Matonat (qissa)/2-qism

Avvalgi qismi

2

Tolibjonning chek-chegarasiz iztirobga to‘la, azobli kunlari boshlandi. Tez orada hol so‘ragali kelib-ketuvchilarning qadamlari ham ancha tortilib qoldi. Faqat onasi doim yonida bo‘ldi. Otasi geologlar bilan ishlaydi, uni tog‘u toshlaridan qaytganda ko‘radi. To‘g‘ri, otasi ham yolg‘iz o‘g‘li uchun qattiq qayg‘urdi. Ammo u erkak kishi, dardi botinida. Tolibjon buni tushunadi. Oyisi bilan dadasining azob chekayotganlarini ko‘rib o‘zini aybdordek his qiladi. Lekin na iloj, uning peshonasida shu ko‘rgiliklar bor ekan. Osmon yiroq, yer qattiq…

Kunlar o‘tib borar, u hamon to‘shakda yotardi. O‘ylash uchun vaqti ko‘p, xayolan o‘zi bilgan hayotning ming bir ko‘chalariga kirib chiqdi. Inson yoshlikda daraxtning yangi novdasidek egiluvchan bo‘larkan, vaqt o‘tib yolg‘izlikka ko‘nika boshladi. O‘zining o‘y-xayollardan iborat g‘alati olami paydo bo‘ldi. O‘rinda yotib xayol suradi. O‘n sakkiz yoshida bir oyog‘idan ajralib qolganini o‘ylaydi. O‘ylardan iborat bu tezoqar daryo qa’riga yanayam chuqurroq tushib boradi. Mohir g‘avvosdek o‘zi sezmagan holda allanimalarni izlay boshlaydi, yana tushkun o‘ylar girdobida o‘rtanadi. Ayrim paytlarda xayolida hech qanday o‘pirilish yuz bermagandek, erta-indin hayoti yana avvalgicha davom etaveradigandek tuyuladi. Ba’zan esa endi hech qachon boshqa odamlardek yurolmasligini o‘ylab, birdan tubsiz jarlikka tushib ketayotgandek bo‘ladi…

Oyog‘idagi chandiqlar bita boshladi. Lekin hamon o‘ng oyog‘i bordek tuyulaverar, hattoki barmoqlarining simillab og‘rishini sezardi. Kasalxonada bir oy yotdi. Shundan keyin javob berishdi.

Tolibjon uylariga kelgan kuni o‘zini g‘alati his qildi, qayta dunyoga kelgandek edi. Darvozadan ikki g‘ildirakli aravachada olib kirishdi. U hali yaxshi o‘rganolmagan nogironlar aravachasida o‘tirib, hovlidagi o‘rikka tikilib qoldi. Novdalari yalang‘och daraxt ham uning dardiga sherik bo‘lgandek mung‘ayadi. Bolaligida shu o‘rikka chiqib dovcha terganlarini esladi… Hali bahor kirmagan, lekin kunlar ilib, qor ketgan, hovlining u yer-bu yerida yashil maysalar nish uribdi. Tiniq osmonda o‘sha-o‘sha quyosh kulib turibdi. Bularga qarab ko‘ngli yayradi. Yuragini g‘ijimlayotgan yolg‘izlik quyosh nuriga dosh berolmagan bulutlardek biroz tarqadi. Muslima opa o‘g‘lining zabun holatini sezib, aravachaning yonida jim turardi.

– Oyi, men yurishni o‘rganaman! – birdan Tolibjonning chehrasi ochildi.

Muslima opaning yuragi bir qalqib tushdi. Shukronalik bilan qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib, o‘g‘liga yuzlandi:

– Albatta o‘rganasan, bolajonim! Qaniydi, iloji bo‘lganida o‘zimning oyog‘imni berardim senga!

– Unday demang, oyi, – Tolibjon qovog‘ini uydi. – O‘zi… sizni ko‘p qiynadim.

– Sirayam qiynaganing yo‘q-da… Hali seni bolalaringniyam boqaman.

Tolibjon yalt etib oyisiga qaradi. Keyin ko‘zini olib qochdi. Ona-bola biroz jimib qolishdi.

– Seni besh oydan keyin shaharga, katta kasalxonaga olib boramiz, – Muslima opa bu gapni birov eshitib qoladigandek past ovozda aytdi.

