Anton Chexov. Jonsiz tana (hikoya)

Jimjit avgust kechasi. Daladan asta-sekin tuman ko‘tariladi va ko‘z ilg‘agan hamma narsani oqimtil parda ichiga oladi. Bu tuman oy nurida goh tinch yotgan bepoyon dengizga, goh juda katta oq devorga o‘xshab ko‘rinadi. Havo sovuq, hamma yoq zax. Tong otishga hali uzoq. O‘rmonni yoqalab o‘tgan arava yo‘ldan bir qadam chetroqda chiroq ko‘rinadi. Shu yerda o‘sgan yoshgina dub daraxti ostida jonsiz bir tana yotibdi. Uning boshidan oyog‘igacha yangi oq choyshab yopilgan, ko‘ksiga yog‘ochdan qilingan katta krest qo‘yilgan. O‘lik qoshida, yo‘l yoqasida ikki mujik «navbatchi» bo‘lib o‘tiribdi. Bular, dehqonlar zimmasiga yuklangan eng og‘ir va noma’qul majburiyatlardan birini ado etmoqda. Biri — kalta yirtiq po‘stin va chipta choriq kiygan, mo‘ylovi endi sabza urgan, qora qosh, novcha yigit. U ho‘l ko‘kat ustida oyoqlarini uzatib o‘tiradi va engashgan holda bo‘ynini cho‘zib pishillab yog‘och yo‘nyapti: katta qirralik tarashadan ermak uchun qoshiq yasamoqchi. Ikkinchisi — pakana bo‘yli, siyrak mo‘ylov, echki soqol, cho‘tir, oriqqina mujik. Bu chol qo‘llarini tizzasidan solintirib, olovga tikilib qolgan. O‘rtada yonayotgan gulxan asta-sekin so‘nmoqda va ikkisining ham yuziga shu’lasini sochmoqda. Hamma yoq jimjit. Faqat yog‘och yo‘nayotgan pichoqning qirtillashi-yu, gulxanda tutayotgan ho‘l o‘tinning shatir-shutiri eshitiladi.
— Syoma, uxlama… — deydi yosh yigit.
— Men… — deydi duduqlanib echki soqol, — uxlayotganim yo‘q…
— Shunday bo‘lsin… Yelg‘iz odam qo‘rqadi, vahima bosadi. Biron hikoya aytib bersang-chi, Syoma.
— Men… bilmayman…
— G‘alati odamsan-da, Syomushka! Boshqalar oldi-qochdi, qiziq gaplardan aytib, kuldirib o‘tiradi, ashula qiladi, sen bo‘lsang — yaratgancha qola bergansan. Xuddi polizdagi qo‘riqchiga o‘xshaysan; indamasdan, olovga tikilganingcha o‘tira berasan. Gaping og‘zingdan tushib ketadigandan, eplab gapira olmaysan: qo‘rqib-qo‘rqib gapirasan. Yoshing ellikka borib qolgan bo‘lsa ham bir gudakchalik aqling yo‘q… Dunyoga kelib tentak bo‘lib o‘tganing uchun achinmaysanmi, Syoma?
— Achinaman… — deb qayg‘urib javob berdi echki soqol.
— Biz sira ham achinmaymiz, tentakligingni ko‘ra berib, o‘rganib qolganmiz. O‘zing rahmdil, ichmaydigan tuppa-tuzuk mujiksan-ku, miyang ishlamaydi-da; mana shunisi yomon. Xudoyimning o‘zi aqldan qisib qo‘ygan deb yura berasanmi? O‘zing ham harakat qil-da!… Miyangni mundog‘ qo‘zg‘atib ko‘r, Syoma!… Biron yaxshi gap eshitsang, ma’nisini topishga urin, miyangga joylab ol, qayta-qayta o‘ylab ko‘r… Mabodo tushunmasang, miyani ishlatib, bosh qotirib, astoydil urinsang — topasan, gapning mag‘zini chaqasan. Gapimga tushundingmi? Ish qilib bo‘shashma! Aql degan narsani o‘zingki harakat qil, topmasang, dunyodan benomu nishon shu tentakligingcha o‘tib ketasan.
To‘satdan chiyillagan xunuk bir ovoz o‘rmonni tutib ketdi. Daraxt uchidan bir narsa quladi, barglarni shatirlatib, yerga yiqilganday bo‘ldi. O‘rmonda aks sado tarqaldi. Yigit cho‘chib tushib «nima gap?» deganday cholga qaraydi.
— Boyqush, — dedi Syoma g‘o‘ng‘illab, — qushchalarni tutib yemoqchi.
— Aytganday, Syoma, qushlarning issiq tomonga uchadigan vaqti bo‘ldi-ya!
— Ha… vaqti bo‘ldi.
— Bugun rosa sovuq kuchayadigan bo‘ldi: qaqshatadiya… Turna juda nozik parranda. Bunaqa sovuqqa chiday olmaydi, darrov o‘ladi. Men turnadaqa nozik bo‘lmasam ham, qotib qoldim… o‘tin olib kelsang-chi!
