Matonat (qissa)/3-qism

Avvalgi qismi

Tolibjon shu kunlarda qo‘ltiqtayoqsiz yurishni ham mashq qilayotgandi. Bu oson kechmadi. Kesilgan o‘ng oyog‘ida avvalgidek jon oluvchi og‘riqlar bo‘lmasayam, qo‘ltiqtayoqsiz yurib ko‘rmagandi. Yasama oyog‘ini bosganida bittadan tishini sug‘urib olayotgandek azoblanardi. U bor irodasini ishga solib, chidam bilan taqdirga basma-bas mashqini davom ettiraverdi. Butun badanidan ter quyilib, ihrab-sihrab hovlida u yoqdan-bu yoqqa mast odamdek gandiraklab yurgani-yurgan. Necha-necha marta yiqilib, bilaklari shilindi. Oyisi: “Bas, bo‘ldi qil, joning kerakmasmi?”, – deya achinar, kuyinib koyirdi. Tolibjon ko‘zlaridan tirqirab yosh chiqib, dodlab yuborgan paytlaridayam mashqini to‘xtatmadi. Hayot-mamot jangiga kirgan askardek qadam-baqadam dahshatli og‘riqlarni yengib boraverdi. Bora-bora yog‘och oyoqda qo‘ltiqtayoqsiz yurishga ancha o‘rgandi.

Yozning olovli quyoshi yeru osmonni ayamay qizdiradi. Polizda qovun-tarvuzlar g‘arq pishdi. Bog‘lar sharbatga to‘lgan oltinrang, qirmizi olmalarni ko‘z-ko‘z qiladi. Qishloq bolalari kun bo‘yi suvdan chiqishmaydi, daryo sohilidagi qumloqda dumalab yotib rohatlanishadi. Shunday kunlarning birida pochtachi Tolibjonning nafaqasini olib keldi. Bu kun uning uchun katta bayramga aylandi. Qo‘lida bir dasta pul, quvonganidan ko‘zlari chaqnab, deraza oldida igna bilan nimanidir tikib-chatib o‘tirgan Muslima opaning oldiga keldi:

– Oyi! Mana, nafaqamni oldim! – dedi bir dasta pulni ko‘rsatib.

– Ertaga saharda poyezdga o‘tiramiz, – dedi Muslima opa xotirjam.

– Oyi, siz ham bormoqchimisiz? – Tolibjon ajablandi.

– O‘zing qiynalib qolasan. Yoningda bo‘lay, deyman-da.

Tolibjon kuldi. Oyisi uni haliyam yosh bola deb o‘ylaydi. Bunga achchig‘i keladi, ba’zan mehrdan shamdek eriydi. Hozir ham shunday bo‘ldi.

– Qiynalmayman, oyi, o‘zim eplayman, – dedi minnatdorlik bilan.

Muslima opa e’tiroz bildirmadi:

– Mayli, ehtiyot bo‘l, shaharda har xil odam bor.

Tolibjon tunda ancha payt uxlolmay yotdi. Xayoliga ming xil o‘y quyunday yopirilib kelardi. Shaharda o‘qigan davrlari yodiga tushdi. Bilim yurtini esladi. Ikki qavatli, och zarg‘aldoq bino, qadrdon o‘rtoqlari ko‘z oldida jonlandi: samarqandlik Husan, Bahrom, yotoqxonadagi hamxonasi Ubaydulla, qo‘qonlik Muxtorali aka… To‘g‘ri, Tolibjon istagan paytida o‘qishga borishi mumkin; domlalari shunday deyishgan. Biroq endi bilim yurtiga qaytmaslikka qaror qildi. Hamma unga achinib qarashini istamaydi, kimdir “cho‘loq”, deb kular ham… Unda ko‘ngli yuz, ming karra cho‘kadi. Aslida, o‘zi tushib qolgan zimistonda endigina bir chimdim yorug‘lik ko‘rindi. Bu ilinjini yo‘qotmasligi kerak. Ertaga shaharga boradi… Shunday xayol bilan uxlab qoldi.

Saharda onasi uyg‘otdi:

– Tur, bolajonim, vaqting bo‘ldi, – dedi mehr bilan boshini silab.

Tolibjon sakrab o‘rnidan turmoqchi bo‘ldi. Bir oyog‘i yo‘qligi, yog‘och oyog‘ini yechib qo‘ygani yodiga tushdi. Buni birovdan yashirmoqchi bo‘lgandek beixtiyor ko‘rpani ustiga tortdi.

Oyisi uni tushundi, chamasi, indamasdan chiqib ketdi. Tolibjon har kungi odaticha jigarrang qayishlarni tortib bog‘ladi. “Xuddi otning ayilini tortayotgandek, – degan o‘y keldi xayoliga. – Bunga ham o‘rganib qoldim”.

U yuvinib keldi-da, nonushta qilishga o‘tirdi. Dasturxon ustida onasi ko‘p ­gapirmadi.