– Nega? Men… yaxshiman-ku?

– U yerda yog‘och oyoq yasab berishadi, do‘xtir shunday dedi.

Bu gap Tolibjonga igna sanchgandek ta’sir qildi, cho‘chib tushdi. Kesilgan oyog‘ining chandig‘i sirqirab og‘ridi. Ko‘z oldiga yog‘och oyoqli odamlar keldi: “Nahotki u ham yog‘och oyoq taqadi… O‘rtoqlari ustidan kulishmaydimi? Yog‘och oyoq… Biroq, boshqa iloji ham yo‘q-ku? Nima bo‘lgandayam yurishi kerak!”

– Oyi! – U Muslima opaga dadil qaradi. – O‘sha kasalxonaga boraman! Ungacha qo‘ltiqtayoqda yurib turaman.

* * *

Tolibjon yozning o‘rtalarigacha asabiylashib yurdi, amal-taqal qilib vaqt o‘tkazdi. Yangi hayotga ko‘nikishi juda-juda qiyin kechdi. Ba’zan nima qilarini bilmasdan o‘zini o‘zi yeb qo‘yardi. Shunday paytlarda yana onasi sabr-toqat bilan uni ovutishga tushardi. Jussasi jikkakkina Muslima opaning bardoshi filcha ekan, yolg‘iz o‘g‘lining hamma injiqliklariga chidab, qiynalayotganini hech kimga bildirmay yuraverdi.

Pishiqchilik boshlanganda ularning uylariga ham mo‘l-ko‘lchilikning xotirjam pallasi kirib kelgandek bo‘ldi. Oyisi har kuni tarvuz yo bo‘lmasa ishtahani qitiqlaydigan bo‘yi taralib turgan g‘arq pishgan qovun ko‘tarib kelardi. Shunday kunlarning birida shahardagi, o‘sha, oyisi aytgan kasalxonaga borishdi. Quyuq daraxtzor qurshovidagi bu kasalxona o‘zi o‘qigan bilim yurtiga yaqin joyda ekan. Oyisi shu o‘rtadan ijara uy olib, o‘g‘liga o‘zi qarab turmoqchi edi. Tolibjon bunga rozi bo‘lmadi. Bir amallab Muslima opani qishloqqa qaytarib yubordi.

Kasalxonada birinchi kundanoq oyog‘ining o‘lchovlarini olishdi. Uni “protez” oyoq kiyishga tayyorlay boshlashdi. Bu yerda o‘ziga o‘xshagan nogiron yigitlar, qizlar bilan tanishdi. Endi xayolida yiroq bir nurli qoya paydo bo‘ldi. Tafakkuri yaratgan qoyaning cho‘qqisida o‘zi izlagan nimadir borligiga chin dildan ishonar, ko‘nglida ilinj bilan o‘sha ma’voga intilardi.

Tez orada Tolibjonning kesilgan o‘ng oyog‘i o‘rniga “oyoq” yasab berishdi. “Yog‘och oyoq”qa o‘rganishi juda qiyin kechdi. Har qadam bosganida tanasiga minglab ignalar sanchilayotgandek bo‘lardi. Terlab-pishib ketadi, lablarini tishlab qonatadi. Yuragini sug‘urib olgudek dahshatli og‘riqlardan qiynalib ingraydi. Xayolida yog‘och oyog‘i bahaybat tosh bo‘lib tuyuldi. Qo‘ltiqtayoqqa suyanib qadam bosay desa, o‘sha “tosh” butun gavdasini ohanrabodek pastga tortadi. Kesilgan joyiga charm qayish tekkandagi azoblar hammasidan o‘tib tushdi. Xuddi kimdir bigiz sanchib qiynayotgandek! Bu og‘riq miyasigacha yetib borardi.

Kasalxonada yotganida tan og‘rig‘idan dil og‘rig‘i yomon bo‘lishini ham shu yerda tushundi. U bilan bir xonaga yoshi kattaroq yigitni joylashtirishdi.

– Men Badriddinman, – deb o‘zini tanishtirdi u. – Sen bechora qanday qilib oyoqsiz qolding, yosh ekansan?

