MATONAT (qissa)/4-qism

Avvalgi qism

Tolibjon o‘sha kuni shahardan qaytganida ruhida yoqimli bir yengillik his etdi. Orzu-umidlari mustajob bo‘lganini yagona hamrozi – oyisiga tezroq aytgisi kelardi. Muslima opa oshxonada kechki ovqatga unnayotgan ekan, o‘g‘lini odatdagidek beozor jilmayib qarshi oldi:

– Keldingmi, bolam?

– Oyi! – Tolibjon yelkasiga osib olgan yukxaltasiga ishora qildi. – Hammasini olib keldim!

Tolibjonning ko‘zlari quvonchdan porlab, yo‘lda charchaganiga qaramasdan jilmayib turardi. Muslima opa o‘g‘lini ko‘pdan buyon bunday holatda ko‘rmagandi.

– Ishing bitdimi, axiyri? – dedi qo‘lidagi kapgirni qozonga qo‘yib.

– Bitdi, oyi, ertaga sizni suratga tushiraman. Endi fotoplastinkalarim bor.

– Rahmat, bolam.

Tolibjon orzular qanotida parvoz qilardi go‘yo, botiniy hayajoni bosilay demasdi. Hozir, shu damda ish boshlamoqchidek, shoshilib xonasiga kirdi. Fotoplastinka, fotoqog‘oz, kimyoviy dorilarni o‘zi yasagan tokchalarga taxladi. Xayolan ertangi kun rejasini tuza boshladi. Muslima opa “ovqatingni yeb ol, bolam”, deb chaqirmagunicha xonasidan chiqmadi.

Qorong‘i tushganda oyisining hay-haylashiga qaramasdan yana ichkariga kirib ketdi. Bir nechta fotoplastinkani kassetalarga joylab, kamerani ishga tayyorladi. So‘ngra charchoq yengib, erta o‘ringa yotdi.

Tongda derazadan tushgan oftob nurlari uning bug‘doyrang yuzi, tim qora qalin qoshlarini siypalab uyg‘otdi. O‘rnidan turib, tunda yechgan yog‘och oyog‘ining qayishlarini mahkam tortib bog‘ladi. Derazaga yaqin kelib, hovliga qaradi; qo‘lida supurgi bilan onasi kuymanib yurardi. Yoz tongi serishva bo‘ladi. Quyoshning oltinrang nurlari hovli o‘rtasidagi bir tup o‘rik yaproqlarini erkalamoqda. Molxonadan sigirning cho‘ziq nolasi, unga javoban buzoqchaning surnay ovozidek zorlanishi eshitildi. Tolibjon kiyinib, tashqariga chiqdi. O‘rik ostidagi qumg‘ondan suv quyib, tik turganicha tez-tez yuvindi.

– Oyi, surat olishga boramiz, – dedi artinayotib.

– Qayoqqa? – Muslima opa ajablandi.

– Daryo bo‘yiga. Sizni o‘sha yerda suratga tushiraman.

Muslima opa to‘xtab, qo‘lidagi supurgini yerga qo‘ydi. U yakka-yolg‘iz o‘g‘lining ko‘ngliga qarardi. Ayniqsa, Tolibjon bir oyog‘idan ajralganidan keyin “yo‘q” degan so‘zni butunlay unutdi.

– Xo‘p, bolam, choyingni ichib olmaysanmi?

– Keyin ichaman. Saharda yoki kun og‘ayotganda yorug‘lik yonboshda bo‘ladi, shunday paytlarda suratga tushirsam yaxshi chiqadi.

O‘g‘lining aqlli gaplari onasiga yoqdi:

– Shoshma, men kiyinib chiqay, – dedi.

Tolibjon xonasiga kirib, fotoapparat bilan shtativini oldi. Hovliga chiqqanida onasi tayyor bo‘lib uni kutib turardi. Egnida moviy gulli, to‘y-ma’rakalarga kiyadigan ko‘ylagi, boshida yangi durra.

– Oyi, shu ko‘ylagingiz juda yarashadi.

Muslima opa o‘g‘lining gapiga jilmayib, darvoza tomonga odimladi:

– Yur, o‘g‘lim, borsak boraqolaylik.

