Қытай факторы
Аспан асты елі СКМ нарығында қалай басты ойыншыға айналды
Батыстық экономистер мен саясаткерлер ҚХР негізгі сирек кездесетін металдарды әлемдік өндіруді бақылап, өзінің ойын ережелерін белгілеп отырғаны жайлы дабыл қағады. Тайваньға байланысты Бейжіңмен қарым-қатынастың нашарлауы, сондай-ақ АҚШ-Қытай сауда соғыстары жағдайында дамыған экономикалар алдыңғы қатарлы салалар үшін аса маңызды материалдардың жетіспеушілігінің жаңа дағдарысына тап болуы мүмкін.
Бұл мақалада біз Қытайдың аса маңызды салада қалай әлемдік көшбасшыға айналғанын және оның үстемдігі қаншаға созылатынын анықтаймыз.
Тұғырға бағыт
ҚХР СКМ-ды 30 жыл бұрын өзінің стратегиялық ресурсы деп есептей бастады. Сол кезде ел басшылығы шетелдік компанияларға өз аумағында кен орындарын игеруге тыйым салып, бірнеше мемлекеттік корпорация құрды.
Сирек кездесетін жерлердің әлемдік бағасын бақылау үшін үкімет бәсекелестікті төмендетіп, өндіруші және өңдеуші компанияларды төрт конгломератқа шоғырландырды. Олардың үшеуі: China Northern Rare Earth Group High-Tech (600111), Xiamen Tungsten (600549) және China Rare Earth Resources And Technology (000831) – Шанхай және Шэньчжэнь қор биржаларында сатылады.
Алғаш рет халықаралық қоғамдастық Қытайдың ЖМТ-ның әлемдік бағасына және қол жетімділігіне әсерін 2010 жылы, Аспан асты елі олардың Жапонияға экспортына шектеулер енгізген кезде алаңдады, бұл осы маңызды ресурстардың жаһандық тапшылығына алып келді. АҚШ, ЕО және Жапония ДСҰ арқылы қытайлық тыйымды алып тастауға қол жеткізді, бірақ содан бері олардың азиялық айдаһарға тәуелділігі сол деңгейде қалды. Мәселен, 2023 жылдың басында ҚХР үлесіне АҚШ-қа сирек кездесетін металдар экспортының 74% -ы тиесілі болды. 2014-2017 жылдары бұл көрсеткіш 80% -ды құрады. Бұл ретте америкалық аумақта өндірілген металдардың барлық көлемі бәрібір Қытайға өңдеуге жіберіледі, себебі Штаттарда толық циклді қажетті қуаттар жоқ.
ҚХР-ға тәуелділікті төмендету үшін қалған елдер сирек кездесетін металдардың жаңа кен орындарын іздеуде. Ірі қорлар Вьетнам, Бразилия, Ресей, Үндістан және Австралияда табылды, алайда оларды әзірлеу күтілетін рентабельділіктің төмендігіне, қажетті технологиялардың жоқтығына немесе экология мәселелеріне байланысты жүргізілмейді. Бұдан басқа, Қытай электроника, оптика, электромобильдер мен жел турбиналарын — өз құрамында осы элементтері бар түпкілікті өнімді әлемдегі ірі өндіруші болып қала береді.
Бейжіңнің сирек кездесетін металдар нарығын бақылауына қатысты қауіптер 2019 жылы АҚШ-пен сауда соғысы басталғаннан кейін пайда болды, бірақ ол кезде екі ел де бұл мәселені қозғамады. Дегенмен, 2023 жылдың тамызында ҚХР галлий мен германияны шетелге жөнелтуді бір айдан астам уақытқа тоқтата отырып, галлий мен германияның экспортына лицензия енгізді, ал желтоқсанда СКМ өңдеу және олардан электр көліктерінің жылдам өсу саласында белсенді қолданылатын кейбір тұрақты магниттерді өндіру технологияларын экспорттауға өз тыйымдарын кеңейтті.