Uning shang‘illagan ovozi Tolibjonga yoqmadi. Barkashdek yuziga yarashmagan qip-qizil burniga ko‘zi tushib, hafsalasi pir bo‘ldi. Dabdurustdan bergan savoli og‘ir botdi.

– Mashinada bo‘lgan, – deb qo‘ya qoldi.

– Ja-a kamgap ekansan, – u burnini tortdi. – Shofyorni ushladingmi? Xarajatlarni to‘ladimi?

– Uning aybi bilan bo‘lmagan.

– E-e, chatoq, mana meniyam mashina turtib yubordi. Bannisaga oborib, qo‘limni bilakdan qirqib tashlashdi. Hamma rasxodlarni o‘sha so‘takni bo‘yniga ildim. “O‘zingiz kayp ekansiz”, deydi-ya, maraz! Nima, kayp bo‘lsam mashinasida urib ketaveradimi? Sen birato‘lasi nogiron bo‘pqopsan, uka, qattiqroq ushla uni!

Tolibjon indamadi. Shu kundan Badriddin bilan gaplashishdan o‘zini olib qocha boshladi. Hatto uning qayerdanligi, nima ish qilishini ham surishtirmadi. Badriddin kun bo‘yi allaqayoqlarda sang‘ib yurar, hamshiralar izlashganda topolmay xunob bo‘lishardi. Baxtiga do‘xtir – sochi tap-taqir qilib olingan, kallasi katta, miqtigina Nizom aka judayam xushfe’l odam chiqib qoldi. Birinchi ko‘rishishganidayoq Tolibjonga gaplari qaymoqdek yoqdi.

– Men ortoped-travmatologman, “siniqchi” ham deyishadi. Singan suyaklarni butlayman-da, – u oppoq tishlarini yaltiratib kuldi. Keyin hamshira uzatgan plyonkani yoruqqa solib ko‘ra boshladi. – Rentgenogrammang juda yaxshi, suyak o‘smabdi. Xm-m, aslida suyaklar yigirma besh yoshgacha o‘sadi. Seni kesilgan oyog‘ingdagi suyak o‘sishdan to‘xtagan.

– Bu yomonmi?!

Do‘xtir hayajondan ko‘zlarini katta-katta ochib olgan Tolibjonga ajablanib qaradi:

– Aksincha, juda yaxshi. O‘saverganida protezlash qiyin kechardi.

– Men… yura olamanmi?

Nizom aka jilmaydi:

– Albatta yurasan, uka, protez o‘zingni oyog‘ingdek bo‘lib ketadi. Hali yoshsan, hayoting oldinda. Senga o‘xshagan yigitlardan juda-a ko‘pi qo‘limdan o‘tgan. Ikkitasi universitetni bitirib, olim bo‘ldi. U yog‘ini so‘rasang, xuddi sening yoshingda bir oyog‘idan ayrilgan andijonlik yigit do‘xtirlikka o‘qidi.

– Yo‘g‘-e, mumkinmi?

– Xohish bo‘lsa hammasi mumkin. Masalan, sen kim bo‘lmoqchisan?

Tolibjon o‘ylanib turdi. Bilim yurtiga qaytib bormaganini esladi.

– Suratchilikka qiziqqanman, – deb qo‘ya qoldi.

Uning javobi Nizom akani ajablantirmadi.

– Hali shunday suratchi bo‘lginki, – dedi shiftga tikilib. – Hamma qoyil qolsin!

– Bir oyoq bilan suratchi bo‘lolmaydi, – to‘ng‘illadi qo‘shni karavotda yotgan Bad­riddin.

– Bo‘ladi, so‘zsiz bo‘ladi! Siz vino ichishni bas qiling, – jerkib tashladi Nizom aka.

Tolibjon do‘xtirning yana biroz qolishini istardi. Nizom aka unga samimiy bir nazar tashlab, chiqib ketdi.

Do‘xtir bilan suhbatlari Tolibjonga qattiq ta’sir qildi. Badriddinning gaplariga e’tibor bermay qo‘ydi. Baxtiga ikki kundan keyin Badriddinga javob berishdi. U yasama “qo‘l”ini ko‘rsatib maqtandi-da, xayrlashib chiqib ketdi. Shu-shu uni boshqa ko‘rmadi. Bardoshini yig‘ib, do‘xtir aytgan mashqlarni bajarishga kirishdi. Oyog‘ini devorga tirab ko‘tarib yotar, bukib-to‘g‘irlab mushaklarini mustahkamlashga harakat qilardi. Qo‘ltiqtayoq bilan bo‘lsa ham yog‘och oyoqda yurishni o‘rganishga kirishdi.