Ular ko‘chaga chiqib, zarhal barkashdek falakka ko‘tarilayotgan quyoshga peshvoz yurishdi. Daryo uylariga yaqin edi. Birozdan keyin kumushrang tasma misoli tovlanayotgan suv ko‘rindi. Uzoqda daryoni kesib o‘tgan temir yo‘l ko‘prigining metall konstruktsiyalari ko‘zga tashlanadi. Sohilga yetib kelganlarida daryodan esayotgan shabada Tolibjonning sochlarini to‘zg‘itib o‘ynay boshladi. Unga qarab Muslima opaning mehri tovlanib ketdi.

– Bolaligingda seni shu yerga olib kelardik, – dedi daryoga o‘ychan qarab.

– Bilaman, oyi, meni dadam ko‘tarib olardilar.

– Esingdami?

– Esimda, – dedi shtativga fotoapparatini mahkamlayotgan Tolibjon.

U nafaqa kutib o‘tkazgan bir oy vaqt davomida bu mashg‘ulotni qayta-qayta tak­rorlayverib, usta suratchilardek ishlashni o‘rganib olgandi. Bir zumda “Fotokor” surat olishga tayyor bo‘ldi.

– Quyosh sizni yoritishi kerak. Oyi, bu yerda turing! – dedi Tolibjon suvga yaqinroq joyni ko‘rsatib. – Shunday… Mana endi daryo ham ko‘rinadi. O‘ziyam zo‘r surat chiqadi-da!

– Noqulay bo‘lyapti, o‘g‘lim…

– Oyi, suratga tushishdan qo‘rqyapsizmi? – Tolibjon kuldi. – Yo‘q, ozgina yonboshlab turing… Bo‘lmadi! Oyi, yaxshisi, qo‘lingizni peshonangizga soyabon qilib, daryoga qarang. Ha, mana shunday! Endi boshingizni ozgina ko‘taring!

Tolibjon mashg‘ulotiga shunchalar berilib ketgandiki, onasi keyingi paytda injiq, xayolchan bo‘lib qolgan o‘g‘lini hozir taniyolmay qoldi. U qora movut ostiga boshini suqib, ob’ektivni ravshanlikka sozladi. Kameraga fotoplastinkali kasseta o‘rnatib, qopqog‘ini ko‘tardi. Tepki tasmasini bosayotganida hayajondan yuzlari qizarib ketgandi.

– Bo‘ldi, oyi, – dedi Tolibjon ehtiyotkorlik bilan kasseta qopqog‘ini yoparkan.

– Oson ekan-ku! – Muslima opa ajablandi. – Ko‘rsat-chi, qanday tushibman?

Shtativni yig‘ishtirayotgan Tolibjon ishidan to‘xtab, oyisiga qaradi. Onasining nimani so‘rayotganini tushunib, kuldi. Muslima opa hamon unga jiddiy tikilib turardi.

– Oyi, hozir faqat suratga tushirdim. Endi negativni ochirish, quritish kerak. Shundan keyin surat ishlayman. Yuring, uyga qaytamiz.

Hovlilariga kirib kelishganda kun yoyilib qolgandi. Oyisi uyga kirib ko‘ylagini almashtirib chiqdi. Hamon hovlida kalovlanib turgan o‘g‘liga bir qarab qo‘ydi-da, oshxonaga borib tandirga o‘t qalay boshladi. Tolibjon fotoapparati bilan shtativni xonasiga olib kirdi. U fotoapparatida birinchi marta surat olgani uchun bezovta edi. O‘zini bosib olmoqchi bo‘lib, hovliga qaytib chiqdi. Atrofni maqsadsiz bir-ikki aylandi. Bostirma ostidagi eski etikka ko‘zi tushib, otasini esladi. Otasi o‘zi ishlaydigan geologiya-qidiruv idorasidan qayerga yuborishsa, o‘n besh-yigirma kun, ba’zan oylab o‘sha yerda qoladi. “Dadam uyda bo‘lganlarida suratga tushirardim, – deya o‘yladi. – Mayli, fotoplastinkalar yetarli, hali dadamniyam suratga olaman!”

– O‘g‘lim, choyingni ichib ol, sen yaxshi ko‘radigan patir non yopdim.

