GORMONLARNING INSON PSIXOLOGIYASIGA TAʼSIRI
Inson tanasidagi gormonlar fiziologik jarayonlarni tartibga solishda muhim rol oʻynaydi. Biroq, ularning taʼsiri faqat jismoniy jihatlarga emas, balki psixologik holat va xulq-atvorga ham kuchli taʼsir koʻrsatadi. Ushbu maqolada gormonlarning inson psixologiyasiga qanday taʼsir qilishi haqida maʼlumotlar keltiriladi.
Kortizol — bu stressga javoban ishlab chiqariladigan gormon boʻlib, u "kurash yoki qochish" reaktsiyasini ragʻbatlantiradi. Yuqori darajadagi kortizol psixologik salomatlikka salbiy taʼsir koʻrsatishi mumkin, chunki u quyidagi holatlarni keltirib chiqarishi mumkin:
- Anksiyeta va depressiya: Tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, uzluksiz yuqori darajadagi kortizol anksiyeta va depressiyaga olib kelishi mumkin. Masalan, stressli voqealardan keyin uzoq muddatli kortizol oʻsishi depressiya simptomlarini kuchaytiradi.
- Kognitiv funksiya: Uzluksiz stress va yuqori kortizol darajasi xotira va oʻrganish qobiliyatiga salbiy taʼsir koʻrsatadi. Bu holat hatto demensiya va Altsgeymer kasalligi rivojlanishiga ham olib kelishi mumkin.
Serotonin miyaning turli funksiyalarini tartibga soluvchi asosiy neyrotransmitterlardan biridir. U quyidagi psixologik holatlarga taʼsir qiladi:
- Psixologik holat: Serotonin darajasi past boʻlganida, odamlar depressiya va anksiyeta kabi psixologik muammolarni boshdan kechirishlari mumkin. Selektiv serotonin qayta qabul qiluvchi ingibitorlar (SSRIs) kabi antidepressantlar serotonin darajasini oshirib, Psixologik holatni yaxshilashda yordam beradi.
- Uyqu va oziqlanish: Serotonin uyqu va ovqatlanish tartibini ham tartibga soladi. Serotonin yetishmovchiligi uyqu buzilishlari va ishtaha oʻzgarishlariga olib kelishi mumkin .
3. Dopamin: Motivatsiya va mukofot gormoni
Dopamin miyaning mukofot tizimining muhim qismidir. U quyidagi xulq-atvor va psixologik holatlarga taʼsir qiladi:
- Motivatsiya va mukofot: Dopamin darajasi koʻtarilganda, odamlar oʻzlarini yanada motivatsiyalangan va mamnun his qilishadi. Tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, dopamin darajasi past boʻlganida motivatsiya va zavq olish qobiliyati kamayadi, bu esa depressiya va anhedoniya (zavq olish qobiliyatining yoʻqolishi) holatlarini keltirib chiqarishi mumkin .
- Oʻrganish va yodlash: Dopamin oʻrganish va yodlash jarayonlarida ham muhim rol oʻynaydi. Yuqori dopamin darajalari yangi maʼlumotlarni qabul qilish va yodlashni osonlashtiradi .
4. Oksitotsin: Muhabbat va ijtimoiy aloqalar gormoni
Oksitotsin ijtimoiy bogʻlanish va hissiy yaqinlikda muhim rol oʻynaydi. Bu gormon quyidagi jihatlarga taʼsir qiladi:
- Ijtimoiy aloqalar: Oksitotsin darajasi koʻtarilganda, odamlar yanada yaqin va ishonchli ijtimoiy aloqalarni oʻrnatishadi. Oksitotsin ijtimoiy qoʻllab-quvvatlash va mehr-muhabbat hislarini oshiradi .
- Stressni yengish: Oksitotsin stressni kamaytirishga yordam beradi. Masalan, ijtimoiy qoʻllab-quvvatlash va jismoniy kontakt (quchoqlash, ushlab turish) oksitotsin ishlab chiqarishni oshirib, stressni kamaytirishi mumkin .