Sekin-asta oyoqqa turishi yuragiga in qurib olgan yolg‘izlikni parokanda bulutlardek tarqatganini o‘zi ham sezmay qoldi. Olam yana ko‘ziga tarovatli ko‘rina boshladi. Uni erkalayotgandek mayin nur sochib ko‘tarilgan tonggi quyoshning tillarang nurlariga cho‘milgan hovlilarini sog‘indi.

Tolibjon kasalxonada ikki hafta yotdi. Shundan keyin uyiga javob berishdi. Qishloqqa chehrasi ochilib qaytdi. Muslima opa undagi o‘zgarishni darrov sezdi. O‘g‘liga girdikapalak bo‘lib ko‘nglini olishga urinarkan sira nolimasdi.

Tolibjon endi uyda o‘tirolmay qoldi. Asta-sekin, atak-chechak qilayotgan boladek ko‘chaga chiqdi, o‘tgan-ketganlar bilan kulib salomlashadigan bo‘ldi. Hatto odamlar sevib, rohatlanib, ba’zan qiynalib yashayotgan olamdan o‘ziga suv-havodek juda-juda zarur nimanidir izlab qoldi. Qo‘ltiqtayoqda bo‘lsa ham yog‘och oyog‘ini avaylab bosib qishloq ko‘chalarini bemalol kezib yurar, qo‘shnilarnikiga chiqib chaqchaqlashib o‘tirib kelardi. Qadoqlanib qolgan kesilgan oyog‘ida avvalgi qattiq og‘riqlar unchalik sezilmasdi.

Shunday kunlarning birida tuman markazidagi katta bozorga bordi. Bozorga kirayotib tumonat odamlarning orasida shovqin-surondan boshi aylanib ketdi. Ilgari sira bunaqa bo‘lmasdi. “Endi hammasi boshqacha, – deya o‘yladi. – Yangi hayotimga o‘rganishim shunchalik qiyinmi? Lekin boshqa ilojim ham yo‘q-da”. Cho‘ntagidagi nogironlik nafaqasini ushlab qo‘ydi. Hali bu pulga nima sotib olishniyam o‘ylab ko‘rmagandi. Shunchaki, rastalarni aylanib, tomosha qila boshladi. Bozorda eski-tuski, ming turli buyumlarni sotuvchilar ko‘p edi. Ularni tomosha qilib aylanib yurarkan, allanimani bag‘riga bosib, devorga suyanib o‘tirgan qoq suyak kampir e’ti­borini tortdi. Beixtiyor uning qo‘lidagi fotoapparat ko‘ziga cho‘g‘dek ko‘rindi. Bu “Fotokor” rusumli, urushdan avval chiqqan plastinkali kamera edi. Bilim yurtida shu apparatni o‘rgangandi, shuni eslab hayajonlanib ketdi. O‘shanda o‘zining ham ana shunday fotoapparati bo‘lishini orzu qilganini esladi. Hozir o‘sha istak-orzusi junbishga keldi. Beixtiyor to‘xtab, fotoapparatdan ko‘zini uzolmay tikilib qoldi. Kampir buni darrov payqadi, o‘zi ham shuni kutib turgandek, qo‘li bilan imo qilib oldiga chaqirdi. Tolibjon oqsoqlanib kampirning oldiga keldi. Kampir fotoapparatni chaqalog‘ini avaylagan onadek bag‘ridan “yulib”, nimagadir qovog‘ini uyganicha titrab-qaqshab uzatdi:

– Ma, ko‘r-chi, – dedi siniq ovozda.

Tolibjon, avval o‘ng – yog‘och oyog‘ini chetga surib, joyida mustahkam turib oldi. Keyin egilib, kampirning qo‘lidan fotoapparatni oldi. U yoq-bu yog‘ini aylantirib ko‘rdi-da, ochish tugmasini bosdi. “Shirq” etgan tovush eshitilib, kameraning oldingi qismi ochildi. U mashg‘ulotiga chunonam berilib ketganidan o‘ziga ma’yus termilayotgan kampirni unutib, ravshanlikka sozlash kremalerasini buray boshladi. Qora mex cho‘zilib, ob’ektiv oldinga surildi. Fotoapparatga jon kirdi go‘yo. Bundan zavqlanib, tepki richagini bosdi, diafragmani to‘g‘irlagan bo‘ldi. Uni diqqat bilan kuzatayotgan kampir yana tilga kirdi:

– Sen… buni tushunasanmi?