Muslima opaning ovozi uni o‘ziga keltirdi. Qo‘lini yuvib, ayvondagi xontaxta yoniga kelib o‘tirdi. Oyisi oldiga qo‘ygan issiq patirni sindirib “uf-uf”lab tez-tez yeya boshladi.

– Shoshilmay ye, o‘g‘lim, – dedi Muslima opa.

– Shoshmasam bo‘lmaydi, oyi. Hozir suratingizni ishlayman!

– Mayli, ishlarsan hali.

– Oyi, men to‘ydim.

Tolibjon o‘ziga fotiha qilib, o‘rnidan turdi. Muslima opa “choyingni ich”, deganicha qoldi.

U derazasiga qavat-qavat qora mato tutib qorong‘ilashtirilgan xonasiga kirdi. Eshikni ochiq qoldirib, qo‘ng‘ir rangli idishchalarga kerakli eritmalarni quydi. Shundan keyin eshikni yopdi. Xona qop-qorong‘i edi. Paypaslab o‘zi stol ustiga qo‘ygan kassetani topdi. Derazaga orqasini o‘girib, kasseta qopqog‘ini ochdi. Undan shisha plastinkani avaylab olib, ochirgich eritmaga botirdi. Qorong‘ida ko‘rinadigan fosforli soati yo‘q edi. Vaqtni belgilash uchun pichirlab sanay boshladi. Juda uzoq sanagandek tuyuldi. Aslida bor-yo‘g‘i ikki daqiqa vaqt o‘tgandi. Fotoplastinkani toza suvda chayqab, qotirgich eritmaga botirdi.

Tolibjon eshikni ming xil o‘yda ochdi: “Negativ chiqdimikan? Xatoga yo‘l qo‘ymadimmi? Oyimning oldilarida uyalib qolmasam bo‘ldi-da. Maqtanaveribman, maqtanaveribman… Lekin hammasini to‘g‘ri qildim”.

U ishtiboh bilan negativ fotoplastinkani eshikdan tushgan yoruqqa tutdi: “Voajab! Mana onasi, orqada daryo! Hammasi tiniq! Axir bu o‘zining fotoapparatida olgan birinchi surati! Bunday sifatli negativni fotoqog‘ozga tushirsa bo‘ladi”.

Tolibjon shisha fotoplastinkani toza suvda qayta-qayta chaydi. Quritish uchun tik qilib qo‘ydi-da, hovliga chiqdi.

– Oyi! – u quvonganidan baqirib yubordi.

Oldiga hovliqqanicha Muslima opa keldi:

– Nima bo‘ldi, bolam?!

– Oyi! Suratingiz chiqadi! Zo‘r chiqadi! Hozir, negativ qurisin…

– Voy bolam-a, yuragimni yorib yubording-ku? Oyog‘ing…

Onasi “oyog‘ingga bir narsa bo‘ldimi”, demoqchi edi. Labini tishlab, qolganini aytmadi. O‘g‘liga xavotir bilan qaradi.

– Oyi, birinchi marta suratingizni ishlayapman, – dedi Tolibjon xijolat bo‘lib. – O‘zimni fotoapparatimda olganman axir! Ichimga sig‘may ketyapman-da!

– Menga sen xursand bo‘lsang kifoya.

– Suratchilik juda qiziq, oyi.

U oqsoqlanib yana xonasiga kirib ketdi. O‘zi jihozlagan oddiygina fotolaboratoriyasidagi kerosinli chiroqni yoqdi. Xona yorishdi. Negativni yoruqqa tutib, yana bir marta ko‘zdan kechirdi. Ochirgich eritmani fotoqog‘ozniki bilan almashtirdi. Ikkinchi chiroqni yoqib, qizil shishali qutichaga joyladi. Bu surat ishlayotganda yoqib qo‘yiladigan “xavfsiz” yoritqich vazifasini o‘tardi. Avvalgi chiroqni o‘zi yasagan qo‘lbola surat ishlash dastgohiga joyladi. Shisha negativni yuqori tirqishga o‘rnatdi. Avval bir parcha fotoqog‘ozga namuna olish kerak edi. Bunga Tolibjonning sabri chidamadi. Bir yo‘la negativ kattaligidagi fotoqog‘ozni qo‘yib, beshgacha sanadi. Fotoqog‘ozni darhol ochirgich eritmaga tashlab, biroz chayqatib turdi.

