Тәуекел лабиринті
Қытай нарығының қауіпті мүмкіндіктері Freedom Finance Global макроэкономисті
Қытай экономикасы әдеттегідей жаһандық экономикадан жылдам дамып келеді. Ел жаңа технологияларды игеруде, оның қор нарығы кеңейіп, шетелдік инвесторлар үшін ашылуда. Жергілікті компаниялардың акциялары әлемдік индекстерге жиі қосылуда. Қытайлық активтерге ұзақ мерзімге инвестиция салу — ақылға қонымды стратегия. Алайда мұндай инвестициялар бірқатар елеулі тәуекелдермен ұштасқан. Бұл шығындарды барынша азайту және инвестициялық портфельдің тұрақты өсуі үшін ескеру маңызды.
Бұдан кейін арзан емес
Қытай экономикасының соңғы онжылдықтағы жылдам дамуының басты себебі – халықтың табысының аз болуы, яғни базаның төмендігі. Арзан жұмыс күші Қытайға тікелей шетелдік инвестицияларды тартудың негізгі факторларының бірі болды. Алайда уақыт өте келе жергілікті қызметкерлер айтарлықтай қымбаттады, енді күрделі инвесторлардың Азияның төмен дамыған елдеріне салуы тиімді.
Проблеманы шешу үшін Қытай даму моделін өзгертіп, инновациялық өнімді жинау жөніндегі «фабрикадан» оны әзірлеушіге айналуды жоспарлап отыр. Алайда жыл өткен сайын жаңа білім алу және соңғы технологияларды алу қиындап барады. ҚХР-дағы инновациялардың негізгі бөлігін осы уақытқа дейін батыс компаниялары қамтамасыз етіп келген, бірақ қазір олар инвестицияларды қысқартуда.
Экспорттық қауіп
Өсімнің басты драйвері ретінде Пекиннің экспортқа деген сенімі де жағдайды жақсартпайды. Қытайдың ірі сауда серіктестері – батыс елдері (толығырақ инфографикада «Қытай кіммен сауда жасайды»). Саяси немесе экономикалық келіспеушіліктер болған жағдайда мұндай шоғырлану Қытай экономикасының тұрақтылығына қауіп төндіруі мүмкін. Билік ішкі сұранысқа баса назар аудару үшін стратегиялық шешім қабылдағанымен, өзгерістерді жүзеге асыру уақыт талап етеді, сондықтан елдің экспортқа тәуелділігі ұзақ сақталады.
Аспан асты елі үшін ең жақын қауіп АҚШ-пен жаңа сауда соғысы болды. Президент лауазымына кіріскеннен кейін Дональд Трамп ҚХР-ға импорттық баж салығын енгізе бастады. АҚШ пен Қытай арасындағы бірінші сауда соғысының нәтижесінде 2018-2020 жылдары Америкаға импорттық тарифтердің көтерілуіне ұшыраған қытай тауарларының жеткізілімі күрт қысқарды және қақтығыс басталғанға дейінгі көрсеткіштен әлі де төмен болып отыр.
Тиімсіз инвестициялар
Экономикадағы мемлекеттік сектордың жоғары үлесіне негізделген ішкі инвестициялардың төмен тиімділігі елеулі қауіп төндіреді. Мемлекет қатысатын қытайлық кәсіпорындар ел активтерінің 39% -ын иеленеді, ал олардан қайтарым салыстырмалы түрде төмен: Дүниежүзілік банктің деректері бойынша мұндай компаниялар ЖІӨ-нің 23-28% -ын ғана өндіреді.
Қытайдың ішкі инвестицияларының едәуір бөлігі құрылыс секторына бағытталды, ол «болашаққа» бос қалалар салуға дейін жетті және қазір жылжымайтын мүлік нарығындағы дағдарыстан кейін қиын жағдайда тұр (бұл туралы біз «Аспан асты урбанистикасы» мақаласында егжей-тегжейлі айтып бердік).