Kampirning ovozi Tolibjonni hushiga keltirdi. Bozorda turgani, qo‘lidagi fotoapparat qarshisidagi bir burda bo‘lib qolgan qoqsuyak kampirga tegishli ekanini shundagina esladi.

– Tushunaman, – dedi og‘zi qulog‘iga yetib. – Bilim yurtida o‘rganganman.

– O‘g‘limniki edi, – o‘kinib gapirdi kampir. Uning ovozi uzoq-uzoqlardan kelayotgandek g‘alati eshitildi. – Urushdan qaytmadi… Asrab yurgandim… Sotmasidim… Nevaramga pul kerak.

Kampirning ozg‘in, yonoq suyaklari turtib chiqqan serajin yuziga yosh quyildi.

– Sen yaxshi yigitga o‘xshaysan, ol! – U o‘tirgan ko‘yi orqasiga o‘girilib, devorga suyab qo‘yilgan uch oyoqli shtativni ham olib, Tolibjonga uzatdi.

Tolibjon kampirga achinib ketdi, cho‘ntagidagi bor pulini chiqarib unga tutqazdi:

– Shu hammasi, – dedi iltijoli termilib.

Kampir bir dasta pulni oldi.

– Avaylab tut, – dedi-da, ihrab-sihrab, qo‘lini devorga tirab o‘rnidan turdi. Ortiga o‘girilmay, bozor darvozasi tomonga yurib ketdi.

Tolibjon shtativni yerga qo‘yib, fotoapparatni yelkasidagi xaltaga avaylab joyladi. Barmoqlari titrayotganini sezdi. Bu noyob buyum butunlay o‘ziniki ekaniga hanuz ishonolmasdi. “Umrida birinchi marta mana shunday qimmatbaho buyumni o‘zining puliga sotib oldi, axir! Mayli, nogironlik nafaqasi bo‘lsayam o‘zining puli-da. Uni xohlaganicha sarflashi mumkin. Oyisi shunday degan. U fotoapparat sotib oldi. Bu yomon emas-ku?” Tolibjon shtativni qo‘ltiqlab bozordan chiqdi. Yuragida shirin bir entikish bor edi. Shoshilmasdan avtobus bekatiga keldi. Qishloqqa qatnaydigan avtobusiga chiqqanida hamma birdan unga tikildi. U olib kirgan shtativ sinchkov yo‘lovchilarning diqqatini tortgandi. Ular oqsoqlanayotgan yigitning g‘alati buyumiga qarab-qarab qo‘yishardi. Tolibjon orqaroqdagi bo‘sh o‘rindiqqa o‘tirib, shtativni oyoqlari orasiga tik qilib qo‘yib oldi. Atrofdagilarga e’tibor bermay, xayolga cho‘mdi. Qora charmi titilib ketgan o‘rindiqda o‘tirarkan, yukxaltasidagi fotoapparat ko‘z oldidan ketmadi.

Avtobusdan tushib, uyiga yetib kelganida chehrasi kulib turardi. So‘nggi kunlardagi iztiroblari tongda daryo bo‘yini qoplagan tumanni qo‘yosh nurlari eritgandek tarqab ketdi. Shu lahzada nogironligini ham unutdi. Yugurgilab uyga kirgisi, oyisini quchoqlab, fotoapparatini ko‘rsatib maqtangisi keldi. O‘g‘lining yuz-ko‘zi quvonchdan porlayotganini ko‘rib Muslima opa hayron bo‘ldi. Qo‘ltig‘idagi g‘alati buyumga ajablanib qaradi:

– Bu nima, o‘g‘lim? – dedi.

– Shtativ, oyi. Xaltamda fotoapparat ham bor. Surat olmoqchiman.

