🇦🇲 Ղարաբաղի խորհուրդը հայտարարեց անկախություն։ Հայաստանի Առաջին Հանրապետություն
Առաջին Հայաստանի Հանրապետություն
1918 թվականի առաջին կիսամյակը Լեռնային Ղարաբաղի համար համեմատական խաղաղության ժամանակաշրջան էր, չնայած այն բանին, որ Անդրկովկասի բազմաթիվ այլ շրջաններում արդեն բռնկվել էր միջէթնիկ պատերազմ։ Այս ընթացքում Ղարաբաղի հայերն ու ադրբեջանցիները ապրում էին մի տեսակ հրադադարի պայմաններում՝ պահպանելով կայունությունը տարածաշրջանում, չնայած Կովկասի այլ հատվածներում տեղի ունեցող լուրջ քաղաքական և սոցիալական ցնցումներին։
Ղարաբաղը, որն ըստ ձևի գտնվում էր Անդրկովկասյան կոմիսարիատի և սեյմի վերահսկողության ներքո, փաստորեն անկախ էր և ղեկավարվում էր երկուազգ բազմակուսակցական խորհրդի կողմից։ Այս պայմաններում Ղարաբաղը տարբերվում էր այն տարածքներից, որտեղ հայ-ադրբեջանական լարվածությունը արդեն վերածվել էր զանգվածային բախումների։ Տեղական ղեկավարությունը ձգտում էր պահպանել հավասարակշռությունը և ապահովել երկու ժողովուրդների խաղաղ համակեցությունը, ինչը հնարավորություն տվեց Ղարաբաղին խուսափել խոշոր ռազմական բախումներից 1918 թվականի սկզբին։
Արտաքին ուժերի միջամտությունը՝ թուրքերը և ադրբեջանցիները
Սակայն տարածաշրջանում այդ փխրուն հավասարակշռությունը խախտվեց թուրքական զորքերի ժամանումով, որոնք ձգտում էին աջակցել Ադրբեջանին՝ վերահսկողություն հաստատելու Ղարաբաղի և Զանգեզուրի նկատմամբ։ 1918 թվականի օգոստոսի սկզբին Ղարաբաղի հայերը, հավաքվելով Ա Համաժողովին, ձևավորեցին Ղարաբաղի Ժողովրդական կառավարությունը։ Այս կառավարությունը մերժեց թուրքական զորքերի հրամանատար Նուրի փաշայի պահանջները՝ ճանաչել Ադրբեջանի իշխանությունը և թույլ տալ թուրքական զորքերի մուտքը Շուշի։ Ավելին, սեպտեմբերի 20-24-ը տեղի ունեցած Ղարաբաղի Հայերի Բ Համաժողովում կրկին հայտարարվեց տարածաշրջանում ստատուս-քվոն պահպանելու պատրաստակամության մասին՝ մինչ Անդրկովկասյան հանրապետությունների և Կենտրոնական պետությունների միջև Կոստանդնուպոլսում նախատեսվող կոնֆերանսը։
Միևնույն ժամանակ, Բաքվի գրավումից հետո, Նուրի փաշան կարողացավ կենտրոնանալ Շուշիի գրավման վրա։ Դրա համար Ղարաբաղ ուղարկվեցին թուրք-ադրբեջանական զորքեր՝ Ջավիդ բեյի հրամանատարությամբ։ Ադրբեջանի բանակը և մուսուլմանական աշխարհազորը, երկու շաբաթ տևած մարտերից հետո, գրավեցին Կարաքիշլագ գյուղը՝ խզելով Ղարաբաղի հայերի կապը Զանգեզուրի հետ։ Հաշվի առնելով Բաքվի հայերի դրությունը և Իսլամական բանակի 5 հազարանոց զորքի Ասկերանի լեռնանցքով անցնելու սպառնալիքը՝ 1918 թվականի հոկտեմբերի 1-5-ը կայացած Ղարաբաղի Հայերի Գ Համաժողովը հարկադրված եղավ ենթարկվել Նուրի փաշայի պահանջներին։
1918 թվականի հոկտեմբերի 8-ին Ջավիդ բեյի և Իսմայիլ խան Զիյաթխանովի ղեկավարած թուրք-ադրբեջանական զորքերը մտան Շուշի։ Սակայն Ղարաբաղի գյուղական շրջաններում, որտեղ հայերը շարունակում էին դիմադրությունը, Ադրբեջանի և թուրքերի իշխանությունը երբեք չհաստատվեց։ Այդ վայրերում, որտեղ հայկական համայնքը ավելի կազմակերպված էր, գործում էին պարտիզանական ջոկատներ՝ հայտնի առաջնորդների, ինչպիսիք էին Անդրանիկը, գլխավորությամբ։
Հոկտեմբերի վերջում, ադրբեջանցիների հետ համաձայնության գալու փորձերի ձախողումից հետո, Անդրանիկը որոշեց օգնության հասնել Ղարաբաղին։ Նրա զորքերը բախվեցին Սուլթան բեկ Սուլթանովի մուսուլմանական աշխարհազորի հետ, սակայն որոշ հաջողություններից հետո կանգնեցվեցին գեներալ Թոմսոնի հրամանով, ինչը դարձավ Զանգեզուրում ընթացող ավելի լայն հակամարտության մի մաս։
Նոր փուլ՝ հայկական վարչակազմը Ղարաբաղում
1918 թվականի նոյեմբերին թուրքերի հեռանալուց հետո Ղարաբաղում ձևավորվեց ժամանակավոր հայկական վարչակազմ։ Այն բաղկացած էր խորհրդից, որի կազմում էին Շուշիի քաղաքապետը և յուրաքանչյուր Ղարաբաղյան գավառից՝ Խաչենից, Վարանդայից, Ջրաբերդից և Դիզակից մեկ ներկայացուցիչ։ Այս քայլը կարևոր դեր խաղաց տարածաշրջանում հայկական իշխանության ամրապնդման գործում, սակայն բարդ քաղաքական իրավիճակը և արտաքին ուժերի մշտական ճնշումը շարունակում էին որոշիչ լինել Ղարաբաղի ապագայի համար։