Syoma o‘rnidan turib qorong‘i daraxtzorga kirib ketadi. U, daraxtlar orasida qurigan shoxlarni yig‘ishtirib yurar ekan, sherigi ko‘zlarini qo‘li bilan to‘sib o‘tirar va «tars» etgan sayin cho‘chib tushar edi. Syoma bir quchoq o‘tinni keltirib gulxanga tashladi. Olov shoxlarni asta-sekin yalab-yalab turdi-da, birdaniga alangalatib yoppasiga yondirib yubordi. Gulxan shu’lasi har ikki kishining yuzini, yo‘l yoqalarini, o‘lik ustiga yopilgan oq choyshabni, choyshab ostidan turtib turgan qo‘l va oyoqlarni, ko‘ksidagi obrazni qizartib yuboradi… «Navbatchi»lar jim o‘tiradilar. Yigit bo‘ynini yanada egadi va engashib olib yana boyagi «ermagi»ga astoydil kirishadi. Echki soqol boyagisiday qimirlamay olovga tikilganicha o‘tira beradi…
Birdaniga qorong‘i kechada:
— «Sion dushmanlari parvardigor oldida sharmandai sharmisor o‘lg‘aylar»… — degan iigichka darvishona bir ovoz keladi. Ketidan asta-asta yurib kelayotgan oyoq tovushi eshitiladi va yo‘l tomondan monax jandasini kiygan, boshida qalpoq, yelkasiga to‘rva osgan bir odam gulxan oldida paydo bo‘ladi.
— Xudoyo tavba, tavba! Astag‘furullo! — dedi bu darvesh xirilloq ovoz bilan. — Zulmat ichra bu gulxanni ko‘rib, yuragim hovliqib ketdi… Avvalo: bu — yilqiboqar bo‘lsa kerak, deb o‘yladim; qarab tursam, yilqisi ko‘rinmaydi. Tag‘in o‘ylab turib, bu albatta qaroqchilar gulxani, biron boy savdogarni poylab yotishgandir, dedim. Yoki o‘tga cho‘qinayotgan lo‘lilar qavmi bo‘lsamikin, dedim. Yuragim hovliqa berdi… Ey, qulbachcha — Feodosiy, dedim men o‘zimga, qaytma, senga ne azoblar ravo bo‘lsa — borib qabul qilgaysan, dedim. Mana men bir parvona kabi ushbu gulxaningizga keldim. Endi atvoringizdan payqasamki, sizlar na lo‘li-yu, na qaroqchi. Assalomu alaykum!
— Salom.
— Dindoshlar, Makuxinning g‘isht zavodiga qaysi yo‘ldan boriladi, bilmaysizlarmi?
— Yaqin qoldi. Mana shu katta yo‘l bilan to‘g‘ri bora berasiz, ikki chaqirimcha yurgandan keyin bir qishloq keladi: Ananova qishlog‘i; biz o‘sha yerdan bo‘lamiz. Qishloqdan o‘tgach, o‘ngga burilasiz, ota; suv yoqalab bora bersangiz, to‘g‘ri zavodning o‘zidan chiqasiz. Ananovadan u yog‘i uch chaqirimcha kelar.
— Umrlaring uzoq bo‘lsin! Xo‘sh, bu yerda nima qilib o‘tiribsizlar?
— «Navbatchi» bo‘lib o‘tiribmiz, mana bu jonsiz tanaga. ..
— Nima deding? Qanaqa tana? Astag‘furullo!
Darvesh oq choyshab bilan krestni ko‘rib chunonam qo‘rqib ketdiki, turgan joyida bir irg‘ib tushdi… Bu kutilmagan hodisa unga yomon ta’sir qildi: og‘zi ochilgan, ko‘zlari baqraygan holda qotib qoldi… Shu alfozda o‘z ko‘zlariga ishonmagan kishiday uch minutcha anqayib turgach, sekin-sekin o‘ziga keldi va zo‘rg‘a tilga kirdi.
— Xudoyo xudovondo! Bu nima ko‘rgilik? Hech kimga ziyoni tegmay o‘z yo‘lida ketayotgan bir mo‘min bandangga bu qanday ko‘rgilik bo‘ldi?
— Siz kim bo‘lasiz? — deb so‘radi yigit. — Ruhoniylardanmi?
— Yo‘q… yo‘q… Men monastirlarni ziyorat qilib yurgan bir banda… Mi… Mixail Polikarichni taniysanmi, zavod boshlig‘i-chi? Men xuddi o‘sha kishining jiyani bo‘laman… Xudoyo, o‘zing podishosan!.. Bu yerda nima qilib o‘tiribsiz?
— O‘lik poylab o‘tiribmiz. Shunday buyruq bor…
— Ha, shunday deng… — deb valdiraydi jandapo‘sh ko‘zini silab. — O‘zi qayerlik ekan?