5. Adrenalin va noradrenalin: Favqulodda holatlar gormonlari
Adrenalin (epinefrin) va noradrenalin (norepinefrin) stressli yoki favqulodda vaziyatlarda ishlab chiqariladi va organizmni tezkor javob berishga tayyorlaydi. Bu gormonlar quyidagi psixologik va fiziologik holatlarga taʼsir qiladi:
- Stress va anksiyeta: Adrenalin va noradrenalin stressli vaziyatlarda yurak urishini tezlashtiradi, qon bosimini oshiradi va energiya zaxiralarini safarbar qiladi. Bu jarayon "kurash yoki qochish" reaksiyasini ragʻbatlantiradi va insonning stressga qarshi kurashish qobiliyatini oshiradi. Biroq, uzoq muddatli yuqori darajadagi bu gormonlar anksiyeta va asabiylashishga olib kelishi mumkin .
- Diqqat va konsentratsiya: Noradrenalin diqqat va konsentratsiyani yaxshilashda muhim rol oʻynaydi. Uning yetishmovchiligi diqqatni jamlash qobiliyatini pasaytiradi va ADD/ADHD kabi muammolar bilan bogʻliq boʻlishi mumkin .
Melatonin pineal bezidan ajralib chiqadi va uyqu-siyoh ritmini tartibga soladi. Bu gormon quyidagi holatlarga taʼsir qiladi:
- Uyqu sifati: Melatonin darajasi kechqurun koʻtarilib, uyquga ketishni osonlashtiradi. Tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, melatonin qoʻshimchalari uyqu buzilishlarini davolashda yordam beradi, ayniqsa jet lag yoki tungi smenali ishchilar uchun foydali .
- Psixologik holat: Melatoninning uyqu bilan bogʻliqligi sababli, uyqu yetishmovchiligi Psixologik holatga salbiy taʼsir koʻrsatadi. Uyquning yetishmasligi depressiya va anksiyeta xavfini oshiradi .
7. Endorfinlar: Tabiiy ogʻriq qoldiruvchi va baxt gormonlari
Endorfinlar — bu tananing tabiiy ogʻriq qoldiruvchi moddasi boʻlib, ular quvonch va baxt hissini oshiradi. Ular quyidagi holatlarga taʼsir qiladi:
- Ogʻriqni boshqarish: Endorfinlar ogʻriqni kamaytiradi va ogʻriqqa chidamlilikni oshiradi. Jismoniy mashqlar, masalan, yugurish yoki intensiv sport bilan shugʻullanish endorfin ishlab chiqarishni ragʻbatlantiradi va "yuguruvchi hissi" deb ataladigan holatni keltirib chiqaradi .
- Psixologik holat va stress: Endorfinlar Psixologik holatni yaxshilash va stressni kamaytirishda yordam beradi. Ular antidepressant sifatida harakat qiladi va quvonch hissini oshiradi .
8. Testosteron va estrogen: Jinsiy gormonlar
Testosteron va estrogen jinsiy rivojlanish va reproduktiv funksiyalarni tartibga soladi, lekin ular psixologik holatga ham taʼsir qiladi:
- Testosteron: Ushbu gormon erkaklarda yuqori darajada boʻlib, agressivlik va raqobatchilik kabi xulq-atvorga taʼsir qiladi. Shuningdek, testosteron oʻz-oʻzini ishonch va motivatsiyani oshiradi .
- Estrogen: Ushbu gormon ayollarda koʻp boʻlib, u Psixologik holat va hissiy barqarorlikka taʼsir qiladi. Estrogenning pasayishi, masalan, menopauza davrida, depressiya va kayfiyat oʻzgarishlariga olib kelishi mumkin .
9. Prolaktin: Sut ishlab chiqish gormoni
Prolaktin sut bezlarini ragʻbatlantiradi va laktatsiyani boshqaradi, lekin u psixologik holatga ham taʼsir qiladi:
- Stress va psixologik holat: Prolaktin darajasi stress paytida oshishi mumkin va bu holat uzoq muddat davom etadigan boʻlsa, Psixologik holatga salbiy taʼsir koʻrsatishi mumkin. Tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, yuqori darajadagi prolaktin depressiya va anksiyeta bilan bogʻliq boʻlishi mumkin .