– Oyi, o‘ylanmang, men zo‘r suratchi bo‘laman! – dedi piyoladagi choyni ho‘playotib.

Muslima opa unga tikilib turdi-da, ko‘zidan quyilayotgan yoshni ro‘molining uchi bilan artdi. Tolibjon piyoladagi choyini shoshilib ichib, oyisiga qaradi. Muslima opa qo‘lini fotihaga ochib, duo qildi. Tolibjon darvozadan chiqayotib oyisiga kulib qaradi:

– Xavotir olmang, kechroq qaytaman, – dedi.

Tonggi musaffo havo yoqimli edi, taniga xush yoqdi. Chuqur-chuqur nafas olib, bir lahza atrofga alanglab turdi, keyin asta-sekin temir yo‘l bekati tomonga yurdi.

Bekatga kelganida shahar atrofiga qatnaydigan poyezdning kelishiga biroz vaqt bor edi. U chipta olib, tashqariga chiqdi. Bo‘sh xarrakka o‘tirib, po‘lat izlar ortidagi uylarga tikildi: “Bu uylarda turfa taqdirli odamlar yashashadi. Har birlarining o‘z tashvishlari bor. Uning ham muammosi o‘ziga yetarli. Hamma o‘z tashvishini o‘zi ko‘taradi…”

Temir yo‘l navbatchisi yuk poyezdini kuzatgani chiqdi. Uzundan-uzoq qizil vagonlar tizimi shovqin-suron bilan o‘tdi. Navbatchi qo‘lidagi “jezl” tayoqchasini o‘ynatib bekat binosiga kirib ketdi. U yoqdan-bu yoqqa o‘tayotgan yo‘lovchilar Tolibjonga e’tibor berishmasdi. Xayolida vaqt juda imillab o‘tardi. Qani edi, qanot chiqarib uchsa-yu, bir zumda shaharga yetib olsa.

Uzoqdan yo‘lbarsdek pishqirib kelayotgan poyezd nafasini rostlab olmoqchidek qishloq bekatida to‘xtadi. Qopchiq, alyumin sut idishi, to‘rxalta ko‘targan erkak-ayollar izdihomi vagonlarga tirmasha ketdi. Tolibjon zinadan ko‘tarilayotib qiynaldi. Unga o‘rta yoshlardagi bir yigit yordamlashdi. U rahmat aytib, vagonga kirdi. Jigarrang charm qoplangan o‘rindiqqa bemalol o‘tirib oldi. Poyezd joyidan qo‘zg‘aldi. Oynadan ko‘rinib turgan bekat ortda qola boshladi. Birozdan keyin daryo ko‘prigi boshlandi. Poyezd ko‘prikdan taraqa-turuq qilib o‘tib borarkan, daryoning moviy tasmadek ufqqa tomon ingichkalashib ketgan o‘zani ortda qoldi. Paxta dalalari, qishloqning chetan devorli uylari boshlandi. Birozdan keyin vagon xizmatchisi qalayi tutqichli stakanda choy, oq qand olib kirdi. U qog‘ozga o‘ralgan oqqandni ochib, choyga soldi, qoshiqcha bilan erinmay aralashtirdi. Choy biroz sovigach, oz-ozdan ho‘plab, vagon oynasidan lip-lip etib o‘tayotgan manzaralarni tomosha qilib bordi.

Poyezd har bir bekatda to‘xtab, borgan sari shaharga yaqinlashardi. “Zartopgan” deb yozilgan navbatdagi temir yo‘l bekati e’tiborini tortdi. Bekatning qizil g‘ishtli binosi ikki tarafdan quyuq daraxtzor bilan qurshalgan. Azamat chinor, sada qayrag‘ochlar ko‘hna binoning qo‘riqchilaridek sirli ko‘rinardi.

Poyezd joyidan jildi. Bo‘sh stakan qalayi tutqichga tegib qitirlay boshladi. Tolibjonning xayoliga o‘sha bekatda ko‘rganlari o‘rnashib qolgandi: qizil g‘ishtdan qurilgan ko‘hna bino, azamat chinor, sada qayrag‘ochlar ko‘z o‘ngida gavdalandi. Poyezd tezlashib borardi. Endi vagon oynasidan mevasi mo‘lligidan shoxlari egilgan olma daraxtlari ko‘rindi. Olmazor bog‘ shunday diltortar ediki, poyezddan tushgisi, shu boqqa kirgisi keldi. To‘g‘ri, u avvallari ham poyezdda yoki mashinada shaharga qatnagan, shu yerlardan o‘tgan. Biroq o‘sha paytlarda bu maftunkor bog‘larga e’tibor bermagan ekan. Endi, nogiron bo‘lib qolganida, uzoq payt uyda o‘tiraverib zerikkanidanmi bularning hammasi aziz, qadrli bo‘lib ko‘rinmoqda edi.

