Қытай толқыны
Аспан асты еліне инвестиция жасаудың өткені, осы шағы және болашағы
Соңғы қырық жыл ішінде Қытай феноменалды серпіліс жасады. 1980-ші жылдардың ортасында елдегі ересектердің төрттен бірі ғана толық емес орташа білімі барлар еді, ал жан басына шаққандағы ІЖӨ жылына $300 -ға жетер-жетпес болды. Бүгінгі таңда Қытай жоғарғы технологиялық өндірісі дамыған әлемнің екіші экономикасы болып отыр. Осы мақсатқа жету үшін олар қандай жолдардан өтті? Неліктен біз қытай активтерін инвестиция үшін тартымды деп есептейміз?
Әлемге ашылған терезе
1980 жылдардың ортасында Пекиннің жүргізген «реформа және ашықтылық» саясатына арнайы экономикалық аймақ (АЭА) құру кірді, онда сыртқы сауда мен шет елдік инвестициялар тек қана нарық заңдарымен реттелді. Шетелден келген бизнесті бұл аймақтарға салықтық және инвестициялық жеңілдіктер, арзан, бірақ өнімді жұмыс күшінің пайдасы да тартты.
АЭА-да шетел қатысатын кәсіпорындар құру ел үшін озық технологияларға тікелей қолжетімділік ашты. Бизнестің дайын өнімді экспорттауға бағдарлануы өнеркәсіптің жылдам дамуына, жұмыс орындарын құруға, өмір сүру деңгейін арттыруға ықпал етті. Бұл уақыт өте келе Қытайды кедей аграрлық елден жаһандық трендте қарқынды дамып келе жатқан индустриялық державаға айналдырды. Қытайдың нақты жалпы өнімінің өсуі 1980 жылдардың басынан бастап соңына дейін жылына 8% -дан 12% -ға дейін жеделдеді.
Білімге қарай қадам басайық!
1990-шы жылдары Қытай Ғылым академиясы мен университеттерде реформа жүргізді, оларды қаржыландыруды ұлғайтты, алғашқы ғылыми-техникалық парктерді құрды. Талантты студенттер ағыны мемлекеттің қолдауымен әлемнің жетекші университеттеріне ағылып, түлектердің көпшілігі отанына жұмысқа оралды. Бұл шаралар елде білікті кадрлардың айтарлықтай резервін қалыптастыруға мүмкіндік берді.
Инновацияға қолдау көрсету екі деңгейде жүзеге асырылды. Біріншіден, R&D (зерттеулер мен әзірлемелер) инвестициялайтын компаниялар үшін салықтық және басқа да жеңілдіктер белгіленді; инновациялық жобалар мемлекет тарапынан қаржыландырылды; өз технологияларын дамыту үшін инфрақұрылым құрылды. Екіншіден, Қытай шетелдік компаниялардан озық технологияларды алып, олар үлкен ішкі нарыққа және арзан өндірістік қуаттарға қол жеткізу үшін белсенді түрде талап етті.
Осы шаралардың нәтижесінде бизнес R&D-ге инвестиция салуға қызығушылық танытты. 1996 жылдан 2010 жылға дейін, реформалардың әсері байқалған кезде, жеке қаражат есебінен ғылыми-техникалық дамуға жұмсалған шығындардың 70%-дан астамы қаржыландырылды, ал олардың тұрақты бағалардағы өсуі орташа алғанда жылына 22%-ды құрады.
*Инфляцияны есептемегенде бағалар
Нәтиже керек!
Дүниежүзілік банктің мәліметі бойынша, Қытайдың ЖІӨ сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі бойынша 2023 жылы АҚШ-та $27,7 трлн болса, $34,7 трлн құрады. Валюталық бағамдарды ескерсек, АҚШ бірінші орында, ал Қытай – екінші орында.
Сатып алу қабілетінің тепе-теңдігі бойынша ЖІӨ-ні есептеу экономиканың әртүрлі құрылымындағы елдерді объективті салыстыруға және кірістер мен бағалар деңгейін ескере отырып, өмір сүру құнына түзету жасауға мүмкіндік береді. Мәселен, Қытайдағы сатып алу қабілеті паритеті (СҚП) 2023 жылы 3,6 юань құрап, АҚШ-та $1 тұратын тұтыну тауарлары мен қызметтер қоржынының құнын көрсетті. Бұл ретте юаньнің долларға қатысты нарықтық валюталық бағамы ол кезде шамамен екі есе төмен болды – 7,1. Нарықтық валюта бағамдары бойынша экономиканың базалық көрсеткiшiн өлшеу тұрмыс деңгейiндегi нақты айырмашылықтарды емес, әлемдiк қаржы жүйесiнiң ерекшелiктерiн көрсетедi. Қалай болғанда да, қазіргі заманғы қытайдың экономикасы инвесторлар үшін объективті қызығушылық тудырады.
Бір қарағанда әлсіз юань ІЖӨ долларлық статистикасын бұзады, бірақ бұл Қытайдың артықшылығы болып табылады, себебі оның тауарларының әлемдік нарықтағы арзандауына ықпал етеді. Бағам валюталық резервтердің көмегімен сақталады, бұл экономикаға экспортқа бағдарланған модель бойынша дамуға мүмкіндік береді.
Жан басына шаққанда Қытайдағы жалпы ішкі өнім АҚШ-тағы $82 мың болған кезде, СҚП бойынша жылына $24 мың құрайды. Бұл көрсеткішке қарағанда Аспан асты елі экономикасы неғұрлым дамыған G7 елдерінен айтарлықтай артта қалып отыр.