Ghrelin oshqozon tomonidan ishlab chiqariladi va ochlik hissini boshqaradi. Bu gormon quyidagi holatlarga taʼsir qiladi:
- Ishtaha va ovqatlanish: Ghrelin darajasi oshganda, ishtaha kuchayadi va ovqatlanish istagi ortadi. Ghrelin darajasining pasayishi esa toʻqlik hissini oshiradi va ovqatlanishni kamaytiradi .
- Psixologik holat: Ghrelin psixologik holatga ham taʼsir qiladi. Tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, ghrelin darajasi yuqori boʻlganida, odamlar yanada anksiyoz va stressli holatga tushishi mumkin .
Leptin yogʻ hujayralari tomonidan ishlab chiqariladi va toʻqlik hissini boshqaradi. U quyidagi holatlarga taʼsir qiladi:
- Energiya balansi: Leptin tanadagi yogʻ zaxiralarini nazorat qiladi va energiya balansini saqlashga yordam beradi. Leptin darajasi yuqori boʻlsa, ishtaha kamayadi va toʻqlik hissi kuchayadi .
- Psixologik holat: Leptin darajasi past boʻlsa, odamlar koʻproq ochlik his qiladi va bu ularning Psixologik holatiga salbiy taʼsir qilishi mumkin. Baʼzi tadqiqotlar leptin yetishmovchiligi depressiya bilan bogʻliq boʻlishi mumkinligini koʻrsatadi .
12. Insulin: Qon shakarini boshqaruvchi gormon
Insulin oshqozon osti bezi tomonidan ishlab chiqariladi va qon shakarini tartibga soladi. Bu gormon quyidagi holatlarga taʼsir qiladi:
- Qon shakarini boshqarish: Insulin qondagi glyukoza darajasini nazorat qiladi va uni hujayralarga energiya sifatida foydalanish uchun olib boradi. Diabet kabi holatlar insulinning yetishmovchiligi yoki qarshiligi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin .
- Kognitiv funksiya va psixologik holat: Insulin miyaning kognitiv funksiyalari va Psixologik holatiga ham taʼsir qiladi. Insulin qarshiligi xotira va oʻrganish qobiliyatini kamaytirishi mumkin, bu esa Altsgeymer kasalligi xavfini oshiradi .
13. Progesteron: Reproduktiv gormon
Progesteron ayollar tomonidan ishlab chiqariladi va hayz davri va homiladorlikni boshqaradi. Bu gormon quyidagi holatlarga taʼsir qiladi:
- Psixologik holat: Progesteron darajasi hayz davrining turli bosqichlarida oʻzgaradi va bu kayfiyatga taʼsir qiladi. Progesteronning past darajalari PMS (pre-menstrual syndrome) simptomlarini kuchaytirishi va Psixologik holatni yomonlashtirishi mumkin .
- Uyqu: Progesteron uyquni tartibga solishga yordam beradi va uning yetishmovchiligi uyqu buzilishlariga olib kelishi mumkin .
14. Adiponektin: Yogʻ metabolizmi gormoni
Adiponektin yogʻ hujayralari tomonidan ishlab chiqariladi va metabolizmni boshqaradi. Bu gormon quyidagi holatlarga taʼsir qiladi:
- Yogʻ metabolizmi: Adiponektin yogʻlarni parchalash va energiya sifatida foydalanishni ragʻbatlantiradi. Uning yetishmovchiligi semizlik va metabolik sindrom bilan bogʻliq boʻlishi mumkin .
- Yalligʻlanishga qarshi taʼsir: Adiponektin yalligʻlanishga qarshi taʼsir koʻrsatadi va bu yalligʻlanish bilan bogʻliq kasalliklarning oldini olishda yordam beradi .
