🇦🇲 Զանգեզուրի պաշտպանությունը թուրքական ուժերից։ Հայաստանի Առաջին Հանրապետություն
Առաջին Հայաստանի Հանրապետություն
1918 թվականի ամռանը հակամարտությունները վերածվեցին զինված բախումների։ Հուլիսին գեներալ Անդրանիկը հայկական կամավորական ջոկատով և Օսմանյան կայսրությունից վտարված հազարավոր փախստականներով ժամանեց տարածաշրջան։ Նրա գալուստը ուղեկցվեց մահմեդական գյուղերի դեմ ուժային գործողություններով, ինչը բողոքի ալիք բարձրացրեց թուրք գեներալ Խալիլ փաշայի կողմից և գրավեց միջազգային ուշադրություն։
Ընդհանուր ուժերի միջամտությունը
1918 թվականի աշնանը, Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո, բրիտանացի և ֆրանսիացի սպաները պահանջեցին, որ Անդրանիկը դադարեցնի իր առաջխաղացումը։ Բրիտանական օկուպացիայի սկսվելուց հետո դաշնակից հրամանատարությունը փորձեց պահպանել տարածաշրջանում փխրուն հավասարակշռությունը։ Սակայն Խոսրով բեկ Սուլթանովի նշանակումը Լեռնային Ղարաբաղի և Զանգեզուրի գեներալ-նահանգապետ՝ բրիտանացիների աջակցությամբ, դժգոհություն առաջացրեց հայերի շրջանում և սրեց իրավիճակը։
Հայկական ուժերը շարունակում էին վերահսկել Զանգեզուրի մեծ մասը, մինչդեռ ադրբեջանական կառավարությունը ձգտում էր հաստատել իր իշխանությունը։ Բրիտանացիների փորձերը՝ հայերին համոզելու ընդունել Բաքվի իշխանությունը, ձախողվեցին։ 1919 թվականի գարնանը բրիտանացի գեներալ Քորին փաստացիորեն հաստատեց ստատուս քվոն՝ Լեռնային Ղարաբաղը ճանաչվեց Ադրբեջանի վերահսկողության տակ, իսկ Զանգեզուրը մնաց տեղական հայկական խորհրդի վերահսկողության ներքո։
Էթնիկ զտումներ և բռնության սրում
1919 թվականի ապրիլից սկսած՝ հայերի և մահմեդականների միջև սկսվեցին լայնածավալ բախումներ։ Հայկական ուժերը դուրս էին մղում մահմեդական բնակչությանը կենտրոնական շրջաններից՝ դեպի Իրան և հարթավայրեր։ Ադրբեջանը մեղադրեց հայերին էթնիկ զտումների մեջ՝ նշելով, որ մահմեդական քոչվորների ավանդական արոտավայրերի ճանապարհները արգելափակվել են։ Ի պատասխան հայկական ագրեսիայի՝ 1919 թվականի հոկտեմբերին Ադրբեջանի բանակը սկսեց Զանգեզուրի արշավը, որը, չնայած կանոնավոր և ցեղային զորքերի մոբիլիզացմանը, ավարտվեց անհաջողությամբ։
Կարգավորման փորձեր և նոր բախումներ
1919 թվականի նոյեմբերի 23-ին Թիֆլիսում, Մեծ Բրիտանիայի և ԱՄՆ-ի ներկայացուցիչների միջնորդությամբ, ստորագրվեց խաղաղության պայմանագիր Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև։ Սակայն խաղաղությունը երկար չտևեց։ Դեկտեմբերին Գարեգին Նժդեհի գլխավորած հայկական ուժերը սկսեցին գործողություն՝ տարածաշրջանը մահմեդական բնակչության մնացորդներից «մաքրելու» նպատակով։ Թուրքական աղբյուրների համաձայն՝ մի շարք գյուղերում գրեթե բոլոր բնակիչները կամ սպանվել էին, կամ վտարվել։
Միջազգային հանրության արձագանքը
Դաշնակից ներկայացուցիչները մտահոգություն էին հայտնում և պահանջում Երևանից դադարեցնել ռազմական գործողությունները։ Թեև հայկական կառավարությունը հերքում էր կանոնավոր զորքերի ներգրավվածությունը, փաստացիորեն այն զորամիավորումներ էր ուղարկում տարածաշրջան՝ գեներալ Դրոյի հրամանատարությամբ։ Սա վկայում էր Հայաստանի պատրաստակամության մասին՝ ընդլայնելու վերահսկողությունը ողջ Զանգեզուրի և Լեռնային Ղարաբաղի նկատմամբ։