🇦🇲 Բաշ-Ապարանի և Կարաքիլիսայի ճակատամարտերը։ Հայաստանի Առաջին Հանրապետություն
Առաջին Հայաստանի Հանրապետություն
1918 թվականի մայիսին մինչև 13,000 զինվոր ունեցող թուրքական զորքերը սկսեցին հարձակում Երվանի վրա՝ երեք ուղղություններով։ Հայկական ղեկավարությունը, որը ձևավորել էր շուրջ 10,000 զինվորից բաղկացած երեք դիվիզիաներ Ազգային խորհրդի միջոցով, հավաքագրեց կամավորների և նախկին Ռուսական բանակի սպայակազմ՝ սպառնացող վտանգը դիմագրավելու համար։
1918 թվականի մայիսի 21-ին Օսմանյան բանակի 11-րդ Կովկասյան դիվիզիայի 3-րդ գնդի ստորաբաժանումները սկսեցին առաջխաղացում Համամլուի շրջանից դեպի Երևան։ Ճակատի հրամանատար Էսադ փաշան նպատակ ուներ ճեղքել հայկական պաշտպանությունը և գրավել նոր հանրապետության մայրաքաղաքը։
Հայկական ուժերը, որոնք ամրացել էին Բաշ Ապարանի կիրճում՝ մոտ երեք ժամ հեռավորության վրա Երևանից, գեներալ Մովսես Սիլիկյանի հրամանատարությամբ դիմակայեցին թվաքանակով գերազանցող հակառակորդին։ Մոտ 1,000 հայ հրաձիգ երեք օր շարունակ ծանր մարտեր մղեցին։ Մայիսի 25-ին հայերը անցան հակահարձակման, և մայիսի 29-ին թուրքական զորքերը հետ շպրտվեցին Համամլու՝ ապահովելով ժամանակավոր կայունացում արցախյան ուղղությամբ։
Բաշ Ապարանի հաղթանակը՝ Սարդարապատի և Կարաքիլիսայի հաջողությունների հետ միասին, կանգնեցրեց Օսմանյան կայսրության 3-րդ բանակի առաջխաղացումը դեպի Արևելյան Հայաստան։ Այս հաղթանակները հնարավորություն տվեցին 1918 թվականի մայիսի 28-ին հռչակել առաջին Դեմոկրատական Հայաստանի Հանրապետության անկախությունը։
Կարաքիլիսայի ճակատամարտ
Նախադրյալներ
Բաշ Ապարանի հաջողությունից մի քանի օր անց Օսմանյան 5-րդ և 36-րդ դիվիզիաները՝ մինչև 10,000 զինվորով, հարձակվեցին Կարաքիլիսայի (այժմ՝ Վանաձոր) շրջակայքում գտնվող հայկական դիրքերի վրա։ Պաշտպանությունը կազմակերպել էին գեներալ Թովմաս Նազարբեկյանը և գնդապետ Գարեգին Նժդեհը՝ ունենալով մոտ 6,000 զինվոր, 70 հրետանի և 20 գնդացիր։
1918 թվականի մայիսի 25-ից 28-ը հայկական զորքերը կարողացան հետ մղել թշնամու մի քանի հարձակում՝ մեծ կորուստների գնով, սակայն պահեցին քաղաքը և նրա շրջակայքը։ Չնայած նրան, որ թուրքերը ի վերջո գրավեցին Կարաքիլիսը և կոտորած իրականացրին խաղաղ բնակչության շրջանում (մոտ 4,000 մարդ), նրանք կորցրին մարտունակությունը և չկարողացան շարունակել առաջխաղացումը դեպի հարավ։
Թեև Կարաքիլիսը ձևականորեն ընկավ, սակայն հայ զինվորների և կամավորների տոկունությունը լուրջ վնաս հասցրեց օսմանյան զորքերին։ Ճակատամարտը՝ ինչպես Սարդարապատում և Բաշ Ապարանում, դարձավ ռազմավարական հաղթանակ՝ նորաստեղծ հայկական հանրապետության պաշտպանունակության հիմք հանդիսանալով։
- Դրաստամատ Կանայան (Դրո) — Հայ ազգային խորհրդի ռազմական հանձնակատար, ղեկավարել է Բաշ Ապարանի ռազմական գործողությունները։
- Մովսես Սիլիկյան — հայկական զորքերի հրամանատար, Բաշ Ապարանի կիրճի պաշտպանության կազմակերպիչ։
- Թովմաս Նազարբեկյան — Կարաքիլիսայի ճակատամարտի ժամանակ հայկական ուժերի գերագույն հրամանատար։
- Գարեգին Նժդեհ — Կարաքիլիսայում կամավորական ջոկատների և բնակչության զորահավաքի համակարգող։