15. Aldosteron: Elektrolit balansini boshqaruvchi gormon
Aldosteron buyrak usti bezlari tomonidan ishlab chiqariladi va natriy va kaliy balansini tartibga soladi. Bu gormon quyidagi holatlarga taʼsir qiladi:
- Qon bosimi: Aldosteron natriy va suvning saqlanishini oshiradi, bu esa qon hajmi va qon bosimini koʻpaytiradi. Uning ortiqcha ishlab chiqarilishi yuqori qon bosimi va yurak yetishmovchiligiga olib kelishi mumkin .
- Elektrolit balansi: Aldosteron kaliyning siydik orqali chiqarilishini oshiradi, bu esa elektrolit balansini saqlashga yordam beradi. Kaliyning kamligi yoki koʻpligi yurak ritmi buzilishlariga olib kelishi mumkin .
16. Tiroksin (T4) va triyodtironin (T3): qalqonsimon bez gormonlari
Tiroksin (T4) va Triyodtironin (T3) qalqonsimon bez tomonidan ishlab chiqariladi va metabolizmni tartibga soladi. Bu gormonlar quyidagi holatlarga taʼsir qiladi:
- Metabolizm: T4 va T3 organizmning energiya ishlab chiqarish va sarflash tezligini tartibga soladi. Ushbu gormonlarning yetishmovchiligi yoki ortiqchaligi metabolik kasalliklarga olib kelishi mumkin .
- Psixologik holat va kognitiv funksiya: Qalqonsimon bez gormonlari miyaning ishlashiga ham taʼsir qiladi. Ularning yetishmovchiligi depressiya, anksiyeta va kognitiv pasayish bilan bogʻliq .
17. Vazopressin (Antidiuretik gormon — ADH): Suv balansini boshqaruvchi gormon
Vazopressin gipofiz bezining orqa qismidan ishlab chiqariladi va organizmdagi suv balansini boshqaradi. Bu gormon quyidagi holatlarga taʼsir qiladi:
- Suv balansi: Vazopressin buyraklarda suvning qayta soʻrilishini oshiradi, bu esa tanadagi suyuqlikni saqlashga yordam beradi. Vazopressin yetishmovchiligi suvsizlanish va qandli diabet insipidus holatiga olib kelishi mumkin .
- Qon bosimi: Vazopressin qon tomirlarini toraytirib, qon bosimini oshiradi. Uning ortiqchaligi qon bosimining koʻtarilishiga sabab boʻlishi mumkin .
18. Kalsitonin: Kalsiy balansini boshqaruvchi gormon
Kalsitonin qalqonsimon bezning parashit boʻlagi tomonidan ishlab chiqariladi va qon zardobidagi kalsiy darajasini tartibga soladi. Bu gormon quyidagi holatlarga taʼsir qiladi:
- Suyak sogʻligi: Kalsitonin suyaklardan kalsiy ajralib chiqishini kamaytirib, suyak zichligini saqlashga yordam beradi. Uning yetishmovchiligi osteoporoz va suyaklarning moʻrtlashishiga olib kelishi mumkin .
- Qon kalsiy darajasi: Kalsitonin qon zardobidagi kalsiy darajasini kamaytiradi va bu orqali suyaklarning sogʻlomligini saqlashga yordam beradi .
19. Paratiroid gormoni (PTH): Kalsiy va fosfor balansini boshqaruvchi gormon
Paratiroid gormoni parashit bezlari tomonidan ishlab chiqariladi va kalsiy va fosfor balansini boshqaradi. Bu gormon quyidagi holatlarga taʼsir qiladi:
- Kalsiy absorbsiyasi: PTH buyraklarda kalsiy qayta soʻrilishini oshiradi va suyaklardan kalsiy ajralib chiqishini ragʻbatlantiradi. Bu kalsiy darajasini barqaror saqlashga yordam beradi .
- Suyak sogʻligi: PTH suyak metabolizmini boshqaradi va suyak zichligini saqlashga yordam beradi. Uning ortiqchaligi suyaklarning zaiflashishiga olib kelishi mumkin .
