shayxiy, qasidada Ahmad Posho, shaharangiz yozishda Masihiy, g‘azalda Iso Najotiy yagonaligini ta’kidlaydi.
Najotiy turk shoirlaridan birinchi bo‘lib she’riyatga zarbulmasal usulini qo‘llaganligini ayniqsa ahamiyatlidir. Bu narsa she’riyat tilini xalq tiliga yaqinlashtirishda muhim omildir.
Iso Najotiy hayotligidayoq ko‘plab zamondosh shoirlar uning g‘azallariga naziralar bag‘ishlaganlar, ijodiga ergashganlar. Mehri Xotun ana shunday naziralar bag‘ishlab shoirga yuborgani va Najotiydan so‘ng yashagan turk shoirlari ham uning g‘azallarini yoddan o‘qir, g‘azallariga nazira, tahmislar bog‘lardilar. Valihiy, Subhiy, Vasfiy, Soqiy, Zoriylar yozgan naziralar bunga misoldir.
Iso Najotiy ijodi o‘rta asrlar turk she’riyatining eng xarakterli xususiyatlarini o‘ziga jamlagan deyish mumkin. Najotiy so‘z ruhini kashf qila oladigan, sehrlovchi misralarni tuzgan shoir sifatida turk mumtoz adabiyotining yirik vakillaridan bo‘lib qoldi.
ISO NAJOTIY G‘AZALLARIDAN
Har kun ul ruxsori gulzori jinonni ko‘zlaram,
Har kecha ul zulfi umri jovidonni ko‘zlaram.
Zulfi ruxsoring firoqila yiroqlardan turib,
Kecha otash shu’lasin, kunduz duxonni ko‘zlaram.
Husnina insu malak hayronu men devonavor,
Goh zaminga boqaram, goh osumonni ko‘zlaram.
Xalqa yanglig‘ ko‘zlarim eshikda qoldi do‘stim,
Fathi bob bo‘lg‘ay debon ul ositonni ko‘zlaram.
Necha sundi charx chinni kosa birla nukli g‘am,
Davr qo‘lindan menki jomi shodumonni ko‘zlaram.
Rohatu qahriga dahrin bosh egib yolvormam,
Men Najotiy, himmati shohi jahonni ko‘zlaram.
* * *
Xattingda kim ul zulfi parishon yozilibdur,
Go‘yo g‘ubor ustina rayhon yozilibdur.
Ul ho‘qqayi marjon uzarinda xatti mushking,
“Dilxastalarning dardina darmon” yozilibdur.
Diltangu parishon edi, vasfingni eshitgach,
Gullar ochilib, g‘unchayi xandon yozilibdur.
Naqsh bo‘ldi xating dilda-yozuqdur o‘tda yoqma,
Shul sahfagakim oyati Qur’on yozilibdur.
Ey husn debon oshiq bo‘lgan ko‘z ila qoshga,
Bu sheva kalisoda farovon yozilibdur.
Gul daftarin yig‘sin, ki orazi do‘st yuzindan,
Ash’ori Najotiy ila devon yozilibdur.
Adxambek Alimbekovning «Turk adabiyoti tarixi» (ToshDShI nashriyoti. 2005) o‘quv qo‘llanmasidan olindi.