Kognitiv-Bihevioral Terapiyada (KBT) qoʻllaniladigan usullar
Kognitiv-Bihevioral Terapiyada (KBT) qoʻllaniladigan usullar, mijozning salbiy fikrlash sifatlarini aniqlash, ularni qayta baholash va mos xulq-atvor koʻnikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. KBT usullari asosan fikr, his-tuygʻu va xulq-atvor oʻrtasidagi bogʻliqlikni oʻzgartirishga qaratilgan. Quyida KBTda keng qoʻllaniladigan asosiy usullar haqida batafsil maʼlumot keltirilgan:
1. Kognitiv qayta baholash (Cognitive Restructuring)
Bu usul mijozning salbiy yoki notoʻgʻri fikrlarini aniqlash va ularni ijobiy hamda ratsional tarzda qayta koʻrib chiqish uchun qoʻllaniladi. Bu jarayonda mijoz oʻziga qoʻygan nohaq talab va kutilmalarni aniqlaydi shuningdek ularning haqiqatga mos kelish darajasini tahlil qiladi. Kognitiv qayta baholash quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi:
- Fikrlarni aniqlash: Salbiy fikrlarni yozib olish va ularni aniq tasvirlash.
- Dalillarni tahlil qilish: Ushbu fikrlar qanchalik asosli ekanligini baholash.
- Alternativ fikrlar yaratish: Salbiy fikrlarni ijobiyroq va mantiqiy fikrlar bilan almashtirish.
2. Ekspozitsiya terapiyasi (Exposure Therapy)
Ekspozitsiya terapiyasi mijozni qoʻrqadigan yoki xavotirlanadigan vaziyatlarga duch kelishga undaydi. Bu usul, ayniqsa, fobiya, bezovtalik buzilishlari va post-travmatik stress buzilishi (PTSD) uchun samarali hisoblanadi. Ekspozitsiya terapiyasi orqali mijozning hissiy reaksiyalari zaiflashadi va vaqt oʻtishi bilan qoʻrqinchli vaziyatlarga boʻlgan reaksiyasi kamayadi. Ekspozitsiya jarayoni quyidagidek bosqichma-bosqich amalga oshiriladi:
- Jarayonni kichik boʻlaklarga boʻlish: Dastlab osonroq vaziyatlardan boshlanib, murakkabroq vaziyatlarga oʻtiladi.
- Hissiy koʻnikma hosil qilish: Mijoz vaziyatlarga duch kelib oʻz his-tuygʻularini boshqarishga oʻrganadi.
- Tahlil va qayta baholash: Har bir ekspozitsiyadan keyin oʻz tajribalarini tahlil qilish va qoʻrqinchni kamaytirishga erishiladi .
3. Davomiy xulq-atvorni tahlil qilish (Behavioral Activation)
Davomiy xulq-atvorni tahlil qilish, ayniqsa, depressiya bilan kurashayotgan mijozlar uchun samarali. Bu usul yordamida mijoz oʻz faoliyatini samarali tomonga oshiradi va ijobiy his-tuygʻularni rivojlantirish uchun foydali mashgʻulotlarni kundalik hayotiga kiritadi. Faoliyatni amalga oshirish bosqichlari quyidagilar:
- Faoliyatlar rejasini tuzish: Mijoz kundalik vazifalar yoki qiziqarli mashgʻulotlarni rejalashtiradi.
- Kichik maqsadlarga boʻlish: Har bir faoliyatni kichik va osonroq vazifalarga ajratib amalga oshirish.
- Oʻz-oʻzini kuzatish: Kundalik faoliyatlar natijasi nazorat qilish.
4. Reaksiyani oldini olish (Response Prevention)
Bu usul, asosan, obsesiv-kompulsiv buzilish (OKB) va boshqa noqulay xatti-harakatlar bilan bogʻliq buzilishlarda qoʻllaniladi. Reaksiyani oldini olish orqali mijoz oʻzining noqulay odatlaridan voz kechishga oʻrganadi va shunchaki oʻz-oʻzini tinchlantirishga oʻrgatiladi.
- Oʻrinsiz xatti-harakatlarni cheklash: Majburiy va noqulay xatti-harakatlarni asta-sekin kamaytirish yoki toʻxtatish.
- Anksiyetani (tashvishni) boshqarish: Xatti-harakatlarni toʻxtatgan holda paydo boʻladigan tashvishlarni boshqarish texnikalarini oʻrganish.