**Сатып алу қабілетінің паритеті
Осы көрсеткіш бойынша елдердің жалпы рейтингінде Қытай сегізінші ондықтан тыс, Мальдив пен Әзірбайжан арасында орналасқан. Дегенмен, азаматтар табысының төмен деңгейінің де артықшылығы бар: Қытайда еңбек бұрынғысынша дамыған елдерге қарағанда едәуір арзан.
Өркендеудің алғашқы қатарында
Ғылым мен технологияның дамуының арқасында 1990 жылдары Қытай экономикасы өсуге серпін алды. 2023 жылдың қорытындысы бойынша елдің ЖІӨ-дегі инвестициялар үлесі 41% -ды құрады. Дүниежүзілік банк оны G20 мемлекеттері үшін ең жоғары деп атайды. Қытайдың R&D шығыстары оның жалпы ішкі өнімінің 2,3% -ын құрайды, бұл өз ЖІӨ-нің 3,45% -ын ғана R&D-ге бағыттайтын АҚШ-тың 20% -ында бүкіл әлемнің осындай шығындарының 17% -ына (СҚП бойынша) баламалы.
Инновацияларды мемлекеттік қолдаумен бірге өндірістік капиталды қарқынды жинақтау Қытайға технологияларды дамыту арқылы әлемдік экономикалық көшбасшы болуға мүмкіндік береді.
Қытайдың жетекші жоғары оқу орындары - Цинхуа университеті мен Пекин университеті – жаһандық үздік 20-лық қатарына кіреді.
Индустрия қуаты
Дамыған жоғары технологиялық өнеркәсіп – елдің ғылым мен білім саласындағы ілгерілеуінің тікелей салдары және Қытай экономикасының тағы бір артықшылығы. Ұлттық статистика бюросының мәліметінше, 2023 жылы Қытайдың ЖІӨ-дегі өнеркәсіп үлесі 30% -ды құрады және бұл әлемдегі ең жоғары мәндердің бірі. Салыстыру үшін: АҚШ-та бұл көрсеткіш тек 10% -ға тең.
Қытай индустриясының бәсекеге қабілеттілігі экспорт құрылымымен расталады: оның 42% -ы жоғары технологиялық жабдықтар мен электроникаға тиесілі. Бұл өнімнің үштен бірінен астамы АҚШ, ЕО, Жапония және Оңтүстік Кореяға экспортталады.
Бұл ретте Аспан асты еліне импорттың 34% -ы жабдыққа, 31%- ы шикізатқа, 20%-ы аралық тұтыну өніміне (жартылай фабрикаттар, дайындамалар, құрылыс материалдары) тиесілі, ал тұтыну тауарларының үлесі АҚШ-тың 36% -ына қарағанда тек 13% -ды құрайды. Осылайша, АҚШ-тан айырмашылығы, ҚХР шетелден сатып алу кезінде ішкі нарық үшін дайын өнімнің импортына емес, өз өндірісін дамытуға баса назар аударады. Қытай экономикасының бұл ерекшелігі кеңінен тұтынылатын тауарларды жергілікті өндірушілер үшін айтарлықтай әлеует қалыптастырады.
Болашаққа көзқарас
Қытайдың перспективалары ішкі тұтыну сұранысының серпініне байланысты, оның ұлғаюы дамыған елдерге экспортқа тәуелділікті еңсеруге мүмкіндік береді. Экономика өсімінің драйвері болуы тиіс төрт себебін бөліп көрсетеміз:
- Қытайда жан басына шаққандағы тұтынудың ағымдағы деңгейі дамыған елдерге қарағанда айтарлықтай төмен. Оның өсуіне қалаларды дамыту және білім деңгейін арттыру ықпал ететін болады.
- Тұтыну тауарларының импортына төмен бейімділік олардың ішкі өндірісінің ұлғаюына алып келеді.
- Қытай ЖІӨ-дегі қызметтер секторының үлесі — 44%, АҚШ-та — 70%. Бұл іскерлік белсенділіктің өсу әлеуетін айқындайды.
Дегенмен, Аспан асты елінің болашақ жетістіктері үшін сыртқы алғышарттар да бар. Қытай – өмір сүру деңгейін жақсартудың тұрақты трендін көрсететін халқы тығыз Азия елдері арасында технологиялық көшбасшы. Өңірдегі әл-ауқаттың артуы қытай тауарларына сұраныстың өсуіне алып келеді. Сондай-ақ, соңғы онжылдықта ел өз серіктестерінің экономикасын дамытуға белсенді түрде инвестиция салуда, бұл инвесторларға қытайлық жаһандық экспансияға қаржылай қатысуға мүмкіндік береді («Пекин инвестициялары» мақаласында толығырақ).
Біздің ойымызша, жаңа модель бойынша даму қытай экономикасының базалық көрсеткішін таяу онжылдықта жылына кемінде 5% -ға қосуға мүмкіндік береді. Салыстыру үшін: ФРЖ АҚШ ЖІӨ-нің ұзақ мерзімді өсуін жылына 1,8% деңгейінде болжайды, ал ЕОБ оны еуроаймақта жыл сайын 1,3% -ға ұлғайтуға бағдарланады. Қытай экономикасының орнықты дамуы ұзақ мерзімді инвесторларға жоғары табыстылықты уәде етеді. Нақты баға беру қиын, бірақ экономикалық өсу қарқыны, әдетте, тәуекел сыйлықақысын есептемегенде капиталға нақты (инфляцияға түзетуден кейін) кірістілікті анықтайды (бұл туралы біз 34-35-бетте егжей-тегжейлі айттық).