Өсіп келе жатқан борыш
Ішкі инвестициялар тиімділігі төмен, оның үстіне олар қарыз алуды ұлғайту есебінен жүзеге асырылады, бұл елдің инвестициялық тартымдылығын төмендетеді. Қытайдың мемлекеттік қарызы дамыған мемлекеттерге қарағанда әзірге аз, бірақ тез өсуде. Егер 2010 жылы ол ЖІӨ-нің 34% -ын құраса, 2024 жылы - 84%, ал 100% -ға дейін, Халықаралық валюта қорының бағалауынша, 2027-ші жылы жетеді.
Қытайлық корпоративтік секторда жағдай одан да ауыр: 2024 жылдың ортасына қарай қаржылық емес компаниялардың ЖІӨ-ге қарызы АҚШ пен еуроаймақ сияқты дамыған экономикалардың көрсеткіштерінен асып түсіп, 292% -ға жетті.
Демографиялық қиындықтар
Ұзақ мерзімді проблема – экономикалық өсуге теріс әсер ететін демография көрсеткіштерінің теріс динамикасы. 2022 жылы 60 жыл ішінде алғаш рет қытайлық халық саны жыл өткен сайын қысқарып, жаһандық көшбасшылыққа Үндістан ие болды. Ұлттық статистика бюросының деректері бойынша, кейінгі жылдары бұл тренд сақталды. 2023 жылдың қорытындысы бойынша ҚХР тұрғындарының саны 2,08 млн-ға, 1,409 млрд-қа дейін, 2024 жылы тағы 1,39 млн-ға, 1,408 млрд-қа дейін төмендеді.
Жағымсыз үрдісті 2015 жылға дейін жүргізілген «бір отбасы – бір бала» саясаты ішінара қоздырды, бірақ дамыған елдердегідей әлеуметтік-экономикалық ахуалдың жақсаруына негізгі үлес қосты. Проблеманы көшіп-қонушылар есебінен шешуге болар еді, бірақ бұған ірі қалалардың шамадан тыс қоныстануы мен өңірлердің біркелкі емес экономикалық дамуы кедергі келтіреді.
Саяси тәуекелдер
Жоғарыда аталған қиындықтарды Қытай басшылығының авторитарлық тәжірибесі қиындатып отыр. 1949 жылдан бастап елдегі билік Коммунистік партияның қолына шоғырланған. Ол экономикалық, әлеуметтік және сыртқы саяси стратегия бойынша негізгі шешімдер қабылдайды. Үкімет пен партияны сынаудың жолы кесіледі, қуғын-сүргін мен идеологиялық қысым күшейеді, мемлекет азаматтардың жеке өміріне барған сайын араласуда. Бұл заңнамалық және реттеуші ортада қатаңдатуға, еркін экономикалық дамуды көтермелеудің орнына бақылауды күшейтуге және соның салдарынан инвесторлар сенімінің әлсіреуіне және ұзақ мерзімді салымдар үшін Қытайдың тартымдылығының төмендеуіне әкелуі мүмкін.
Сыртқы саясатта дамыған елдермен қарым-қатынас орнатудың орнына Қытай «өз күшіне сүйенуді» ұсынады, Гонконгтың автономиясын басып, Тайваньға қатысты агрессивті мәлімдемелер жасайды. Халықаралық қоғамдастықтың бұл әрекеттерге - санкциялар, саудаға шектеу қою, капиталдың әкетілуі - экономикалық және саяси тұрақсыздық ықтималдығын арттырады, бұл қытайлық компаниялардың бизнесі мен оларға салынатын салымдардың кірістілігі үшін негативті салдарға әкеледі.