U yelkasidagi za’faron rang brezent xaltani onasiga uzatdi. Muslima opa xaltadan avaylab “g‘alati buyum”ni oldi. U yoq-bu yog‘ini aylantirib ko‘rib, hamon qarshisida turgan Tolibjonga uzatdi. U fotoapparatni olib, uch oyoqli shtativga mahkamlay boshladi. Bu ishni tajribali suratchilardek chaqqonlik bilan bajardi. Kamerani ochib, kremalerasini buradida, ravshanlikka sozladi.

– Endi surat olaman! – dedi u mamnun jilmayib.

Muslima opa bu g‘alati matohning qiymatini tushunmasa-da, o‘g‘lining yuz-ko‘zlari kulib turganidan ko‘ngli ko‘tarildi. Tolibjon shundagina surat olish uchun fotoplastinka kerakligini eslab, birdan qiyofasi jiddiylashdi. Kampirdan fotoplastinkalar bor-yo‘qligini so‘ramagandi…

– Oyi, men surat olishni bilaman, – dedi bo‘shashib. – Bilim yurtida o‘rgangan­man. Lekin fotoplastinkalar yo‘q?

– U nima, qayerda bo‘ladi? – dedi Muslima opa ro‘molini to‘g‘irlarkan. – Men olib kelaman, o‘g‘lim.

Tolibjon kulib qo‘ydi. Ayni chog‘da onasining o‘zi uchun tog‘ni ham qo‘porishga tayyorligidan ko‘ngli buzildi. Undagi behad kuyinchaklik yuragini ezdi:

– Oyi, fotoplastinka faqat shaharda bo‘ladi. Keyingi nafaqamdan sotib olaman. Siz buni o‘ylamang. Ungacha qiladigan ishlarim bor.

Tolibjonning xayolidan avtobusda kelayotib tuzgan rejasi ketmayotgandi: “Kelasi oydagi nafaqasiga fotoplastinka, ochirgich dorilar, fotoqog‘oz sotib oladi. Ungacha nusxa ko‘chirgich quti yasaydi. Buni albatta eplaydi!”.

Shu kundan boshlab uni tanib bo‘lmay qoldi. Muslima opa, “bolamga ermak topildi”, deb xursand edi. Bu “ermak” Tolibjon uchun hayot-mamot jangiga aylandi. Botinan o‘zi bilan o‘zi olishardi. Nogiron, ammo aniq maqsadi bor Tolibjon avvalgi, ko‘ngli bo‘sh, bir oyog‘idan ayrilib cho‘kib qolgan Tolibjonni yengishga urinardi go‘yo.

Tolibjonning ko‘z oldida yuksak-yuksaklarga bo‘y cho‘zgan qorli tog‘ paydo bo‘ldi. Yuragi qoyalar orasiga yashirilgan allaqanday sirli xazinaga talpinardi. Nihoyat xazinani topdi. Buni o‘zi bozorda uchratgan, urushda shahid bo‘lgan o‘g‘lining fotoapparatini quchoqlab o‘tirgan kampirning mungli ko‘zlari aytib ketdi. Uning qarashlarida charchoq, shuning bilan birga, yashash kerak, degan qat’iyat bor edi. Kampirdan sotib olgan fotoapparati yo‘lga boshlovchi belgi emasmi? Endi, bu – uning fotoapparati! Bilim yurtida o‘qiyotganida suratkashlikni jon-dili bilan o‘rganardi. Qorong‘i xonada, alvon chiroqning sirli shu’lasida tasvir paydo bo‘lishini hayrat bilan kuzatish olam-olam zavq bag‘ishlardi. Mana endi o‘zining fotoapparati bor. Negativ fotoplastinka, kimyoviy dorilarni shahardan olib keladi. Surat ishlash uchun kontakt qutisi yasasa bas. Lekin qishloqda hali elektr yo‘q. Mayli, hozircha tabiiy yorug‘lik yoki chiroqdan foydalansa ham bo‘ladi.

