Ruxsatlarni tushunish yoki Understand Permissions

Kompyuter tizimlaridagi ruxsatlar foydalanuvchilar yoki jarayonlarning fayllar, kataloglar va resurslarga kirish va ularda bajarishi mumkin bo‘lgan amallar darajasini belgilaydi. Odatda, bu quyidagi imtiyozlarni o‘z ichiga oladi: o‘qish (read) — mazmunni ko‘rish imkoniyati, yozish (write) — o‘zgartirish imkoniyati, va ishga tushirish (execute) — dasturlar yoki skriptlarni bajarish imkoniyati.

Ruxsatlar tizim xavfsizligi, ma'lumotlarni himoya qilish va foydalanuvchilarni boshqarishda asosiy rol o‘ynaydi, kimga qaysi resurslarga kirish, o‘zgartirish yoki bajarish imkoniyati borligini nazorat qiladi.

Unix-ga o‘xshash tizimlarda ruxsatlar odatda rwx (o‘qish, yozish, ishga tushirish) shaklida ifodalanadi va ular fayl egasi (owner), guruh (group), va boshqalar (others) uchun belgilanadi. Windows tizimlarida esa aniqroq boshqaruv uchun Access Control Lists (ACLs) ishlatiladi.

Ruxsatlarni to‘g‘ri boshqarish tizim yaxlitligini saqlash, ruxsatsiz kirishlarning oldini olish, va xavfsizlik siyosati hamda tartib-qoidalarga rioya qilish uchun muhim ahamiyatga ega.

Linux tizimlarida fayllar va kataloglarga kirishni boshqarish uchun ruxsatlar tizimi qo‘llaniladi. Ushbu ruxsatlar foydalanuvchilar yoki guruhlarga fayllarda qanday amallarni bajarish mumkinligini aniqlashga imkon beradi. Linux tizimida fayl ruxsatlari egasi (owner), guruh (group) va boshqalar (others) uchun uch xil imtiyozga ega bo‘lishi mumkin:

• Read (o‘qish): Fayl yoki katalog mazmunini ko‘rish imkoniyati.
• Write (yozish): Faylni tahrirlash yoki katalogga yangi fayllarni qo‘shish imkoniyati.
• Execute (ishga tushirish): Faylni dastur sifatida ishga tushirish yoki katalogni kirish uchun foydalanish imkoniyati.

Linux ruxsatlarining tuzilishi

Linuxda fayl yoki katalog ruxsatlari odatda ls -l buyrug‘i yordamida ko‘riladi. Masalan:

diffCopy code-rwxr-xr--

Bu tuzilma quyidagicha tushuniladi:

1. Birinchi belgilar (1-chi o‘rin): Fayl turi
• - : Oddiy fayl.
• d : Katalog.
• l : Simvolik bog‘lanma (link).
2. Keyingi to‘qqizta belgi (2-10): Ruxsatlar
• Ular uchta guruhga bo‘lingan:
• Egasi (owner): Fayl egasining ruxsatlari (birinchi uchlik).
• Guruh (group): Guruhga tegishli foydalanuvchilarning ruxsatlari (ikkinchi uchlik).
• Boshqalar (others): Qolgan barcha foydalanuvchilar uchun ruxsatlar (uchinchi uchlik).
• Misol: rwxr-xr--
• rwx: Egasi faylni o‘qishi, yozishi va ishga tushirishi mumkin.
• r-x: Guruh faylni o‘qishi va ishga tushirishi mumkin, lekin yozolmaydi.
• r--: Boshqalar faqat faylni o‘qishi mumkin, lekin yozolmaydi yoki ishga tushira olmaydi.

Fayl ruxsatlarini o‘zgartirish

Linuxda fayl va katalog ruxsatlarini o‘zgartirish uchun chmod buyrug‘i ishlatiladi. Ruxsatlar harflar yoki raqamli qiymatlar yordamida belgilanadi.

chmod yordamida ruxsatlarni harf bilan belgilash

• Sintaksis:cssCopy codechmod [who][operation][permissions] fayl_nomi Misol:bashCopy codechmod u+x fayl.sh Bu buyruq fayl egasiga ishga tushirish ruxsatini qo‘shadi.
• who: u (owner), g (group), o (others), a (all).
• operation: + (qo‘shish), - (o‘chirish), = (aniq belgilash).
• permissions: r (read), w (write), x (execute).

chmod yordamida raqamli qiymatlar bilan belgilash

Raqamli qiymatlarda har bir ruxsat quyidagicha hisoblanadi:

• 4: Read (o‘qish).
• 2: Write (yozish).
• 1: Execute (ishga tushirish).

Ruxsatlar yig‘indisi har bir guruh uchun belgilanadi. Masalan:

• 7 (rwx): O‘qish, yozish, ishga tushirish.
• 6 (rw-): O‘qish va yozish.
• 5 (r-x): O‘qish va ishga tushirish.
• 4 (r--): Faqat o‘qish.

Misol:

bashCopy codechmod 755 fayl.sh

Bu buyruq quyidagilarni belgilaydi:

• Egasi: rwx (to‘liq ruxsat).
• Guruh: r-x (o‘qish va ishga tushirish).
• Boshqalar: r-x (o‘qish va ishga tushirish).

Fayl egaligini o‘zgartirish

Faylning egasi yoki guruhini o‘zgartirish uchun chown va chgrp buyrug‘i ishlatiladi.

Egani o‘zgartirish: chown

bashCopy codechown yangi_egasi fayl_nomi

Misol:

bashCopy codechown user1 fayl.sh

Guruhni o‘zgartirish: chgrp

bashCopy codechgrp yangi_guruh fayl_nomi

Misol:

bashCopy codechgrp developers fayl.sh

Misol

Fayl egasi ali, guruh devs, va fayl nomi project.txt deb hisoblaylik. Quyidagi ruxsatlar mavjud:

diffCopy code-rw-r----- 1 ali devs 2048 Nov 30 12:00 project.txt

• ali faylni o‘qishi va yozishi mumkin.
• devs guruhi faqat o‘qishi mumkin.
• Boshqalar bu faylga kira olmaydi.

Agar ruxsatlarni rw-rw---- qilib o‘zgartirmoqchi bo‘lsak:

bashCopy codechmod 660 project.txt

Xulosa

Linux fayl ruxsatlari tizim xavfsizligi va ma'lumotlar himoyasini ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi. Fayllar va kataloglarga kirishni to‘g‘ri boshqarish tizimni himoya qilish, ruxsatsiz kirishning oldini olish va samarali boshqaruvni ta'minlash uchun zarurdir.