— Yo‘lovchi.
— Odamzod ahvoli shu ekan-da!.. Bo‘lmasa men… haligi… keta qolay… Vahima bosyapti… O‘likdan shunday qo‘rqamanki, aslo qo‘ya qoling, birodarlar… Mundoq bir o‘ylab ko‘ring-chi! Shu odamni tirikligida hech kim nazariga ilmagan bo‘lsa kerak; ana endi qarang! Jonsiz tana oldida ulug‘ bir lashkarboshi yoki biron avliyo huzurida turganday qo‘rqib qaltiraymiz. Odamzod shu ekan! Nima qilibdi, o‘ldirib ketishibdimi?
— Nima bo‘lgani xudoga ayon. Birov o‘ldirganmi, o‘zi o‘lganmi — bilib bo‘lmaydi.
— Shunday deng… Ha, bilib bo‘lmaydi… Balki shu topda joni jannatda javlon urib yurgandir.
— Yo‘q, joni hali tanasi atrofida aylanib yuradi, — deydi yigit. — Uch kungacha jon tanasini tashlab keta olmaydi.
— Ha-ya!.. Shu kunlarda sovuq rosa zo‘raydi; suyak-suyaklaringgacha qaqshatadi! Demak, to‘ppa-to‘g‘ri keta berasan deng.
— Qishloqqacha to‘g‘ri yo‘l, keyin o‘ngga burilib, suv yoqalab yurasiz.
— Suv yoqalab deng… Yaxshi … Nima qilib turibman? yo‘ldan qolmay. Xayr, birodarlar!
Jandapo‘sh yo‘lga chiqdi va besh qadamcha yurib to‘xtadi.
— Sadaqa qilish yodimdan ko‘tarilibdi, — deydi u, — o‘likka pul qo‘ysam bo‘larmikin-a, dindoshlar?
— Bunisini o‘zingiz bilasiz. Siz monastirlarga borib yurasiz… O‘z ajali bilan o‘lgan bo‘lsa-ku, arvohi xushnud bo‘lar-a; bordi-yu, o‘zini o‘zi o‘ldirgan bo‘lsami — gunoh bo‘lar deyman…
— Rost gap… Darhaqiqat o‘zini o‘zi o‘ldirgan bo‘lishi mumkin… Chaqam yonimda qola bersin-a? Xay tovba! Ming so‘m bersa ham shu yerda o‘tirmasdim. Xayr, birodarlar!
Jandapo‘sh asta-sekin uzoqlashadi va yana to‘xtaydi.
— Juda hayron bo‘lib qoldim, nima qilsam ekan? — deb valdiraydi u yana. — Tong otguncha shu yerda, issiqqina gulxan oldida o‘tira qolay desam — qo‘rqaman. Keta beray desam — tag‘in qo‘rqaman. Bu murda yo‘l-yo‘lakay ko‘zimga ko‘rina beradi endi… Meni xudo urdi! Besh yuz chaqirim piyoda olamni kezib, omon-eson vatanimga keldim deganimda… Bu nima ko‘rgilik? Keta olmayman endi… vahima bosadi…
— Rost gap, vahima bosadi…
— Bo‘ridan qo‘rqmayman, qaroqchidan ham, qorong‘i kechalarda yura beraman, lekin o‘likdan qo‘rqaman, xolos. Shunday qo‘rqamanki!.. Birodarlar, xudo xayr bersin, tiz cho‘kib yalinib-yolvoraman: meni qishloqqacha kuzatib qo‘yinglar, dindoshlar!
— Biz bora olmaymiz, tana oldidan nari siljishga ijozat yo‘q.
— Hech kim ko‘rmaydi, birodarlar! Xudo ursin, ko‘rmaydi! Bu xizmatlaring uchun xudoyim sizlarni yarlaqaydi. Oqsoqol, xudo xayr bersin, siz kuzatib qo‘ying! Oqsoqol! Nega indamaysiz?
— Oqsoqolingiz tentakroq… — deb tushuntirdi yigit.
— Bo‘lmasa sen bora qol, do‘stim! Bir miri beraman.
— Bir miriga kuzatib qo‘yar edim-ku, — deydi boshini qashlab yigit, — buyruq bor-da… Agarda manavi Syoma tentak, bir o‘zim o‘tira beraman desa, olib borib qo‘yaman. Syoma, bir o‘zing o‘tirasanmi?
— O‘tiraman… — deb rozi bo‘ldi tentak.
— Juda soz! Qani, ketdik!
Yigit o‘rnidan turib, jandapo‘sh bilan ketdi. Minut o‘tmay ularning qadam tovushi va gaplari eshitilmay qoladi. Syomaning ko‘zlari yumilib, sekin-sekin, mudraydi. Gulxan so‘na boshlaydi, jonsiz tanani kattakon qora soya bosadi…

O. Sharapov tarjimasi