5. Koʻnikmalarni rivojlantirish (Skill Training)
Koʻnikmalarni rivojlantirish, turli psixologik muammolarni yengishga yordam beradi. Mijozga ijtimoiy koʻnikmalar, oʻzini ifodalash yoki stressni boshqarish texnikalari oʻrgatiladi. Ushbu koʻnikmalar orqali mijoz oʻziga boʻlgan ishonchini oshiradi va qiyin vaziyatlarda toʻgʻri reaksiya bildirishga oʻrganadi.
- Oʻz-oʻzini boshqarish koʻnikmalari: Tashvish va stressni boshqarish texnikalari oʻrgatiladi.
- Muloqot va oʻz-oʻzini ifodalash: Ijtimoiy vaziyatlarda oʻz fikr va his-tuygʻularini toʻgʻri ifodalash koʻnikmalari oʻrgatiladi.
6. Nafas olish va relaksatsion texnikalar (Relaxation Techniques)
Bu usul anksiyeta va stress darajasini kamaytirish uchun qoʻllaniladi. Turli xil nafas olish mashqlari va mushaklarni boʻshashtirish texnikalari mijozga tinchlanish va oʻzini boshqarishga yordam beradi. Masalan:
- Diafragmal nafas olish: Chuqur nafas olish orqali stress va anksiyetani kamaytirish.
- Progressiv mushak relaksatsiyasi: Mushaklarni bosqichma-bosqich boʻshashtirish orqali tinchlanish.
7. Xotirani qayta baholash va qayta ishlash (Imagery Rescripting)
Bu usul travmatik yoki stressli vaziyatlar bilan ishlash uchun qoʻllaniladi. Mijoz travmatik xotiralarni qayta tiklash orqali oʻz xotiralarini oʻzgartiradi va ularga yangicha munosabat hosil qiladi. Bu usul quyidagi bosqichlarni oʻz ichiga oladi:
- Travmatik xotirani tiklash: Xotirani eslab va u bilan bogʻliq hissiyotlarni qayta his qilish.
- Pozitiv oʻzgarishlar kiritish: Xotirani ijobiy tomonga oʻzgartirish va uni yangi talqin qilish.
8. Muammoni hal qilish (Problem-Solving Techniques)
Bu usul stressli vaziyatlarda muammolarni hal qilish qobiliyatini oshirishga qaratilgan. Mijoz muammoni turli bosqichlarga ajratib, muammolarni hal qilish yoʻllarini oʻrganadi.
- Muammoni aniqlash: Aniq bir muammoni tanlash va uni tavsiflash.
- Variantlarni ishlab chiqish: Muammoni hal qilish uchun mumkin boʻlgan yechimlarni topish.
- Yechimlarni baholash va tanlash: Har bir yechimni baholash va eng maqbulini tanlash.
9. Rejalashtirish va vaqt boshqarish (Planning and Time Management)
Bu usul, ayniqsa, depressive buzilish bilan shugʻullanishda foydali. Mijoz oʻz vaqtini boshqarish, kundalik vazifalarni rejalashtirish va oʻziga ortiqcha bosim bermasdan ishlash usullarini oʻrganadi.
- Kunlik reja tuzish: Kundalik vazifalarni yozib borish.
- Vazifalarni ajratish va belgilash: Har bir vazifani ustuvorligiga qarab ajratish va belgilash.
10. Kuzatuv va oʻzgarishlarni qayd qilish (Monitoring and Self-Recording)
Bu usul mijozning oʻz fikrlarini va xulq-atvorini kuzatib borish uchun qoʻllaniladi. Mijoz oʻzining salbiy fikrlash usullarini aniqlash va ularga qarshi chiqish uchun kundalik yoki qayd daftarchasi yuritadi. Bu usulda mijoz:
- Oʻz xatti-harakatlarini yozib borish: Kundalik fikr va xatti-harakatlarini qayd qilish.
- Oʻzgarishlarni kuzatish: Terapiya davomida sodir boʻlayotgan oʻzgarishlarni yozish va ularga eʼtibor berish.
KBTda ushbu usullarni qoʻllash orqali mijozlar oʻz fikrlash usullarini oʻzgartirishga va xatti-harakatlarni nazorat qilishga erishadilar. Bu usullar orqali mijoz oʻz hayotida mustaqil ravishda oʻzgarishlar qilishga qodir boʻladi.
®️ Psixologiya