Дүниежүзілік банк Қытайдағы реттеуші ортаны өте төмен бағалайды – бес реттеушінің 1,75 пунктіне ғана
Реттеуші тосын сый
Қытай билігі жекелеген секторлар үшін күтпеген жерден ережелерді өзгертуге бейім, бұл олардың акцияларының тез құлдырауына алып келеді. Мысалы, Alibaba тобының негізін қалаушы Джек Маның ҚХР қаржы билігін сыны 2020 жылдың соңында оның финтех бөлімшесі (Ant Group) IPO-ны алып тастауға және $2,75 млрд. сомасына монополияға қарсы рекордтық айыппұлға айналды. Осының аясында келесі бірнеше жылда компанияның акциялары 80% -ға төмендеді.
Тағы бір мысал - 2021 жылы мемлекеттің мектеп оқушылары үшін репетиторлық қызметті және ақылы қосымша оқытуды шектеуі. Осы қадамдардың салдарынан білім беру секторындағы көптеген компаниялардың қағаздары бір күнде 50-70% құлады және әлі күнге дейін қалпына келе алмады.
Мемлекеттік бақылаудың жоғары дәрежесі биржалық операцияларға да тән: сауда-саттыққа ең танымал араласулардың бірі 2015 жылы болды, ол кезде Шанхай және Шэньчжэнь биржаларында қытай акцияларының ірі құлдырауы кезінде инвесторларға қысқа позицияларды ашуға тыйым салынған болатын.
Құқықтық белгісіздік
Қытайда шетелдік инвестор үшін де құқықтық тәуекелдер бар. Заңнама шетелдіктерге кез келген дерлік жергілікті компанияларды иеленуге тыйым салады, ал осы «табу» жолын кесу үшін VIE (Variable Interest Entity) құрылымы құрылды. Офшорлық аймақта шетелдік инвесторлар үлестерін сатып алатын номиналды кәсіпорын-холдинг құрылады. VIE Қытайдағы операциялық компанияны басқаруды және пайда алуды өзіне алады, бірақ оның акционерлік капиталына құқығы жоқ.
Кейде оны пайдалана отырып, операциялық компаниялар VIE иелерін ештеңесіз қалдыруға тырысты. Осындай ең атақты оқиға 2011 жылы Alipay-дағы үлесін жоғалтқан Yahoo болды. Alibaba төлем жүйесіне бақылауды жаңа тәуелсіз қытайлық компанияға ауыстырған, ал Yahoo бұған кедергі келтіре алмады, себебі VIE-ге ие болу оған Alipay капиталына құқық бермеді.
Ашықтықтың жеткіліксіздігі
Қытай компаниялары қызметі туралы шектеулі деректер береді, бұл олардың қаржылық жай-күйін талдауда қиындық туғызады. Бұдан басқа, бизнестің басым бөлігін не мемлекет, не негізін қалаушылар немесе отбасылық топтар бақылайды, бұл мүдделер қақтығысына әкелуі мүмкін.
Директорлар кеңестерi құрылымының жетiлдiрiлмеуi (тәуелсiздiк қағидатын сақтамау) сыртқы акционерлердiң мүдделерiне қатер төндiредi. Ал ақпаратқа қолжетімділіктің шектелуі инвесторлар үшін салмақты шешім қабылдау процесін қиындатады және шығын тәуекелін арттырады.
Мүмкіндіктер бар!
Қытайлық компаниялардың акцияларына салынатын инвестиция тәуекелдерін толығымен жоққа шығаруға болмайтыны сөзсіз. Бірақ салымдардың қауіпсіздік деңгейін арттыру әбден мүмкін. Ол үшін секторлар бойынша портфельді әртараптандыру, сенімді компанияларды таңдау, олардың есептілігін мониторингілеу және Қытайдың қор нарығының трендтерін қадағалау маңызды. Қытай экономикасына қатыса отырып, өзекті реттеуші жағдайларды зерттеуді, саяси жағдайды мұқият бағалауды елемеуге болмайды. Сондай-ақ елімізде бизнес жүргізудің ерекшелігін түсіну қажет. Инвестициялаудың ұтымды тәсілі — жай ғана ұсыныс емес, осы нарықтың әлеуетін оңтайлы пайдалану үшін міндетті шарт.