Qizil chiroqning xira yorug‘ida tasvir paydo bo‘la boshladi. Tolibjonning yuragi qinidan chiqib ketayozdi! Tasvir me’yoriga yetganda toza suvda chayqab, qotirgich eritmaga botirdi.

U onasining oldiga qo‘lidagi hali nam surat bilan chiqdi.

– Qarang, oyi, bu siz! Judayam chiroylisiz!

Muslima opa o‘g‘lining oldiga kelib, o‘zining suratiga tikildi:

– Seni ko‘zingga shunday ko‘rinaman-da… Shaharda suratchilikni yaxshi o‘rganibsan.

– Bilim yurtimizda hamma sharoit bor edi.

Onasining beixtiyor aytgan gapi bilim yurtini eslatdi. Tolibjon o‘rtoqlarini sog‘ingandi. Lekin buni tan olgisi kelmadi: “yangi hayotimga ko‘nikishim kerak”, – deya takrorladi o‘zicha.

– Oyi, men yana surat ishlayman, – dedi-da, xonasiga kirib ketdi.

Muslima opaning suratidan yana uch nusxa tayyorladi. Surat jonli chiqqandi. Shu damda uni kattalashtira olmaganiga achinib ketdi. O‘zi yasagan dastgohda faqat negativ yuzasiga moslab “9x12” surat ishlay olardi. Kattalashtirish uchun fotoyiriklashtirgichi yo‘q. Bo‘lganda ham foydalanolmaydi. Chunki fotoyiriklashtirgich elektr chirog‘ida ishlaydi.

Shu kuni kechgacha qo‘lbola fotolaboratoriyasida mayda-chuyda ishlar bilan shug‘ullandi. Ertasiga butun qishloq Tolibjonning surat ishlaganini eshitdi. “Bir ko‘ray”, deb keluvchilar ko‘paydi. Nogiron yigitchaga achinayotganlar endi havas bilan qarashardi. “Shaharda bekor yurmagan ekan”, deyishdi qo‘shni ayollar. Ular ham suratga tushishni xohlab qolishdi.

– Tolibjon, meniyam xuddi oyingga o‘xshatib daryo bo‘yida suratga tushir, – dedi Hidoyat opoqi degan qo‘shnilari.

– Oyimning suratlari yoqdimi? – Tolibjon o‘smoqchilab so‘radi.

– Yoqmay o‘libdimi, bolam, – kuldi Hidoyat opoqi. – Kattaroq qilolasanmi?

– Keyinchalik buning ham ilojini topaman.

– Baraka top! Qo‘ling dard ko‘rmasin.

– Faqat bizda elektr yo‘q-da.

– Voy, amaking aytdilar, kelasi yili butun qishloqqa simyog‘och tortisharmish.

– Unda ishimiz yurishadi, opoqi.

Tolibjonning nomi “suratchi” bo‘lib qoldi. Qishloqda “Suratga tushir”, deguvchilar ko‘paydi. Ba’zan kun bo‘yi qo‘li ishdan bo‘shamasdi. Tuman markazidagi o‘ris suratchiga qatnab, hujjatga surat tushirishniyam o‘rganib oldi. Kimdir pasport uchun, yana birov oilaviy suratga tushishni xohlaydi. U hech kimga yo‘q demasdi. Ko‘pincha yarim tungacha qorong‘i xonasida surat ishlaydi. Mijozlari qo‘yarda-qo‘ymay “qo‘l haqi”ni berib keta boshlashdi. “Shaharda o‘qiyman, deb bir oyog‘idan ajraldi, haqini bermaslik uyat, – deyishardi bir-birlariga. – Axir u ham qog‘ozini pulga sotib oladi”.

Negativ plastinkalar tugay deb qolgandi. Tolibjon surat uchun berilgan pullarni faner qutichaga yig‘ib qo‘yardi. Hisoblab ko‘rsa, xarajatlariga bemalol yetarkan. Bu safar nafaqasini kutmasdan, qutichada yig‘ilgan pul bilan shaharga jo‘nadi.