20. Eritropoetin: Qizil qon huayralari ishlab chiqishni raqbatlantiruvchi gormon
Eritropoetin buyraklar tomonidan ishlab chiqariladi va qizil qon hujayralari ishlab chiqarilishini ragʻbatlantiradi. Bu gormon quyidagi holatlarga taʼsir qiladi:
- Qonning kislorod tashish qobiliyati: Eritropoetin qizil qon hujayralarining miqdorini oshirib, qonning kislorod tashish qobiliyatini yaxshilaydi. Uning yetishmovchiligi anemiyaga olib kelishi mumkin .
- Jismoniy faollik: Eritropoetin darajasi oshganda jismoniy faollik va chidamlilik yaxshilanadi, bu esa sportchilar uchun muhimdir .
21. Renin: Qon bosimini boshqaruvchi gormon
Renin buyraklar tomonidan ishlab chiqariladi va qon bosimini boshqaradi. Bu gormon quyidagi holatlarga taʼsir qiladi:
- Qon bosimi: Renin angiotenzinogenni angiotenzin I ga aylantiradi, bu esa keyinchalik angiotenzin II ga aylantiriladi. Angiotenzin II qon tomirlarini toraytirib, qon bosimini oshiradi .
- Suv va tuz balansi: Renin-angiotenzin tizimi organizmdagi suv va tuz balansini tartibga soladi, bu esa qon bosimini boshqarishda muhim rol oʻynaydi .
22. Glukagon: Qon shakarini oshiruvchi gormon
Glukagon oshqozon osti bezi tomonidan ishlab chiqariladi va qon shakarini oshiradi. Bu gormon quyidagi holatlarga taʼsir qiladi:
- Glyukoza ajralishi: Glukagon jigar tomonidan glyukoza ishlab chiqarilishini va ajralishini oshiradi, bu esa qon shakarini koʻtaradi .
- Energiya taʼminoti: Glukagon tananing energiya zaxiralarini safarbar qilib, qonda glyukoza darajasini oshiradi va bu orqali energetik ehtiyojlarni qondiradi .
23. Gonadotropin-raqbatlantiruvchi gormon (GnRH): Reproduktiv gormon
GnRH gipotalamus tomonidan ishlab chiqariladi va jinsiy gormonlar ishlab chiqarilishini boshqaradi. Bu gormon quyidagi holatlarga taʼsir qiladi:
- FSH va LH ishlab chiqilishi: GnRH gipofiz beziga folikul-raqbatlantiruvchi gormon (FSH) va lyuteinizatsion gormon (LH) ishlab chiqarishni ragʻbatlantiradi. Ushbu gormonlar jinsiy bezlarning faoliyatini boshqaradi .
- Reproduktiv sogʻliq: GnRH reproduktiv sogʻliq va jinsiy yetilishda muhim rol oʻynaydi. Uning yetishmovchiligi bepushtlikka olib kelishi mumkin .
24. Somatostatin: Oʻsish gormonini ingibitorlovchi gormon
Somatostatin gipotalamus va oshqozon osti bezi tomonidan ishlab chiqariladi va oʻsish gormoni ishlab chiqarilishini ingibitorlaydi. Bu gormon quyidagi holatlarga taʼsir qiladi:
- Oʻsish gormonini ingibitsiya qilish: Somatostatin gipofiz bezidan oʻsish gormoni (GH) ajralishini toʻxtatadi, bu esa oʻsish va hujayra yangilanishini boshqaradi .
- Insulin va glukagon boshqaruvi: Somatostatin oshqozon osti bezida insulin va glukagon ishlab chiqarilishini ham ingibitsiya qiladi, bu esa glyukoza balansini saqlashga yordam beradi .
Yuqorida keltirilgan gormonlar inson organizmi va psixologiyasiga keng koʻlamda taʼsir koʻrsatadi. Aldosteron, tiroksin, triyodtironin, vazopressin, kalsitonin, paratiroid gormoni, eritropoetin, renin, glukagon, gonadotropin-raqbatlantiruvchi gormon va somatostatin tananing turli jarayonlarini boshqarib, sogʻliqni saqlashda muhim rol oʻynaydi. Ushbu gormonlarning muvozanati va ularning oʻzaro taʼsirini tushunish insonning psixologik salomatligini yaxshilashda katta ahamiyatga ega.
®️ Psixologiya