Сирек кездесетін металдар импортындағы АҚШ үлесі (орташа 2019-2022 жж.)
Жаппай үстемдік
АҚШ Геологиялық қызметінің деректеріне сәйкес 2023 жылға Бейжің сирек металдардың барланған әлемдік қорларының 40% -ына ие, бұл ретте оның үлесіне олардың әлемдік өндірісінің 70% -ға жуығы тиесілі.
Сирек кездесетін кен орындарын байыту нарығындағы жағдай одан да айқын. Қытайда 85% жеңіл СКМ өңделеді, одан жасыл энергетиканы дамыту үшін қажетті тұрақты магниттердің көпшілігі осы жерде дайындалады. Лазерлер, ядролық реакторлар және медициналық жабдықтар сияқты күрделі жоғары технологиялық құрылғыларда пайдаланылатын ауыр СКМ нарығын ҚХР толығымен бақылайды.
Оның әлемдік нарықтағы үстемдігіне басқа елдердегі кен орындарының төмен рентабельділігі, ондаған жылдар бойы мемлекеттік инвестициялар, экспорттық бақылау, шетелдік ресурстарға тәуелділікті азайтуға бағытталған, арзан жұмыс күші, төмен экологиялық стандарттар және т.б. есебінен қол жеткізілді.
Әйтсе де, Аспан асты елі көшбасшы мәртебесінде де сирек кездесетін металдардың жетіспеушілігін сезінеді. Оларды өндiруге жыл сайынғы үкiметтiк квоталар елiмiзге жеткiлiксiз, сондықтан жергiлiктi технологиялық өнiм өндiрушiлер қосымша көлемдердi импорттайды, ал бұрын тiптi олардың үлесi кейбiр жылдары ресми квоталардың 50% -на жақындаған заңсыз өндiрушi компаниялардың қызметтерiн де пайдаланған. 2017 жылға қарай, үкіметтің мәлімдемесі бойынша, күкірт өндіру тәжірибесі жойылды.
Бірге де, жеке де жасау мүмкін емес
Егер Қытай АҚШ-қа немесе оның серіктестеріне сирек кездесетін металдарды жеткізуді ұзақ уақытқа тоқтатса, бұл елдердің экономикасы қатты шығынға ұшырайды. Батыс елдері осы тәуелділіктен сақтана ала ма немесе оны тым болмағанда азайта ала ма? Иә, бірақ бір мезгілде емес. Тiптi қажеттi қаржыландыруды жылдам алғанда да материалдарды алу, оларды өңдеу және түпкiлiктi өнiмдi жасау жөнiндегi толық тiзбектi жобалауға, салуға және тестiлеуге жылдар қажет болады. Мысалы, бұрынғы шахта иесі банкрот болғаннан кейін 2017 жылы АҚШ-тағы жалғыз сирек кездесетін металдар кен орнында өндіруді қайта бастаған MP Materials компаниясы 2023 жылдың ІІІ тоқсанында ғана тұрақты магниттер жасау үшін негізгі металдар - неодим мен празеодимнің алғашқы тонналарын байыта алды.
Benchmark Mineral Intelligence талдау агенттігі неодим мен празеодимді байыту нарығындағы ҚХР үлесі сөзсіз төмендейді деп есептейді, бірақ 2028 жылға қарай оның ағымдағы 89% -дан 75% -ға дейін тарылуы мүмкін деп болжап отыр.
Бейжіңнің сирек кездесетін металдар индустриясын реттеуі саяси кеңістікте екенін ескерсек, батыс елдері үшін бұл бағалы ресурстарға қолжетімділікті сақтаудың жалғыз тәсілі Қытаймен сауда қатынастарын қалыпқа келтіру болып қала береді. Ынтымақ түбі - игілік.
Қытайдың сирек кездесетін металдарды салалар бойынша тұтыну үлесі