Tolibjon shu kuni kontakt qutisi tarxini qog‘ozga tushirdi. O‘lchamlarini bir necha marta qayta o‘zgartirdi. Bu ish o‘ziga olam-olam zavq bag‘ishladi. Fotografiya jarayonlarini xotirasida saqlab qolgani, bemalol amalda qo‘llayotganidan xursand edi. Nihoyat chizma tayyor bo‘ldi. Oq varaqdagi tarxga ancha payt tikilib o‘tirdi. Chizmalarni xayolan qayta hisob-kitob qildi. Shundan so‘ng yasashga kirishdi. Buning uchun bo‘shagan choy yashigidan foydalandi. Yashikning bir tomoniga eshikcha o‘rnatdi. Tepa qismiga yupqa taxtachalar qoqib, fotoplastinka kattaligida tirqish qoldirdi. Bu tirqishga xiralashtirilgan oynani joylashtirdi. Ochiq qolgan joylarga qora qog‘oz yelimlab chiqdi. Qorong‘i xonada yashik ichiga kerosinli chiroqni yoqib, tekshirib ko‘rdi. Chiroqning yorug‘i yuqoridagi negativ o‘rniga bir tekisda tushdi.

Bu negativdan “kontakt” usulida, ya’ni negativ bilan fotoqog‘ozni bir-biriga jipslashtirish yo‘li bilan surat ishlanadigan eng oddiy “dastgoh” edi. Surat olish va ishlash uchun jihozlari taxt bo‘ldi. Tolibjon bunga talay vaqtini sarfladi.

Endi u keyingi nafaqasini sabrsizlik bilan kuta boshladi. Bir oy muddat juda uzoq tuyuldi. Xayolida vaqt nihoyatda imillab o‘tardi. Ba’zi kunlari yuragi siqilib ketadi. O‘zini qo‘yishga joy topolmasdan, oyisiga bildirmay “uf” tortadi. Shunday paytlarda fotoapparatini shtativga o‘rnatib, hovliga chiqadi-da, surat olgan bo‘ladi. Bu mashg‘ulot ovunchog‘iga aylandi. Bir kuni daryo bo‘yiga bordi. To‘rt-besh yoshligida bu yerga dadasi, oyisi bilan tez-tez kelib turishardi. Sababi – Tolibjon bolaligida yangi chiqqan maysadek nimjon bo‘lib o‘sdi, yelvizakdan o‘tsa ham shamollab qolaverdi. Do‘xtir daryo bo‘yida, ochiq havoda ko‘proq bo‘lishni maslahat berdi. Bu bolani chiniqtirar ekan. Dadasi bilan oyisi uni har kuni daryo bo‘yiga olib chiqa boshlashdi. Sohildagi o‘tloqda dam olishar, Tolibjon o‘t-o‘lanlarni yulib o‘ynardi. Bora-bora bunga o‘rganib qoldi. Daryo bo‘yiga bormay qolishsa xarxasha qiladigan bo‘ldi. Ochiq havo, maysazor, daryodan kelayotgan namxushhavo sog‘lig‘iga yaxshi ta’sir qildi. Ishtahasi ochilib, tez quvvatga kira boshladi. Shundan keyin dadasi bilan oyisi daryo bo‘yiga kelishni bahordan kuzgacha kanda qilishmadi…

Tolibjon daryo qirg‘og‘iga chiqib ana shu xushbaxt damlarini esladi. Kamerani o‘rnatib, qora movut ostiga kirdi. Xiralashtirilgan oynadan qarab, yiroqlarda qolgan beg‘am bolaligini izlayotgandek yashil sohil manzarasiga maftun bo‘ldi. Kamerada tasvir teskari ko‘rinardi. Maysazor osmonga chiqib qolgandek… Nimagadir boshi aylandi. Muvozanatini saqlolmay, gavdasi chayqaldi. Yog‘och oyog‘i g‘ijirlab, kayfiyati buzildi. Qora movutni kamera ustiga surdi-da, qo‘lini beliga tirab, qaddini rostladi. Shunda o‘zini – shtativga o‘rnatilgan kamera oldida mag‘rur turgan Tolibjonni ko‘rdi. “Suratchi!”. Miyasidan shu fikr chaqmoqdek chaqnab o‘tdi. Ha, u suratchi bo‘ladi! Hayotni manguga muhrlaydigan sehrgarga aylanadi!

Tolibjon banogoh vujudini titratgan tuyg‘udan mast edi. Ayni paytdagi masrurligini surat olishgagina bog‘lab bo‘lmasdi. O‘zi uchun olamning go‘zalligini, undan zavqlanib yashashi mumkinligini kashf etgandi. Bu istak yuragida gulxan bo‘lib yondi!