Poyezd shaharga yetib kelganida Tolibjonning kayfiyati ko‘tarinki edi. Shaharni subhi sodiq quchog‘iga olgan. Xobgohidan ko‘tarilayotgan quyosh ko‘p qavatli binolarning peshtoqiga oltin upa sepib ulgurgan. Do‘konlar ochilishiga hali biroz vaqt bor ekan. U nima qilarini bilmasdan vokzal binosiga kirdi. Katta zal qator-qator o‘rindiqlar bilan to‘la. Har-har joyda poyezdini kutayotgan yo‘lovchilar suhbatlashib o‘tirishibdi. Ayrimlari tunda vokzalda qolishgan chamasi, o‘tirgan o‘rinlarida mudrashmoqda. Ko‘pchilik tugun yoki sumkasini tizzasiga qo‘yib olgan. Ikkita o‘rta yoshlardagi ayol kuyib-pishib bir-birlariga gap uqtirishadi. Burchakdagi qarimsiq, mallasoch xotin og‘zini ochib baralla xurrak otmoqda. Isqirt ki­yimlar solingan to‘rxaltasi oyog‘i ostida o‘ralashib yotibdi. Yonida olti-etti yoshlardagi qizcha. U atrofga besaranjom alanglaydi…

Zalning o‘ng tomonidagi burchakni ochiq qahvaxona egallagan. Peshtaxtalari somsa, pishiriqlar bilan to‘la. Xo‘randalar baland doira stollarda tik turgan holda qahva ichib, likopchada berilgan somsa yoki pishiriqlarini yeyishmoqda. Marmar aralashtirib ishlov berilgan polda, xo‘randalarning oyog‘i ostida yuzi shishinqiragan, soqol-mo‘ylovi o‘siq isqirt nogiron ko‘rindi. Ikki oyog‘ining sonidan pasti yo‘q. U zoldir g‘ildirakli pastak qo‘lbola aravachaga o‘tirib olgan. Bir qo‘lida pachoqlangan alyumin krujka, ikkinchi qo‘lida somsa. Hech kimga e’tibor bermasdan yutoqib kavshanmoqda. Har zamonda krujkasidan choy ho‘plab qo‘yadi. “Urushda nogiron bo‘lganmikin? – o‘yladi Tolibjon. – Ko‘zlari qizargan, saharlab ichib olganmi? O‘zicha nimalarnidir g‘o‘ldirayapti. Ammo uni hech kim eshitmaydi. Atrofdagilar jirkanib, uzoqroq turishga harakat qilishadi”.

Tolibjon nogironga biroz qarab turdi-da, keskin burilib, g‘ala-g‘ovur zaldan shoshilib chiqib ketdi. Sudralib yurgan nogironning ayanchli ko‘rinishi kayfiyatini buzdi. Qahvaxonadan uzoqlashgan sari o‘sha to‘rtta zoldir g‘ildirakli aravacha, ikki oyog‘i kesilgan nogiron ko‘z oldiga kelaverdi. Tanasida sovuq titroq turdi. Yuragi dukillab tez ura boshladi. Tashqariga chiqib, toza havodan chuqur-chuqur nafas oldi. Avtomat quygichdan muzdek suv ichdi. U ochilishini kutayotgan do‘kon vokzalning qarshi tarafida edi. Bu harbiylar univermagi bo‘lib, kattagina foto anjomlar bo‘limi borligini bilardi. Bilim yurtida o‘qiyotganida bir necha marta kelgan. Noxush xayollardan chalg‘ish uchun o‘sha tomonga yurdi. Univermagga yetay deganida qirmizi rang qo‘sh tavaqali bahaybat eshik ochildi. U savdo zaliga birinchi bo‘lib kirdi. O‘ziga ajabsinib tikilgan sotuvchi qizga e’tibor bermay, fotografiya bo‘limiga o‘tib ketdi. Bo‘limning oynavand peshtaxtalari ming xil foto asbob-anjomlari-yu, kimyoviy dorilarga to‘la edi. Tolibjon peshtaxtadan ko‘zini uzolmay qoldi. Shu payt oldiga o‘rta yosh, do‘ppi kiygan qotma sotuvchi keldi. Tolibjon salom berdi. Daf’atan nima deyarini bilmay, xayoliga kelgan savol bilan murojaat qildi:

– Aka, fotoplastinkaning muddati o‘tmaganmi?

– Okosi, bizda eskirgan tovar bo‘miydi, – dedi sotuvchi.

Tolibjon xijolat bo‘ldi. Shoshib o‘ziga kerakli kimyoviy dorilarni ayta boshladi. Hammasidan bor ekan. Puli yetganicha fotoplastinka, fotoqog‘oz, kimyoviy dorilardan sotib oldi.

Yana vokzalga qaytib keldi. Bir soatcha o‘rindiqlar qo‘yilgan maydonchada dam olib o‘tirdi. Shundan keyin shahar atrofiga qatnaydigan poyezdga chiqdi.