Нарықты құлатқан адам
Бес минутта триллионнан айырылу жайындағы хикая
Сауда сессиялары тізбегінде кейде тарихта қалатын оқиғалар болады. Олар ұзақ уақыт реттеушілердің, құқық қорғаушылар мен журналистердің қалтқысыз нысанасына айналады. Солардың бірі — 2010 жылғы 6 мамырда Dow Jones индексінің 9% қысқа мерзімді құлдырауы. Осы күні АҚШ қор нарығының капиталдануы бірнеше минуттың ішінде $1 трлн-ға күйреді.
Flash crash деген атауға ие болған бұл құбылысты тергеу бес жылға созылды, тек 2015 жылы кінәлі адам табылды. Ол кім болды?
Үйдегі трейдинг
Үндіс ұлтынан шыққан британиялық Навиндер Сингх Сараода интеллектісіне емес, әлеуметтену қабілетіне жағымсыз әсер ететін Аспергер синдромы анықталған. Сипатталатын оқиғалар болған сәтте Навиндер ата-анасымен бірге тұратын, ол басқалармен мүлдем сөйлеспейді, биржа саудасымен айналысып жүреді.
2008 жылы Сарао немістің DAX қор индексіне фьючерстің баға белгіленімде бір оғаштықтың бар екенін байқады. Негізгі сессия барысында ол сол кездегі биржалық алаңдар үшін өзекті жағымсыз үрдіске көшті. Бірақ кешкі сауда-саттықта неміс эталоны тұрақты болып, тіпті өсті. Трейдер шортты түннен кейін ауыстырып, келесі күні жабу үшін ашты. Мәміле сәтті болды, содан кейін Сара оны бірнеше рет қайталап, алғашқы үлкен ақшаны алды. Содан кейін ол сол кезде жұмыс істеген Futex компаниясынан кетіп, өзі үшін жұмыс істей бастады.
Өзіме өзім манипулятормын
Кейінірек белгілі болғандай, Сараоның соншалықты жетістікке жетуіне себеп болған белгісіз ірі ойыншы Société General трейдері Жером Кервиель болды, ол басшылықтан жасырын түрде қаржылық дағдарыстың өткір кезеңі артта қалғаны үшін 70 миллиард долларлық DAX-та фьючерстік лонгтарды ашты. Оның дұрыс есептелмеуі банкке €4,9 миллиард еуро құрады.
Осы аралықта Сарао өз бөлмесінен шықпай, биржадағы саудасын жалғастыра береді. Алайда жоғары жиілікті алгоритмдердің белсенді түрде таралуынан ол бұрынғыдай пайда таба алмай қалды. Оларды зерттей келе, ол өзіне жаңа пайдалы стратегия әзірлеп, ірі ойыншының мүддесін бүркемелеп, ірі сомаларға ордерлер орналастырып, содан кейін сол мезетте оның күшін жоятын сауда роботын бағдарламалауға кірісті. Мұндай өтінімдер пайда болғаннан кейін активтің баға белгіленімдері қысқа мерзімде трейдерге қажет бағытқа жылжиды. Сол арада АҚШ-та биржалық сауданың мүндай тәсілі сол кездің өзінде заңсыз болатын.
2010 жылғы 6 мамырда Сараоның бағдарламасы сұраныс пен ұсынысты бұрмалап көрсету үшін ірі ордерлер ұсынды. Бұл сауда күнінің көптеген басқа күндерден еш айырмашылығы болған жоқ, алайда «стакандағы» өтінімдердің көлемі орташадан төмен болып шықты. Нәтижесінде Сараоның ордерлері олардың жалпы санының төрттен біріне жуығын құрады.
Мұндай күшті сәйкессіздік индекстердің қарқынды құлдырауына әкеп соқтырды. Dow Jones бес минуттың ішінде 600 пунктке күйреді. Сауда-саттық тоқтатылды, содан кейін фьючерстердің бағалары бұрынғы деңгейге келді. Бірақ осы бірнеше минуттің ішінде америкалық биржалар капиталының шамамен $1 трлн-нан айырылды.
Пайда келді — пайда кетті
Сараоны тек 2015 жылы ғана табу мүмкін болды. Ол төрт айға тұтқындалып, кейіннен АҚШ-қа экстрадицияланды. Прокуратураның жорамалдауынша flash crash болған күні Сарао $900 мыңға жуық пайда тапқан, ал бес жылдың ішінде спуфинг* оған шамамен $13 млн пайда әкелген.
Көпшілігі Навиндерден жай кінәлі адам жасады деп есептейді, және бір өзінің орасан американ нарығын күйрете алады дегенге сенбейді. Сонымен бірге сарапшылар flash crash сауда-саттықтарды ұйымдастыруда жүйелі проблемалар мен реттеудің кемшіліктерін анықтап берді дегенге ойысты, оларды биржалар мен билік органдары жоюға тырысты. Сараоның өзі АҚШ прокуратурасымен саудаласуға барды, соның арқасында шартты мерзім алып, отанына қайта оралды. Сот ісі барысында Сараоның қаржысын күмәнді жобаларға салып, өз байлығының көп бөлігінен айырылғаны анықталды.
*Спуфинг — сатып алуға немесе сатуға өтінімді (ордерді) бүркемелеу